“Ba Silela kwa Sipera”

BUKA ya Likezo i kalisa ka manzwi ao ku talusa taba ya ze ne ezahezi kwa balumiwa ba Sikreste bo Paulusi, Barnabasi, ni Joani ya bizwa Mareka ha ne ba potezi sooli sa Sipera ibat’o ba ka 47 C.E. (Likezo 13:4) Ka nako yeo, sina mo ku inezi kacenu, sooli sa Sipera ne si li fa sibaka sa butokwa hahulu kwa upa wa Mediteranea.

Maroma ne ba ikumbuta sooli seo, mi ne ba si hapile ka 58 B.C.E. Nako yeo i si ka fita kale, mwa Sipera ne ku ezahezi lika ze ñata za butokwa. Sooli seo ne si banga mwatas’a Mafenisia, Magerike, Maasirya, Maperesia, ni Maegepita. Masole be li balumeli, ma-Frank, ni ma-Venetia ne ba tile kwa Sipera mwa lilimo za 500 ku isa 1500 A.D., kihona ku taha ba kwa Turkey. Ka 1914 ba kwa Britain ba t’o hapa sooli seo mi ne si li mwatas’a bona ku isa fo si fumanela tukuluho ka 1960.

Buñata bwa mali a sooli sa Sipera a fumanwa ka bapoti ba ba y’o buhanga lika kwateñi, kono mwa lizazi la Paulusi, sooli seo ne si na ni lifa ze ñata ili zeo Maroma ne ba fumisize ka zona Roma. Kopa ne i fumanwi mwa sooli seo isali kwa makalelo, mi ku kulubelwa kuli ha ku to fitwanga kwa mafelelezo a puso ya Maroma, ne se ku kenisizwe kopa ye eza litani ze 250,000. Kono musebezi wa ku lafa kopa n’o fenyize mushitu o n’o titiani kabakala ku kenisa kopa yeo. Buñata bwa mishutu ya mwa sooli seo ne se i tutuzwi Paulusi ha t’o fitanga mwateñi.

 Sipera Mwatas’a Maroma

Ka ku ya ka hatiso ya Encyclopædia Britannica, sooli sa Sipera ne si filwe mwa mazoho a Egepita ki Julius Caesar, mi hamulaho wa hae, Mark Antony a eza nto ye swana. Kono ha ne si li mwatas’a Augustus, sa kutela mwa mazoho a Roma, mi sina Luka muñoli wa buka ya Likezo mwa bulelela ka ku nepahala, ne si busiwa ki mubusisi, ya n’a ipiha luli kwa Maroma. Sergiusi Paulusi ne li yena mubusisi ka nako ya n’a ilo kutaza kwateñi Paulusi.—Likezo 13:7.

Tumelelano ya kozo mwahal’a linaha ye bizwa Pax Romana, ye ne tiisizwe ki Roma, ne i susuelize ku ekeza kwa mikoti ni bupangi bwa lika mwa Sipera, ili ku zwisezapili litekisano. Mali a mañwi n’a fumanwa ka limpi za Siroma ni ka balapeli be ne ba tutanelanga kwa sihalaleho ku yo lapela Aphrodite, mulimu ya n’a sileleza sooli. Kabakaleo, ne ku pangilwe mikwakwa ye minca, makamba, ni miyaho ya nyangela ye kabisizwe hahulu. Sigerike ne si zwezipili ku ba puo ya ka mulao, mi Aphrodite, Apollo, ni Jupitere, hamoho cwalo ni mubusi wa Roma, ne ba lapelwa ki buñata. Batu ne ba onyokile mi ne ba ikola mupilelo wa sicaba ni lizo za bona.

Kona mwa n’a fumanezi lika Paulusi ha n’a til’o kena mwa Sipera ni ku luta batu mwateñi ka za Kreste. Kono, Bukreste ne bu tile mwa Sipera pili Paulusi a si ka fita kale. Taba ya kwa Likezo i lu bulelela kuli hamulaho wa lifu la Setefani, wa pili ku bo mushwela-tumelo ba Sikreste, ba bañwi ba Bakreste ba makalelo ne ba sabezi kwa Sipera. (Likezo 11:19) Barnabasi, mulikan’a Paulusi n’a pepezwi mwa Sipera, mi ka ku ba ya n’a tekelezi hande sooli seo, ku si na kakanyo n’a filihelize hande Paulusi mwa musipili wa hae wa bukutazi.—Likezo 4:36; 13:2.

Ku Londota Mihato ya Paulusi

Ku tolongosha hande mwa n’a zamaile Paulusi mwa Sipera haki nto ye bunolo. Kono, batatubi ba lika za kale ze pumbuzwi ba ziba hande mo ne i inezi mikwakwa ye minde hahulu ya Maroma ka nako yeo. Kabakala mo si bupehezi sooli seo, nihaiba makululu a cwale a ku sona, a fitile mo ne ku banga mikwakwa yeo mwendi ne ba zamaile ku yona balumiwa bao ba kwa makalelo.

