“Ya Na ni Ngana U Talimisisa Mw’a Hata”

MUTU ya na ni ngana u kona ku tatulula butata, u butali, u kona ku taluhanya lika mi ki ya lemuha lika kapili. Haki wa lishano mi h’a na mano a maswe. Liproverbia 13:16 i bulela kuli: “Mutu kaufela ya na ni ngana u sebeza ka zibo ya hae.” Ku sina ku kakanya, ngana ki kalemeno ka butokwa.

Lu kona ku bonisa cwañi ngana mwa mupilelo wa luna wa ka zazi? Lu bonisa cwañi kalemeno kao mwa liketo ze lu eza, mo lu ezeza ba bañwi, ni mo lu ezezanga ha lu ipumana mwa miinelo ye shutana-shutana? Ba ba na ni ngana ba fumana mipuzo ifi? Ba tokolomoha likozi lifi? Salumoni mulena wa Isilaele wa kwaikale u fa likalabo ze utwahala kwa lipuzo zeo ha lu nze lu bala Liproverbia 14:12-25. *

Mu Kete Nzila Ya Mina ka Butali

Ku eza liketo ze nde ni ku kondisa mwa bupilo ku tokwa buikoneli bwa ku taluhanya ze nde ku ze maswe. Nihakulicwalo, Bibele i eleza kuli: “Nzila ye ñwi i ka bonahala ku mutu inge i lukile, kanti mafelelezo a yona ki lifu.” (Liproverbia 14:12) Kacwalo, lu swanela ku ituta ku taluhanya ze nde luli ku ze bonahala inge kuli ki ze nde. Pulelo ya kuli “mafelelezo a yona ki lifu” i bonisa kuli ku na ni linzila ze puma. Ha mu nyakisise linzila ze ñwi ze lu swanela ku tokomela ni ku ambuka.

Hañata batu ba lifasi ba ba fumile ni ba ba ile kabubo b’a kutekiwa ni ku ikumbutwa. Mayemo a bona ni sifumu se ba na ni sona li kona ku ba bonahalisa kuli b’a eza lika ka nzila ye lukile. Kono bona batu bao ba itusisa linzila lifi kwa ku fumana sifumu kamba libubo leo? Kana nako kaufela ba itusisanga linzila ze lukile? Hape ku na ni batu ba bañwi ba ba na ni tukufalelo mwa bulapeli bwa bona ye konwa ku ikumbutwa. Kono kana tukufalelo ya bona i paka kuli bulapeli bwa bona ki bwa niti?—Maroma 10:2, 3.

Hape nzila i kona ku bonahala kuli i lukile kabakala ku ipuma. Ku eza liketo ka ku itinga fa mihupulo ye lu nahana kuli i lukile, ki ku sepa pilu, mi pilu ya puma. (Jeremia 17:9) Lizwalo le li si ka lutiwa ni ku twaezwa li kona ku lu nahanisa kuli nzila ye maswe kona ye lukile. Cwalehe lu ka tusiwa kiñi kuli lu kete nzila ye lukile?

Lu swanela ku tukufalelwa tuto ya ka butu ya ku ituta litaba ze tibile za mwa Linzwi la Mulimu kuli lu be ni “kutwisiso ya ku keta ze nde ku ze maswe.” Hape lu swanela ku tibisa kutwisiso yeo ka ku “itwaelisa” ku sebelisa likuka za Bibele. (Maheberu 5:14) Lu swanela ku tokomela kuli ha lu tuheleli nzila ye bonahala inge ki ye nde ku lu keluhisa ‘munyako wa bupilo o kumbani.’—Mateu 7:13, 14.

Haiba ‘Pilu I Utwile Butuku’

Kana lwa kona ku ba ba ba tabile ha lu sina mwangalo? Kana lishea la kona ku kuyula matomola a mwa pilu? Kana ki ngana ku  felisa matomola-pilu ka ku kolwa bucwala, ku itusisa lino ze kola, kamba ku pila ka ku eza buhule? Kutokwa ni hanyinyani. Mulena ya butali u li: “Mutu a ka seha, kanti pilu ya hae i butuku.”—Liproverbia 14:13a.

