Pupo I Bulela Kanya ya Mulimu!
Pupo I Bulela Kanya ya Mulimu!
“Mahalimu a bulela kanya ya Mulimu; mi sibaka sa lihalimu si bonahalisa musebezi wa mazoho a hae.”—SAMU 19:1.
1, 2. (a) Ki kabakalañi batu ha ba sa koni ku iponela luli kanya ya Mulimu? (b) Ba bahulu b’a 24 ba kanyisa cwañi Mulimu?
“HA U na ku bona pata ya ka, kakuli ha ku na mutu ya ni bona, ya ka pila.” (Exoda 33:20) Jehova n’a lemusize Mushe cwalo. Batu kakuli ki libupiwa za nama ze fokola, ha ba koni ku punyuha ha ba iponela luli kanya ya Mulimu. Kono mwa pono, muapositola Joani n’a bonisizwe pono ye makaza ya Jehova, a li fa lubona lwa Hae lwa kanya.—Sinulo 4:1-3.
2 Ka ku shutana ni batu, libupiwa za moya ze sepahala zona z’a kona ku bona sifateho sa Jehova. Ku zona libupiwa zeo ku na ni “ba bahulu ba ba 24,” ba mwa pono ya Joani ya lihalimu, ba ba yemela b’a 144,000. (Sinulo 4:4; 14:1-3) Ha ba bona kanya ya Mulimu ba eza cwañi? Ka ku ya ka Sinulo 4:11, ba li: “Mulena ni Mulimu wa luna, ki Wena ya lukela ku fiwa kanya, ni likute, ni mata; kakuli ki Wena ya ezize linto kamukana, mi ha li li teñi, niha ne li bupilwe, ki ka ku lata kwa hao.”
Libaka Ha Ku Si Na Mwa ku “Itatulela”
3, 4. (a) Ki kabakalañi ku lumela ku Mulimu ha ku sa lwanisani ni za sayansi? (b) Fokuñwi, ku sa lumela ku Mulimu ku tahiswanga kiñi?
3 Kana mwa susumezwa ku kanyisa Mulimu? Buñata bwa batu ha ba mu kanyisi, mi mane ba bañwi ba latula ku ba teñi kwa Mulimu. Ka mutala, muituti yo muñwi wa za mwa mbyumbyulu n’a ñozi kuli: “Kuli ki Mulimu luli ya n’a ikenyize mwa taba ni ku bupa hande pupo kaufela kuli i lu tuse? . . . W’o ki mubonelo o tabisa. Ka bumai, na ni nahana kuli ki mubonelo wa buhata. . . . Ku talusa kuli Mulimu ki yena ya tahisize lika ha ku utwahali.”
4 Lipatisiso za sayansi ki za makutela-kaufi, li kona ku eziwa fela mwa lika ze ba kona ku tatuba kamba ku ituta batu. Hakusicwalo ki za ku nahana fela kamba za ku nuha. Ka ku ba kuli “Mulimu ki Moya,” h’a koni ku itutiwa ka miitutelo ya sayansi. (Joani 4:24) Kacwalo ki kashwau ku sa lumela ku Mulimu kabakala kuli h’a koni ku itutiwa ka lituto za sayansi. Vincent Wigglesworth, muituti wa za sayansi wa kwa Cambridge University n’a bulezi kuli yona miitutelo ya sayansi ka sibili “i itingile fa tumelo.” Ka nzila ifi? “I itingile fa tumelo ye tiile ya kuli lika ze ezahala ka taho li latelela ‘milao ya ka taho.’” Kacwalo, mutu h’a hana ku lumela ku Mulimu, ku talusa kuli u amuhela fela tumelo ye ñwi ni ku hana ye ñwi. Fokuñwi, ku sa lumela ku Mulimu ku bonahalanga kuli ki ku hana ka bomu ku amuhela niti. Walisamu n’a ñozi kuli: ‘Ya maswe, mwa buikuhumuso bwa hae, u li: Mulimu h’a buzisezi; mwa maikuto a hae u li: Ha ku na Mulimu!’—Samu 10:4.
