Kana Bibele ya Kona ku Mi Tusa ku Uta Bana ba Mina?

ORCHID ki palisa ye buheha luli, kono i t’ata ku i hulisa. Kuli mu i hulise hande, mu tokwa ku bona teñi kuli mufutumala, liseli, ni butuna bwa sika mo i caliwa, za swanela hande. Orchid ha i lumelelani ni mibu ni minuno ye miñwi mi i kona ku sinyiwa ka bunolo ki matuku ni likokwani. Kacwalo batu hañata ba palelwanga ku i hulisa ba sa lika fela lwa pili.

Ku uta bana kona ku t’ata hahulu, mi hape ku tokwa mamelelo ye tuna. Kacwalo bashemi hañata ba ikutwanga kuli ha ba koni ku hulisa hande bana. Ba bañata ba ikutwanga kuli ba tokwa tuso, sina mucali wa palisa ya orchid h’a tokwanga kelezo ya ba ba yeziseli. Kaniti, mushemi kaufela u bata ku fumana ketelelo ye nde ka ku fitisisa. Ketelelo yeo i kona ku fumanwa kai?

Nihaike Bibele haki buka ya litaelo za mwa ku utela bana, Mubupi n’a file moya wa hae kwa bañoli ba Bibele kuli ba kopanyeleze teñi kelezo ye tusa ya za ku uta bana. Bibele i koñomeka za ku hulisa tulemeno to tunde, ili nto yeo ba bañata ba ikutwa kuli ya keshebiswanga hañata. (Maefese 4:22-24) Ka nzila yeo, kelezo ya mwa Mañolo i fa nto ya butokwa hahulu ya tuto ye swanela. Kelezo ye cwalo se i tusize kale batu ba bañata ba ba i sebelisize, ku si na taba ni nako ye ne ba pila ku yona kamba lizo ze ba hulezi ku zona. Kacwalo he, ku latelela kelezo ya mwa Mañolo ku kona ku mi tusa ku uta hande bana ba mina.

Mutala wa Bashemi—Tuto Ye Nde ka ku Fitisisa

“Kono wena ya luta ba bañwi, hasi ha u na s’o ituta ili wena? Wena ya bulela kuli ku si ke kwa uzwiwa, hasi wa uzwa? Wena ya li, ku si ke kwa bukwa, hasi wa buka?”—Maroma 2:21, 22.

Muina-situlo wa katengo ka Seoul Board of Education n’a ize: “Mutala wa mwa manzwi ni likezo ki ona o munde ka ku fitisisa kwa ku luta bana.” Haiba bashemi ha ba fi mutala o munde ka manzwi ni likezo za bona mi kihona ba fa mwan’a bona litaelo ze nongile, mwana ka bubebe u ka nga fela kuli ki baipi. Manzwi a bashemi a ka sampuka. Ka mutala, haiba bashemi ba bata ku luta mwan’a bona ku ba ni niti, bona bashemi ka sibili ba lukela ku ba ni niti. Bashemi ba bañata, haiba ha ba lati ku alaba luwaile, ba laelanga mwan’a bona ku alaba kuli, “Ka bumai, bondate (kamba boma) ha ba yo.” Mwanana ya laelwa cwalo u ka ikutwa ku swaba ni ku lyangana. Kwa nalulelule, a kana a kalisa ku pumanga a sa ikutwi mulatu ha li mwa muinelo o t’ata. Kacwalo, haiba bashemi ba bata luli kuli mwan’a bona a be mutu ya na ni niti, bona ka sibili ba lukela ku bulelanga niti ni ku taleleza ze ba bulezi.