Lishea li kona ku pata matomola a mwa pilu, kono ha li koni ku a felisa. Bibele i bulela kuli: “Nto ni nto i na ni nako ya yona.” Kaniti, ku na ni “nako ya ku lila, ni nako ya ku seha; nako ya ku ba mwa maswabi, ni nako ya ku bina.” (Muekelesia 3:1, 4) Haiba matomola a mwa pilu a zwelapili, lu swanela ku nga mihato ya ku a felisa, ka ku “kupa likelezo” haiba kwa tokwahala. (Liproverbia 24:6) * Ki niti kuli fokuñwi lishea ki la butokwa, kono li tusa hanyinyani. Ha n’a eleza za ku tokolomoha lishea ni ku itabisa ko ku fitelezi, Salumoni n’a bulezi kuli: “Tabo i felela mwa maswabi.”—Liproverbia 14:13b.

Mutu wa Lipilu ze Peli ni Mutu yo Munde —Ba Ka Koliswa Cwañi?

Mulena wa Isilaele u zwelapili ku bulela kuli: “Mutu wa lipilu ze peli u ka tineha ka linzila za hae; kono mutu yo munde u ka koliswa ki misebezi ya hae.” (Liproverbia 14:14) Mutu wa lipilu ze peli ni mutu yo munde ba ka koliswa cwañi ki misebezi ya bona?

Mutu wa lipilu ze peli h’a na taba ni za ku ikalabela ku Mulimu. Kacwalo ku mutu ya si na tumelo, ku eza lika ze nde ze tabisa Jehova haki kwa butokwa. (1 Pitrosi 4:3-5) Mutu ya cwalo u koliswa ki mupilelo wa hae wa ku bata sifumu. (Samu 144:11-15a) Kono mutu yo munde yena u iyakatitwe lika ze lukile ku Mulimu. Mwa lika kaufela z’a eza, u kumalela kwa likuka za Mulimu ze lukile. Mutu ya cwalo u koliswa ki misebezi ya hae kakuli Jehova ki yena Mulimu wa hae mi u fumana tabo ye tuna mwa ku sebeleza Muambakani-ya-Pahami.—Samu 144:15b.

Mu Si Ke Mwa “Lumela Taba Kaufela”

Ha n’a bonisa shutano ye mwahal’a linzila za sikuba ni za mutu ya na ni ngana, Salumoni n’a bulezi kuli: “Sikuba si lumela taba kaufela; kono ya na ni ngana u talimisisa mw’a hata.” (Liproverbia 14:15) Mutu ya na ni  ngana ha lumeli-lumeli fela lika. Ku fita ku lumela lika kaufela za utwa kamba mihupulo ya ba bañwi, u talimisisa mw’a hata. Hamulaho wa ku alakanya lika kaufela, kihona a ka sebelisa zibo yeo.

Sina ka mutala, mu nge puzo ye li, “Kana Mulimu u teñi?” Sikuba yena u ka lumela litaba ze tumile hahulu kamba ze ba lumela batu ba ba ile kabubo. Kono mutu ya na ni ngana yena u ka tanda nako ya ku tatubisisa niti. U nahanisisa mañolo a cwale ka Maroma 1:20 ni Maheberu 3:4. Mwa litaba za kwa moya, mutu ya na ni ngana h’a lumeli fela ze ba bulela ba bahulu ba bulapeli. U ‘lika manzwi kaufela ku ziba kana a zwa ku Mulimu.’—1 Joani 4:1.

Ki butali luli ku mamela kelezo ya ku sa “lumela taba kaufela”! Sihulu ba ba na ni buikalabelo bwa ku eleza ba bañwi mwa puteho ya Sikreste ba swanela ku mamela kelezo yeo. Muelezi u swanela ku ziba hande taba kaufela ye ezahalile. U swanela ku teeleza ka tokomelo ni ku utwa niti kwa maneku kaufela ilikuli kelezo ya hae i si ke ya tengamela kulikuñwi.—Liproverbia 18:13; 29:20.

‘Ya Na ni Ngana Wa Toiwa’

Hape ka ku bata ku bonisa shutano ye ñwi ye mwahal’a mutu ya na ni ngana ni sikuba, mulena wa Isilaele u li: “Ya butali u saba bumaswe mi h’a na taba ni bona; kono litanya wa ikuhumusa mi wa ikolwa. Mutu wa kacima-cima u ka eza ka bukuba; mi [ya na ni ngana, NW] wa toiwa.”—Liproverbia 14:16, 17.