Paulusi, Barnabasi, ni Joani ya bizwa Mareka ba fwekela fa likamba la Salamisi ku zwa kwa Selusia. Ki kabakalañi ha ne ba fwekezi kwa Salamisi, hailif’o muleneñi o mutuna ni likamba le lituna ne li li kwa Pafosi? Libaka le liñwi kikuli, Salamisi ne i li kwa likamba lwa kwa upa, ili fela likilomita ze 200 ku zwa kwa Selusia, ha mu zamaya fa likamba. Nihaike kuli mwa puso ya Maroma Salamisi ne i yolilwe ki Pafosi ku ba ona muleneñi o mutuna, Salamisi ne i zwezipili ku ba sibaka se situna mwa sooli ko ne ku zamaisezwa za lizo, lituto, ni litekisano. Mwa Salamisi ne ku pila Majuda ba bañata, mi balumiwa ba kalisa ku “bulela Linzwi la Mulimu mwa masinagoge a Majuda.”—Likezo 13:5.

Kacenu le, Salamisi se li fela matota. Nihakulicwalo, lika za kale ze fumanwi li paka ka za mo n’o bubanela ni mo n’o tumezi muleneñi wo sa pili. Musika, mo ne ku ezezwanga hahulu za lipolitiki ni za bulapeli, u zibahala ku ba mwendi  ona makopanelo a matuna ka ku fitisisa a Siroma a’ kile a shitulwa mwa sibaka sa Mediteranea. Tutuma ya ona, y’e fumanwi kuli i futuka mwa nako ya Augustus Caesar, i na ni bulilo bo bu ipitezi bwa maswaniso, libaka za mabapalelo, matapelo a cisa pasa, sitediyamu ni libuhelo le lituna, mabita a cisa pasa, ni sibaka se situna sa mikiti mo ku kwana batu ba 15,000! Bukaufi ku na ni tutuma ya tempele-tuna ya Jupitere.

Kono Jupitere n’a sa koni ku tibela muleneñi wo kuli u si ke wa shandaulwa ki lizikinyeho. Zikinyeho ye tuna ye ne bile teñi ka 15 B.C.E. ne i sinyize buñata bwa sibaka sa Salamisi, nihaike hasamulaho ne i yahilwe sinca ki Augustus. Hape Salamisi ha ne i sinyizwe ki zikinyeho ka 77 C.E., ne i yahilwe sinca lwa bubeli. Mwa lilimo za ma-300, Salamisi ne i sinyizwe ki lizikinyeho li sikai, mi ku zwa f’o ya li ku ba hape i kutelwe ki libubo la yona la pili. Mwa lilimo za mwahal’a 500 ku isa 1500 A.D., likamba la yona ne li tezi mwaalala mi la tuhelwa ku itusiswa.

Ha ku si ka boniswa za mo ne ba ezelize batu ba Salamisi ha ne ba kutalizwe ki Paulusi. Kono Paulusi n’a na ni ku yo kutaza kwa libaka ze ñwi hape. Ha ba zwa mwa Salamisi, balumiwa ne ba na ni ku keta ku itusisa i liñwi kwa linzila ze talu ze n’e itusiswa hahulu: ya pili ne i liba kwa likamba la kwa mutulo, ku yo pululeza mwa malundu a Kyrenia; ya bubeli ne i ya kwa wiko ku yo fita kwa buse bwa libala la Mesaoria ku yo talala fahal’a sooli tenyene; mi ya bulalu ne i fita kwa mukulela wa likamba la kwa mboela.

Ku lumelwa kuli Paulusi n’a itusisize nzila ya bulalu. I fita mwahal’a masimu a nunile a mubu o ipitezi wa mubala o mufubelu. Ibat’o ba likilimota ze 50 ku liba mboela-wiko, nzila yeo i sutelela bukaufi ni Larnaca i si ka kuta kale kwa mutulo ko i yo liba mwahali.

‘Ku Zamaya mwa Sooli Kaufela’

Likululu leo kapili-pili ne li fita kwa muleneñi wa kale wa Ledra. Fa sibaka seo kona fo ku yahilwe Nicosia kacenu, muleneñi o mutuna wa sooli seo cwale. Ha ku sa na bupaki ni bo bu kana bo bu paka muleneñi wa kale wo. Kono mwahal’a mamota a ma-Venetia a n’a yahilwe mwa lilimo za ma-1500, a’ potolohile sibaka sa fahal’a Nicosia, ku na ni mukwakwa o patehile, o kumbani, o bizwa Ledra Street. Ha lu zibi kamba Paulusi n’a ile kwa Ledra kamba kutokwa. Bibele i lu bulelela fela kuli ne ba ile “mwa sooli [kaufela, NW].” (Likezo 13:6) Hatiso ye bizwa The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands i bulela kuli “pulelo yeo mwendi i talusa ku potela ibat’o ba libaka kaufela za Majuda mwa Sipera.”

 Paulusi kaniti n’a tabela ku bulela kwa batu ba bañata ka mo ne ku konahalela kaufela mwa Sipera. Kacwalo, n’a kana a fitile nzila ya kwa mboela ku zwa Ledra ku yo fita kwa Amathus ni Kourion—mileneñi ye mibeli ye mituna mwa lifasi, mo ne ku pila baipumaneli.