Kana mu bata ku luta mwan’a mina ku ziba ku bulela hande? Haiba ku cwalo mu na ni ku toma mutala o munde. Mwan’a mina u ka akufa ku mi likanyisa. Bo Sung-sik, ba ba na ni bana ba bane, ba li: “Na ni musal’a ka ne lu ikatulezi ku sa itusisanga lipulelo ze maswe. Ne lu kutekana mi ne lu sa pahamisangi manzwi niha lu filikani kamba ku nyema. Mutala o munde ne u sebelize hande hahulu ku fita manzwi fela. Lu tabile kuli bana ba luna ba bulelanga ku ba bañwi ka likute ni ka maoyo.” Bibele i bulela cwana kwa Magalata 6:7: “S’a cala mutu, ki sona s’a ka kutula.” Bashemi ba ba  bata kuli bana ba bona ba pile ka lipimo ze pahami za muzamao ba swanela pili bona beñi ku bonisa kuli ba pila ka lipimo zeo.

Mu Lukuluhe ku Ambolisana

‘Litaelo za Mulimu u na ni ku li luta bana ba hao ka tokomelo, u be ni ngambolo ka zona, niha u inzi mwa ndu ya hao, niha u zamaya mwa nzila, niha u y’o lobala, niha u zuha.’—Deuteronoma 6:7.

Mukwa wa ku beleka hamulaho wa nako ya ku caela wa ekezeha. Mukwa wo u tisa kozi ye tuna haiba bo munna ni musali kaufela bona ba beleka. Nako yeo bashemi ba inanga ni bana ba bona ya fukuzeha. Ha ba li fa ndu, bashemi ba na ni ku peta misebezi ya fa lapa ni misebezi ye miñwi, kacwalo ba kana ba ikutwa ku katala. Ha mu li mwa miinelo ye cwalo, mu ka kona cwañi ku ambolisana hande ni bana ba mina? Mu kona ku ba ni kolo ya ku buhisana ni bana ba mina ha mu eza misebezi ya fa lapa hamoho ni bona. Toho wa lubasi yo muñwi mane n’a zwisize TV ya bona, sihulu ka mulelo wa kuli a be ni nako ye likani ya ku buhisananga ni bana ba hae. N’a bulezi kuli: “Kwa makalelo banana ne ba ikutwile bulutu, kono ha ne ni ezanga tukwaci ni bona ni ku bala ni bona libuka ze tabisa, ne ba fitile fa ku twaela.”

Ki kwa butokwa kuli banana ba twaele ku ambola ni bashemi ba bona ha ba sa li ba banyinyani. Kusicwalo, banana ha ba ka nonoboka mi mwendi ha ba ka tahelwa ki matata, ha ba na ku nga bashemi ba bona sina balikani be ba kona ku taluseza. Mu kona ku ba tusa cwañi kuli ba bulele ze kwa lipilu za bona? Liproverbia 20:5 i li: “Mulelo wa mwa pilu ya mutu u swana sina mezi a’ inzi kwatasi-tasi, ku y’o a ka kwateñi, konji ya na ni ngana.” Ka ku itusisa lipuzo ze tahiseza mutu ku alaba ka ku ya ka mw’a ikutwela fa taba, ze cwale ka ya kuli “U bona cwañi?” bashemi b’a kona ku susueza bana ba bona ku bulela ze mwa mihupulo ni maikuto a bona.

Mu ka ezañi haiba mwan’a mina a eza foso ye tuna? Yeo kona nako y’a tokwa ku utwisiswa. Mu ñañe maikuto a mina ha mu nze mu teeleza ku mwan’a mina. Ndate yo muñwi u bulela cwana ka za mwa ezezanga ha li mwa muinelo wo: “Banana ha ba fosa, ni likanga ka t’ata ku sa halifa hahulu. Na inanga ni ku teeleza ku ze ba ka bulela. Ni likanga ku utwisisa muinelo. Ha ni bona kuli ha ni koni ku tibela buhali bwa ka, ni libelelanga hanyinyani kuli pilu i ombale.” Haiba mu swala pilu ni ku teeleza, kelezo ye mu ka fa i ka amuhelwa ka bunolo.