Mutu ya butali u saba ze maswe ze zwa mwa ku latelela nzila ye maswe. Kacwalo u iteekezi mi u amuhela kelezo kaufela ye kona ku mu tusa ku tokolomoha bumaswe. Litanya yena ha na sabo ye cwalo. Bakeñisa ku isepa, u hanyeza kelezo ya ba bañwi ka ku ikutwisisa. Bakeñisa kacima-cima, mutu ya cwalo u eza lika ka bukuba. Kono cwale ki kabakalañi mutu ya na ni ngana ha toiwa?

Pulelo ya Siheberu ye tolokilwe kuli ‘ya na ni ngana’ i na ni litaluso ze peli. I kona ku talusa kutwisiso kamba butali. (Liproverbia 1:4; 2:11; 3:21) Hape i kona ku talusa mihupulo ye maswe kamba mano a maswe.—Samu 37:7; Liproverbia 12:2; 24:8.

Haiba pulelo ya kuli ‘ya na ni ngana’ i talusa mutu wa mano a maswe, ha lu kakanyi libaka mutu ya cwalo h’a toiwa. Kono kana haki taba ya niti kuli mutu ya na ni kutwisiso wa toiwanga ki ba ba si na kalemeno kao? Sina ka mutala, ba ba itusisa ngana ni ku iketela ku sa ba “ba lifasi” ba toiwa ki lifasi. (Joani 15:19) Mikulwani ba Sikreste ba ba itusisa ngana ni ku tiyela kukuezo ya litaka kuli ba tokolomohe mikwa ye maswe ba nenaunwanga. Niti ki ya kuli balapeli ba niti ba toilwe ki lifasi, lona le li lapalezi mwatas’a Satani Diabulosi.—1 Joani 5:19.

“Ba Ba Maswe Ba ka Kokobezwa”

Hape mutu ya na ni ngana ni mutu wa sikuba ba sa shutana ka nzila ye ñwi. “Sanda sa likuba ki butanya; kono ku ba ba na ni ngana, zibo ki mukabo kwa toho ya bona.” (Liproverbia 14:18) Bakeñisa ku tokwa kutwisiso, likuba li keta lika ze li za butanya. Mi w’o u ba ona mupilelo wa bona wa ka zazi. Ka ku fapahana, zibo i kabisa mutu ya na ni ngana sina mushukwe o kutekehisa mulena.

Mulena ya butali u li: “Ba ba maswe ba ka kokobezwa fapil’a ba ba lukile; ba ba lunya ba iname fa minyako ya ba ba na ni niti.” (Liproverbia 14:19) Ka mubulelelo o muñwi, ba ba lukile ba ka tula ba ba maswe. Ha mu nyakisise palo ye sweli ku ekezeha ya batu ba Mulimu ni bupilo bo bunde bo ba ikola kacenu. Zona limbuyoti ze kapwekiwa batanga ba Jehova zeo, li ka susueza balwanisi ba bañwi kuli ba ‘kokobezwe’ fapil’a musal’a Jehova wa kwalihalimu wa swanisezo, yena ya yemelwa ki bomasiyaleti ba ba tozizwe ba ba fa lifasi. Ni ha ba sa itemuheli cwalo pili Armagedoni i si ka nata kale, ha i ka taha,  balwanisi ba ka susuezwa ku lumela kuli kalulo ya kopano ya Mulimu ya fa lifasi i yemela kalulo ya kopano ye kwa lihalimu.—Isaya 60:1, 14; Magalata 6:16; Sinulo 16:14, 16.

‘Ku Shwela Mubotana Makeke’

Ha n’a bulela za mo ba inezi batu, Salumoni u li: “Mubotana u toiwa mane ki ya yahile ni yena; kono ya fumile u na ni balikani ba bañata.” (Liproverbia 14:20) Manzwi ao luli a ama batu ba ba si ka petahala! Bakeñisa buitati, ba hanelela ku shemuba bafumi ku fita babotana. Balikani ba mufumi niha ba li ba bañata, ki ba swalelele fela sina sifumu sa hae. Kacwalo ki kwa butokwa ku ambuka ku itama bulikani ka masheleñi kamba ka kalembeshwa.