5. Ki kabakalañi ha ku si na libaka le li yemela ku sa lumela ku Mulimu?
5 Kono ku lumela ku Mulimu haki tumelo ye si na mutomo, kakuli ku na ni bupaki bo buñata bwa kuli Mulimu u teñi. (Maheberu 11:1) Allan Sandage, muituti wa za mwa mbyumbyulu n’a ize: “Ni honona hahulu taba ya kuli ku zamaya hande kwa lika [mwa pupo kaufela] ne ku kalile ka lika ze n’e si na tamaiso. Ku zamaya hande kwa lika ku lukela ku ba ko ne ku zwelela ko kuñwi. Ku na, Mulimu h’a utwisisehi, kono ki yena ya tahisize makazo ya ku ba teñi kwa lika, libaka lika ha li li teñi ku fita ku sa ba teñi.” Muapositola Paulusi n’a bulelezi Bakreste ba kwa Roma kuli za Mulimu “ze sa bonwi, ona mata a hae a kamita ni bumulimu bwa hae, ki ze bonahala hande haisamba lifasi li ezwa, inze li lemuhiwa mwa misebezi ya hae. Hakulicwalo [ba ba sa lumeli] ha ba na mo ba ka itatulela.” (Maroma 1:20) “Haisamba lifasi li ezwa,” sihulu ku zwelela fo ne ba bupezwi batu, ba ba butali, ba ba kona ku lemuha kuli Mulimu u teñi, ku bonahezi kuli ku na ni Mubupi ya na ni m’ata a matuna, ili Mulimu ya lukelwa ku lapelwa. Kacwalo ba ba palelwa ku lemuha kanya ya Mulimu ha ba na mwa ku itatulela. Kono pupo i fa bupaki mañi?
Pupo I Bulela Kanya ya Mulimu
6, 7. (a) Mahalimu a bulela cwañi kanya ya Mulimu? (b) Mahalimu a ile “libubo” ka mulelo ufi?
6 Samu 19:1 i alaba ka ku bulela kuli: “Mahalimu a bulela kanya ya Mulimu; mi sibaka sa lihalimu si bonahalisa musebezi wa mazoho a hae.” Davida n’a lemuhile kuli linaleli ni lipulaneti ze n’e benya mwa “sibaka sa lihalimu,” kamba mwa mbyumbyulu, ne li fa bupaki bo bu sa konwi ku hanyezwa bwa ku ba teñi kwa Mulimu wa kanya. U zwelapili kuli: “Lizazi li bulelela lizazi le liñwi, mi busihu bu zibisa busihu bo buñwi.” (Samu 19:2) Zazi ni zazi, ni busihu ni busihu, mahalimu a bonisa butali bwa Mulimu ni m’ata a hae a ku kona ku bupa lika. Ku swana inge kuli tumbo ya ku lumbeka Mulimu ne i ‘bulelwa’ ku zwelela mwa mahalimu.
7 Kono ku utwa bona bupaki b’o ku tokwa temuho. “Ha ku na linzwi, ha ku na puo; mulumo wa zona ha u utwahali.” Kono bupaki bwa mahalimu bo bu si na linzwi b’o ki bo bu m’ata. “Libubo la zona li ile ni lifasi kaufela, mi manzwi a zona a ile mwa mafelelezo a lifasi.” (Samu 19:3, 4) Ku swana inge kuli mahalimu a ile “libubo” ili ku bona teñi kuli bupaki bwa ona bo bu si na linzwi bwa tala mwa lifasi kaufela.
8, 9. Ki lisupo mañi ze ñwi ze makaza ka za lizazi?
8 Ku tuha f’o Davida u talusa pupo ye ñwi ye makaza ya Jehova kuli: “Kwateñi [mwa mbyumbyulu] u tomezi lizazi ndu ya lona; mi lona, li bonahala sina munyali ya zwa mwa ndu ya hae; sina ndume, li tabela ku mata mwa nzila ya lona. Li zwa kwa neku le liñwi la lihalimu, mi nzila ya lona i felela kwa neku le liñwi; ha ku na se si kona ku ipata kwa mufutumala wa lona.”—Samu 19:4-6.