Kalimelo Ye Tomile fa Lilato Ki ya Butokwa

“Mina bondate, mu si ke mwa halifisa bana ba mina; kono mu ba hulise ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya Mulena.”—Maefese 6:4.

Kuli mu kondise, ki kwa butokwa ku fa kalimelo ka lilato. Bashemi ba kona ku ‘halifisa bana ba bona’ ka nzila ifi? Haiba kalimelo ha i zamaeleli ni butuna bwa foso ye ezizwe kamba haiba i fiwa ka moya wa ku nyaza-nyaza hahulu, bana ba ka i hana. Kalimelo kamita i swanela ku fiwa ka lilato. (Liproverbia 13:24) Haiba mu nyakisisa mabaka ni bana mina, ba ka lemuha kuli mu ba kalimela kabakala lilato.—Liproverbia 22:15; 29:19.

Hape, ki ko kunde kuli banana ba ikutwelange bumaswe bo bu zwa mwa bufosi bwa bona. Ka mutala, haiba mwanana a foseza  mutu yo muñwi, mwa kona ku mu hapeleza kuli a kupe swalelo. Haiba a tula milao ya mwa lubasi, mwa kona ku mu kwalela ku ikola lika ze ñwi ili ku koñomeka butokwa bwa ku buluka milao.

Ki ko kunde ku fa kalimelo ka nako ye swanela. Muekelesia 8:11 i bulela kuli: “Tifo ya mulatu w’a beilwe mutu ka musebezi o maswe ha i sa batwi kapili, lipilu za bana ba batu li ba isa kwa ku eza ze maswe.” Ka ku swana, banana ba bañata ba ka lika ku bona haiba ba kona ku banda koto hamulaho wa ku fosa. Kacwalo, ha se mu lemusize kale kuli mutu ya ka fosa nto ye ñwi u ka fiwa koto ya kuli-kuli, mu na ni ku bona teñi kuli mwa eza cwalo luli.

Ku Itabisa Ko Kunde Ki Kwa Butokwa

“Ku na ni . . . nako ya ku seha . . . ni nako ya ku bina.”—Muekelesia 3:1, 4.

Nako ya ku ikatulusa ni ya ku itabisa hande ka tikanyo ki ya butokwa kuli mwana a hule mwa munahano ni kwa mubili. Bashemi ha ba itabisa ni bana ba bona, swalisano ya mwa lubasi ya tiya mi banana ba ikutwa ku silelezwa. Ki ifi mifuta ya za ku itabisa ka zona zeo lubasi lu kona ku eza hamoho? Ha mu ka nyakisisa, mwa kona ku fumana lika ze tabisa ze ñata ze kona ku eziwa. Ku na ni lipapali za fande, ze cwale ka ku coba linjinga, ni lipapali ze shutana-shutana za mbola. Mi mu nahane fela tabo ye kona ku ba teñi muta lubasi lu bapala lipina hamoho ka liliziso. Ku ya kwa libaka ze li bukaufi ni ku yo ikola ku buha pupo ku kona ku ba nto ye nde ye si ke ya libalwa.

Mwa miinelo ye cwalo, bashemi b’a kona ku luta bana ba bona ku ba ni mubonelo o itikanelezi ka za ku itabisa. Munna wa Mukreste, ndatahe bashimani ba balalu n’a ize: “Ha ku konahala, ni abananga ni banake ha ba itabisa. Ka mutala, ha ba bapalanga lipapali za fa kompyuta, ni ba buzanga ka za mo li bapalelwa. Ha ba ni taluseza zona ka tukufalelo, ni sebelisanga kolo yeo kwa ku ba bulelela kozi ye mwa lika za ku itabisa ka zona ze maswe. Ni lemuhile kuli ba hananga ku itabisa ka lika ze sa swaneli.” Ki niti, banana ba ba ikolanga ku itabisa sina lubasi ha ba tomenenangi ku buha litukiso za fa TV, mavidio, mafilimu, ni lipapali za fa Intaneti ze bonisa za lindwa, buitamaeli, ni za ku itusisa maswe milyani.