Lu swanela ku ezañi haiba hamulaho wa ku itatuba lu fumana kuli lu hanelela ku no shemubanga bafumi ku fita babotana? Lu swanela ku hupula kuli sobozi ye cwalo ya nyaziwa mwa Bibele. Bibele i li: “Ya shwaula ya yahile ni yena u na ni mulatu; kono mutu ya shwela mubotana makeke, wa fuyaulwa.”—Liproverbia 14:21.

Lu swanela ku utwela ba ba mwa butata butuku. (Jakobo 1:27) Lu kona ku eza cwañi cwalo? Ka ku ba fa kwa “tutu ya lifasi,” ili masheleñi, lico, makundamo, liapalo ni ku iyakatwa bona. (1 Joani 3:17) U ka ba ni mbuyouti mutu ya shemuba batu ba ba cwalo kakuli “ku na ni mbuyoti mwa ku fana, ye fita ye mwa ku fiwa.”—Likezo 20:35.

Ba Kondisa Cwañi?

Sikuka se si li “s’a cala mutu, ki sona s’a ka kutula” si ama ku mutu ya na ni ngana ni ku mutu ya li sikuba. (Magalata 6:7) Ya na ni ngana u eza lika ze nde; kono sikuba si lela mano a maswe. Mulena ya butali u buza kuli: “Ba ba lela ze maswe, ha ni li, ba na ni ku yambaela?” Kalabo ki ee; ba ka “yambaela.” “Kono ba ba lela ze nde, ba ka ezwa ka musa ni ka ku sepahala.” (Liproverbia 14:22) Ba ba eza ze nde ba ka ba ni libubo le linde ku ba bañwi ni ku shemubiwa ki Mulimu.

Ha n’a bapanya ze fumanwa mwa ku sebeza ka t’ata ni ze sa fumanwi mwa ku buabua kwa mulomo ni ku ba ni ndembwe, Salumoni u li: “Musebezi kaufela u na ni s’o ku fumanisa; kono ku buabua kwa mulomo ku isa kwa bubotana.” (Liproverbia 14:23) Sikuka seo sihulu si ama buikatazo bwa luna bwa kwa moya. Ha lu sebeza ka t’ata mwa bukombwa bwa luna bwa Sikreste, lu fumana mipuzo ya ku zibahaza niti ye mwa Linzwi la Mulimu ye isa kwa puluso ya batu ba bañata. Ku peta ka busepahali musebezi kaufela o lu fiwa mwa kopano ya Jehova ku ka lu tahiseza tabo ni buikolwiso.

Liproverbia 14:24 i li: “Ku ba ba butali, bufumu ki mukabo kwa toho ya bona; kono butanya bwa matanya nze bu li butanya fela.” Manzwi ao a talusa kuli butali bo ba lika ku fumana batu ba ba na ni ngana ki sifumu sa bona se si ba kabisa kamba mushukwe wa bona. Kono sikuba yena u fumana fela butanya. Ka ku ya ka buka ye ñwi, lishitanguti le hape li kona ku taluswa kuli “sifumu ki mukabo ku ba ba itusisa sona hande . . . [Kono] likuba li fumana fela butanya.” Ku sina kuliñi, mutu ya butali u kondisa lika ku fita sikuba.

Mulena ya butali u li: “Paki ya sepahala u lamulela bupilo bwa batu; kono ya bulela buhata u tahisa bupumi.” (Liproverbia 14:25) Nihaike kuli manzwi a, a ama hahulu kwa mizeko, ha mu nyakisise mw’a amela bukombwa bwa luna. Musebezi wa luna wa bukombwa bwa ku kutaza ni ku tahisa balutiwa u kopanyeleza ku paka niti ya Linzwi la Mulimu. Bupaki b’o bu hoha batu ba ba sepahala mwa bulapeli bwa buhata ilikuli ba piliswe. Ka ku tokomela mizamao ni tuto ya luna, lu ka ipilisa ni ku pilisa ba ba lu utwa. (1 Timotea 4:16) Ha lu nze lu zwelapili ku eza cwalo, haike lu itemuhele ku bonisa ngana mwahal’a bupilo bwa luna kaufela.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Lu swanela ku tukufalelwa ku ituta niti ye tibile ilikuli lu ketahanye ze lukile ni ze maswe

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Kana mupilelo wa ku ndongwama sifumu wa kolwisa luli?