9 Lizazi ki le li nyinyani kwa linaleli ze ñwi. Kono ki naleli ye makaza, ye bonahaza lipulaneti z’e i potolohile ku ba ze nyinyani. Hatiso ye ñwi i li lizazi li na ni bukiti bo bu eza “mabilioni a mabilioni a li-ton,” ili 99.9 pesenti ya bukiti bwa lipulaneti ze potoloha lizazi, ku kopanyeleza ni lona lizazi ka sibili! M’ata a lona a ku hoha lika a konisa lifasi ku potolohela fa buhule bo bu eza likilomita ze 150 milioni li sa yi kwahule kamba ku sutelela fakaufi ni lizazi. Ki kalulo ye nyinyani-nyinyani fela ya m’ata a lizazi ye to fitanga fa pulaneti ya luna, kono m’ata ao a likani mi ki ona a’ pilisa lika.
10. (a) Lizazi li kenanga ni ku zwa mwa “ndu” ya lona ka nzila ifi? (b) Li matanga cwañi sina “ndume”?
10 Walisamu u bulela za lizazi ka swanisezo, ili ku li swaniseza ku “ndume” ya mata ku zwa kwa lineku le liñwi la lifasi ku ya ku le liñwi mwahal’a lizazi, ni ku yo pumula mwa “ndu” ya hae busihu. Nalelituna yeo ha i yo likelela ku bo siyendekaminsi, ha u inzi fa lifasi i bonahala inge kuli i ya mwa “ndu,” ku yo pumula. Kakusasa, i bonahala ku ba ye pazula ka sipundumukela, inze i benya “sina munyali ya zwa mwa ndu ya hae.” Ka ku ba mulisana, Davida n’a ziba mo ne ku batelanga hahulu busihu. (Genese 31:40) N’a hupuzi lizazi mo ne li futumalezanga kapili yena ni lika ze ñwi. Kaniti lizazi ne li sa kataliswi ki musipili wa lona wa ku zwa kwa upa ku ya kwa wiko, kono ne li li sina “ndume” ya itukiselize ku kala hape musipili wa hae.
Linaleli ni Milalambinda Ze Makaza
11, 12. (a) Ki nto mañi ye lemuseha ka za Bibele ha i bapanya linaleli kwa lishabati? (b) Pupo i kona ku ba ye kuma kai?
11 Ka meto a hae fela, a sa itusisi sihoho, Davida n’a kona ku bona fela linaleli ze likiti-kiti. Kono ka ku ya ka patisiso ya cwanoñu fa, palo ya linaleli ze kona ku bonwa ka lihoho za cwale ki ze 70 sekisitilioni, mi yeo ki palo ya 7 ni linoto ze 22! Jehova n’a bonisize kuli ku na ni linaleli ze ñata-ñata ha n’a bapanyize palo ya linaleli kwa “lishabati le li fa likamba la liwate.”—Genese 22:17.
12 Ka lilimo-limo, baituti ba za mwa mbyumbyulu ne ba bonanga lika ze n’e taluswa ku ba “libakanyana mo ku na ni liseli, mo ku bonahala inge mo ku na ni mbundu.” Ba sayansi ne ba li mwendi libaka zeo “mo ku tezi maluli ni moya, ze bonahala inge ze potoloha” ne li lika ze ñwi ze n’e li mwa mulalambinda o bizwa Milky Way. Ka 1924, ne ku fumanwi kuli sibaka se si cwalo se si fakaufi ka ku fitisisa, se si bizwa Andromeda, ni sona mane ne li mulalambinda, mi, kuli liseli le li zwa kwa mulalambinda wa Milky Way li yo fita teñi, ne ku kona ku nga lilimo ze bat’o eza 2 milioni! Ba sayansi cwale ba akaleza kuli ku na ni milalambinda ye eza mabilioni, mi o muñwi ni o muñwi u na ni likiti-kiti, kamba mane mabilioni a linaleli. Niteñi, Jehova “u bulela palo ya fo li kuma linaleli, u li beya mabizo kaufel’a zona.”—Samu 147:4.
13. (a) Ki nto mañi ye makaza ka za litopa za linaleli? (b) Kiñi se si bonisa kuli ba sayansi ha ba zibi “milao ye tama lihalimu”?