Kourin ne i li fahalimu, fa mañope a bat’o yema nonga kwa makamba a’ mwatasi. Muleneñi o munde wo wa Magerike ni Maroma ne u lengilwe ki zikinyeho ye swana ye ne sinyize Salamisi ka 77 C.E. Ku na ni tutuma ya tempele ye ne neezwi Apollo ye fumanwi kuli ne i bile teñi ku zwa ka 100 C.E. Mwa sitediyamu ne ku kona ku kwana batu ba 6,000. Taba ya kuli ba bañata ne ba li limbombo i boniswa ki bulilo bo bunde bo bu basizwe ka maswaniso niheba mwa mandu a matuna e ba icahezi batu mwa Kourion.

Ku Ya kwa Pafosi

Ku zwa kwa Kourion, mukwakwa o munde wo u zwelapili ku liba kwa wiko ku yo pazula mwa naha ya veine, mi hanyinyani-hanyinyani u zamaya u kambama, ku fitela hañihañi ha u to fita fa njetumuko ye telele, mi u kala ku picauka mwa mañope ku liba kwa makamba ko ku beilwe macwe a masisani-sisani. Ka ku ya ka matangu a Sigerike, seo ne li sona sibaka luli fo ne ku bonahezi mulimu wa musali Aphrodite a man’o pepwa ki liwate.

Kwa milimu ya Magerike, Aphrodite ne li ona mulimu o ne ba lapela hahulu Magerike mwa Sipera mi ne u lapelwa cwalo ka tukufalelo ku fitela mwa lilimo za ma-100 C.E. Sibaka se situna sa bulapeli bwa Aphrodite ne si li mwa Pafosi. Maliha ni maliha ne ku eziwanga teñi mukiti o mutuna wa ku mu tompa. Balapeli be ne ba yanga kwa sihalaleho be ne ba zwa kwa Asia Minor, Egepita, Greece, mane ni be ne ba zwa kwa Peresia ne ba tahanga kwa Pafosi kwa mukiti wo. Sipera ha ne i busiwa ki malena ba Maegepita, bayahi ba mwa Sipera ba kalisa bulapeli bwa ku lapela Faro.

Pafosi ne li muleneñi o mutuna wa Sipera mwatas’a Maroma mi ki mona mo ne ku simuluha tamaiso ya mubusisi, mi mwa muleneñi wo ki mona mo ne ku pangiwa mali a muwayawaya a kopa. Ni ona ne u sinyizwe ki zikinyeho ya mwa lilimo za ma 1400 B.C.E., mi sina mo ne ku bezi ku Salamisi, Augustus n’a zwisize mali a ku yaha sinca muleneñi wo. Ze pumbuzwi mwa sibaka seo li bonisize bupilo bwa simbombo bo ne bu piliwa mwa Pafosi mwa lilimo za kwa makalelo a Bukreste—mikwakwa ye mituna mwa muleneñi, mandu a batu a kabisizwe hahulu, likolo za buopeli, libaka za libapalelo, ni libuhelo le lituna.

Yeo ki yona Pafosi ye ne ba izo potela bo Paulusi, Barnabasi, ni Joani ya bizwa Mareka, mi ki kona k’o mubusisi Sergiusi Paulusi—“munna ya talifile”—‘n’a lakalize ku utwa Linzwi la Mulimu’ ku si na taba ni ku lwaniswa hahulu ki mulauli ya bizwa Elimasi. Mubusisi “n’a komokisizwe ki tuto ya Mulena.”—Likezo 13:6-12.

Ha se ba petile musebezi wa bona wa ku kutaza mwa Sipera, balumiwa ba zwelapili ni musebezi wa bona mwa Asia Minor. Musipili wani wa pili wa bulumiwa wa n’a tamile Paulusi n’o li kezahalo ya butokwa mwa ku hasanya Bukreste bwa niti. Buka ye bizwa St. Paul’s Journeys in the Greek Orient i biza musipili wo kuli ki “matatekelo tota a musebezi wa Bakreste ni wa . . . bulumiwa bwa Paulusi.” I ekeza kuli: “Ka ku ba kuli Sipera i fa manganandila a linzila za kwa likamba la liwate ze liba kwa Syria, kwa Asia Minor, ni kwa Greece, ne i bonahala ku ba fela ona matatekelo a swanela a musipili wa bulumiwa kaufela.” Kono taba kikuli ao ne li fela makalelo a musebezi. Hamulaho wa lilimo ze 2000, musebezi wa bulumiwa bwa Sikreste u sa zwelapili, mi ku kona ku bulelwa ka buniti kuli taba ye nde ya Mubuso wa Jehova i fitile luli “kwa mafelelezo a lifasi.”—Likezo 1:8.

[Limapa ze fa likepe 20]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

SIPERA

NICOSIA (Ledra)

Pafosi

Kourion

Amathus

Lanarca

Salamisi

MALUNDU A KYRENIA

LIBALA LA MESAORIA

MALUNDU A TROODOS

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Ka ku tala moya o kenile, Paulusi ha n’a li mwa Pafosi a nata mulauli ya bizwa Elimasi ka bubofu