Mu Tuse Bana ba Mina ku Keta Balikani Ba Bande

“Ya kopana ni ba ba butali, ni yena u ka talifa; kono ya twaelana ni matanya u ka utwa butuku.”—Liproverbia 13:20.

Ndate wa Mukreste ya hulisize hande bana ba bane n’a ize: “Ku butokwa hahulu kuli bana ba kete hande balikani ba bona. Mulikani a li muñwi ya maswe u kona ku sinya buikatazo kaufela bo mu ezize.” Kuli a tuse bana ba hae ku keta balikani ba bande, n’a ba buzanga ka butali lipuzo ze cwale ka ze: Ki mañi mulikan’a hao yo mutuna? U mu latelañi? Ki lika mañi z’o boni ku yena z’o bata ku likanyisa? Mushemi yo muñwi u lukisanga kuli bana ba hae ba memele balikani ba bona ba batuna kwa ndu. Ha ba tile wa kona cwale ku tatuba kuli ki batu ba ba cwañi ni ku fa bana ba hae ketelelo ye swanela.

Hape ki kwa butokwa ku luta bana kuli b’a kona ku eza bulikani ni ba bahulu, hape ni litaka  za bona. Bo Bum-sun, bondatahe bashimani ba balalu, ba li: “Ni tusanga bana ba ka ku utwisisa kuli balikani ha ba tokwi fela ku ba litaka za bona, kono nihaiba ba bahulu sina mo ne ku inezi ku Davida ni Jonatani mwa Bibele. Mane, ni memanga Bakreste ba lilimo ze shutana-shutana kuli ba eze siango ni bana ba ka. Kabakaleo, bana ba ka ba swalisana ni batu ba bañata ba bahulu ku bona.” Ku swalisana ni ba bahulu ba ba li mitala ye minde ku tusa bana ku ituta lika ze ñata.

Mwa Kona ku Uta Hande Bana

Ka ku ya ka patisiso ye ñwi ye ne ezizwe mwa United States, bashemi ba bañata be ne ba likile ku luta bana ba bona ku ba ni tulemeno to tu cwale ka buiswalo, buikalimelo, ni busepahali ne ba si ka kondisa hande. Ki kabakalañi ku eza cwalo ha ku li t’ata? Me ya n’a buzizwe mwa patisiso yeo n’a ize: ‘Bumaswe kikuli nzila fela ye lu kona ku sileleza ka yona bana ba luna ki ka ku ba kwalela mwa ndu ni ku sa ba tuhelela ku ya mwa lifasi.’ N’a ama kwa miinelo ye ba hulela ku yona bana kacenu kuli i maswe ku fita kwamulaho. Mwa muinelo wo, kana kwa konahala luli ku uta hande bana?

Haiba ne mu bata ku hulisa palisa ya orchid kono mu bilaela kuli mwendi i ka letuka, mu kana mwa zwafa. Kana ne mu si ke mwa imuluha hahulu caziba wa za mwa ku huliseza orchid ha n’a ka t’o mi fa liakalezo ze nde ni ku koñomeka kuli, “Mu ka kondisa haiba mu ka eza cwana”? Jehova, yena Caziba yo Mutuna wa mo ba inezi batu, u fa kelezo ye nde ka ku fitisisa ya mwa ku huliseza bana. U li: “Luta mwana nzila y’a swanezi ku zamaya, nih’a supala h’a na ku i keluha.” (Liproverbia 22:6) Haiba mu uta bana ka ku likana ni kelezo ya Bibele, mu kana mwa ba ni tabo ye tiswa ki ku bona bana ba mina ha ba hula ku fita fa ku ba batu ba ba itingwa, ba ba beya ba bañwi mwa munahano, ba ba na ni muzamao o munde. Mi f’o ba ka latiwa ki batu, mi sa butokwa ni ku fita, ba ka latiwa ki Jehova, Ndat’a luna wa kwa lihalimu.