13 Jehova n’a buzize Jobo kuli: “Mwendi ki wena ya tamile [sitopa sa] linaleli za Silimela hamoho? Kamba ki wena ya na ni mata a ku tamulula lintambo za [sitopa sa linaleli za] Likulube?” (Jobo 38:31) Linaleli niha li kona ku ba ze shambani hahulu-hulu, ha li bonelwa fa lifasi li bonahala kuli li tomile kulokulikuñwi. Ka ku ba kuli ha li shenyi, linaleli li “tusa kwa ku etelela bazamai ba mwa mawate ni mwa lifulai, ni ba ba kwelanga lisepe ze yanga mwa mbyumbyulu, mi hape li tusa kwa ku taluhanya linaleli.” (The Encyclopedia Americana) Niteñi, ha ku na ya utwisisa hande se si “tama” litopa za linaleli. Kaniti, ni ka nako ye, ba za sayansi ha ba koni ku alaba puzo ye buzizwe kwa Jobo 38:33 ye li: “Kikuli u ziba milao ye tama lihalimu?”
14. Ki mwa linzila lifi m’o ku hasana kwa liseli ku sa utwisisehi?
14 Puzo ye ñwi hape ye n’e buzizwe Jobo ye ba sa koni ku alaba ba sayansi ki ye li: “Liseli ha li hasana ki ka nzila ifi?” (Jobo 38:24) Muñoli yo muñwi n’a talusize puzo yeo ya za liseli ku ba “puzo sayansi ya mwa linako za cwale luli.” Ha lu bapanya mihupulo, baluti ba bañwi ba mihupulo ya butu ba Magerike ne ba nahana kuli liseli li zwelela mwa liito la mutu. Mwa linako za cwanoñu fa, ba sayansi ne ba nahana kuli liseli ki tuka-ka to tunyinyani-nyinyani. Ba bañwi ne ba nahana kuli li zamaya ka ku ba site. Kacenu, ba sayansi ba lumela kuli liseli li kona ku ba sina site, mi hape li kona ku ba tuka-ka to tunyinyani-nyinyani. Niteñi, mo li inezi liseli ni mo li ‘hasanela’ ha ku si ka utwisiseha kale.
15. Sina Davida, lu swanela ku ikutwa cwañi ha lu nahana za mahalimu?
15 Mutu h’a nahana zeo kaufela, u kona ku ikutwa fela mwa n’a ikutwezi Davida walisamu ya n’a ize: “Ha ni buha mahalimu a hao, musebezi wa minwana ya hao, kweli ni linaleli z’o beile mwateñi; ni li: Mutu ki mañi kuli u mu hupule? Ni mwan’a mutu ki mañi kuli u mu babalele?”—Samu 8:3, 4.
Lifasi ni Libupiwa Ze ku Lona Li Kanyisa Jehova
16, 17. Libupiwa ze mwa “buliba” li lumbeka cwañi Jehova?
16 Samu 148 i kolohanya linzila ze ñwi zeo ka zona pupo i bulela kanya ya Mulimu. Timana 7 i li: “Mu lumbeke [Muñ’a] Bupilo mwa lifasi; mina lidrakone, ni mina buliba kaufela.” Luli, mwa “buliba” ku tezi lika ze makaza ze bonisa butali bwa Mulimu ni m’ata a hae. Sibupiwa sa mwa liwate se si bizwa Blue whale si na ni buima bo bu eza li-ton ze 120, mi b’o ki buima bo bu likana ni buima bwa litou z’e 30! Pilu fela ya sona i na ni buima bo bu eza likilo ze 450 mi i kona ku pompa mali a’ eza likilo ze 6,400 mwa mubili wa sona! Kana libupiwa ze tuna zeo za mwa mawate li buliti mi za ikimelwa mwa mezi? Kutokwa. Piho ya ba European Cetacean Bycatch Campaign i li: Li “tapanga mwa mawate” ka bubebe bo bu komokisa. Nzila ya ku bona ka yona nto ko i ya kaufela ne i bonisize kuli “folofolo ye ñwi ne i zamaile likilomita ze 16,000 mwa likweli ze lishumi.”
17 Tapi ye bizwa Bottle-nosed dolphin i kona ku tulela mwa mezi, ku nwela limita ze 45, kono ku nwela ko ku telele ka ku fitisisa ko ku zibahala kwa dolphin ki kwa limita ze 547! Sibupiwa seo si kona cwañi ku tula cwalo? Ha si tula, pilu ya sona i natanga hanyinyani, mi mali a sona a ya kwa pilu, kwa maswafu, ni kwa booko. Hape mwa misifa ya sona ku na ni nto ye buluka moya wa ku buyela, ona wa oxygen. Libupiwa ze bizwa Elephant seal ni sperm whale zona li kona ku tula, ku nwela ku ya kwatasi ni ku fita. Magazini ye bizwa Discover i li: “Ku fita ku lwanisa m’ata a mezi, li tuhelelanga m’ata ao ku imeza maswafu a zona.” Li bulukanga buñata bwa oxygen ye li tokwa mwa misifa ya zona. Kaniti, libupiwa zeo ki bupaki bo bu iponelwa bwa butali bwa Mulimu ya na ni m’ata a matuna ka ku fitisisa!
18. Mezi a mwa mawate a bonisa cwañi butali bwa Jehova?
18 Nihaiba mezi a mwa mawate a bonisa butali bwa Jehova. Hatiso ye bizwa Scientific American i li: “Mwa mezi kaufela a fahalimu mwa mawate, ku ya mwa buliba bwa limita ze 100, ku na ni limela ze eza lule-lule ze sa bonwi ka meto fela ze bizwa phytoplankton.” Ona “mushitu o sa bonwi” w’o u kenisa moya wa luna ka ku zwisa teñi li-ton ze ñata-ñata za moya wa carbon dioxide. Limela zeo ze bizwa phytoplankton li tahisanga moya o fitelela licika la oxygen ye lu buyela.
19. Mulilo ni litwa li peta cwañi tato ya Jehova?
19 Samu 148:8 i li: “Mulilo ni limbwewewe, ni litwa ni mbundu; ni moya wa liñungwa o fuka ka taelo ya hae.” Ee Jehova hape u itusisa m’ata a ka taho a’ sa pili kwa ku peta tato ya hae. Lu nge mulilo ka mutala. Mwa lilimo za kwamulaho, mililo ya mwa mushitu ne i ngiwa ku ba ye sinya fela lika. Ba ba eza lipatisiso cwale ba lumela kuli mulilo u peta kalulo ya butokwa ku za limela, kakuli u cisa likota ze supezi ze s’e shwa, u tusa ku melisa lipeu ze ñata, ku suña sinca mununo, mane ni ku fukuza kwa kozi ya mulilo wa lubya. Litwa ni lona li butokwa kakuli li selaela ni ku nunisa mubu, ku kutiseza mezi mwa linuka, ni ku sileleza limela ni lifolofolo kuli li si ke za shwa ha ku batile hahulu.
20. Malundu ni likota li tusa cwañi batu?
20 Samu 148:9 i li: “Mina malundu ni tulundu kaufel’a tona; ni likota ze beya, ni yona misidare kaufela.” Malundu a matuna ki bupaki bwa m’ata a matuna a Jehova. (Samu 65:6) Kono hape a peta musebezi o muñwi wa butokwa. Piho ya kwa Institute of Geography kwa Bern, mwa Switzerland i li: “Limbule za linuka ze tuna kaufela mwa lifasi li mwa malundu. Palo ya batu ba ba fitelela licika mwa lifasi kaufela ba itingile fa mezi a kubukananga mwa malundu . . . ‘Litanki za mezi’ zeo li tusa hahulu kwa buiketo bwa batu.” Nihaiba kota-kota fela i kanyisa Mubupi wa yona. Piho ya ba United Nations Environment Programme i li likota “li tusa kwa buiketo bwa batu mwa linaha kaufela . . . Mifuta ye miñata ya likota ki ya butokwa hahulu ku za lipisinisi kakuli ki kona ko ku zwa lika ze cwale ka mabala, miselo, ndongo, njilela ni bulimbwe. Mwa lifasi kaufela, batu b’a 2 bilioni ba sepile ku itusisa likota kwa ku apea ni kwa ku ola.”
21. Mu taluse ka m’o litali fela li fela bupaki bwa kuli li bupilwe.
21 Bupaki bwa kuli ku na ni mubupi ya butali bu bonwa ka m’o kota i pangezwi ka sibili. Mu nge mutala wa litali fela. Fahalimu ku na ni nto ye telela, ye tahisa kuli litali li si ke la oma. Fahalimw’a litali, kwatas’a yona nto ye telela yeo ku na ni liselusi ze bizwa li-chloroplast. Zona zeo li na ni chlorophyll, ye hoha m’ata a liseli. Ka muezezo o bizwa photosynthesis, matali a panga lico. Mibisi ya kota i hoha mezi, mi mezi a ya kwa matali. Tusuba to tuñata-ñata (to tu bizwa stomata) to tu kwatas’a litali twa kwaluhanga ni ku kwaleha, kuli moya o bizwa carbon dioxide u kene. Liseli li fa m’ata a tahisa kuli mezi ni carbon dioxide li kopane ni ku panga ma-carbohydrate. Mi cwale simela si kona ku ca lico ze si ipangezi. Niteñi, ona mupangelo wa lico w’o ha u na lilata mi ki o munde. Ku fita ku zwisa lika ze silafaza, kota i zwisa moya o lu buyela o bizwa oxygen!
22, 23. (a) Linyunywani ni lifolofolo ze ñwi li na ni buikoneli mañi bo bu makaza? (b) Ki lipuzo mañi ze ñwi ze lu tokwa ku nyakisisa?
22 Samu 148:10 i li: “Lifolofolo, ni makomu kaufela; ni ze zamaya ka limba, ni linyunywani ze fufa.” Lifolofolo ze ñata ze zamaya ni libupiwa ze fufa li na ni buikoneli bo bu makaza. Nyunywani ye bizwa Laysan albatross i kona ku fufa ku ya kwahule luli (nako ye ñwi ne i fufile likilomita ze 40,000 mwa mazazi a’ 90 fela). Nyunywani ya mufuta wa taha, ye bizwa blackpoll warbler i fufanga ku zwa kwa North America ku ya kwa South America, ka lihora ze fitelela 80 i sa luli. Kamele ha i bulukangi mezi mwa siluta sa yona, ka mo ba nahanela ba bañata, kono i a bulukanga mwa mba, mi ku eza cwalo ku i konisa ku ina nako ye telele i sa shwi linyolwa. Kacwalo, ha ku komokisi bomapanga-panga ha ba tatubisisanga lifolofolo ha ba panga mishini ni lika ze ñwi ze nca. Muñoli ya bizwa Gail Cleere u li: “Haiba mu bata ku panga sika se si ka sebeza hande . . . ni ku sa tahisa kozi fo si sebeleza, kaniti mu ka fumana mutala o munde kwa lika za ka taho.”
23 Luli, pupo i bulela kanya ya Mulimu! Ku kalela kwa mahalimu mo ku na ni linaleli ku to fita kwa limela ni lifolofolo, se siñwi ni se siñwi, ka nzila ya sona si tahisa tumbo ku Mubupi wa sona. Kono luna batu bo? Lu kona ku swalisana cwañi ni lika za ka taho kwa ku opelela Mulimu milumbeko?
Kana Mwa Hupula?
• Ki kabakalañi ba ba li Mulimu h’a yo ha ba sa koni ku itatula?
• Linaleli ni lipulaneti li kanyisa cwañi Mulimu?
• Lifolofolo za mwa mezi ni za fande li fa cwañi bupaki bwa kuli ku na ni Mubupi ya lilato?
• M’ata a ka taho a peta cwañi tato ya Jehova?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 10]
Ba sayansi ba akaleza kuli palo ya linaleli ze kona ku bonwa ki 70 sekisitilioni!
[Manzwi a bañi ba siswaniso]
Frank Zullo
[Siswaniso se si fa likepe 12]
Tapi ye bizwa Bottle-nosed dolphin
[Siswaniso se si fa likepe 13]
Litwa
[Manzwi a bañi ba siswaniso]
snowcrystals. net
[Siswaniso se si fa likepe 13]
Nyunywani ya mwana ye bizwa Laysan albatross