Muprisita Yo Mutuna Ya N’a Nyazize Jesu

MWA November 1990, banna ba ne ba lukisa parki ni mukwakwa mboela wa Muleneñi wa Kale wa Jerusalema ne ba fumani nto ye ñwi ye tabisa hahulu. Ka ku sa libelela, tilakita ya wisa situwa sa lihaha la libita la kale. Sibaka seo ne si banga matutaeti ku zwa mwa lilimo za mwanda wa pili B.C.E. ku to fita mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. Ze n’e tabisa hahulu ni ku fita ki lika ze ne ba fumani bona bocaziba ba ze pumbuzwi bao mwa libita leo.

Mwa lihaha leo ne ku na ni mwateñi makwati a 12, ili mo ne ku bulukelwanga masapo a ba ba shwile hamulaho wa ku ba mwa mabita ibat’o ba silimo, mibili ha ne i se i bolile. Fa likwati le liñwi ne ku cakuzwi manzwi a n’a si ka fumanwa kale haisali—mi manzwi ao ne li libizo la Yehosef bar Caiapha (Josefa mwan’a Kayafa).

Bupaki bu akaleza kuli lihaha leo mwendi kona le n’e li libita la muprisita yo mutuna ya kile a talima taba ye tuna ka ku fitisisa—yona ya Jesu Kreste. Josephus caziba wa litaba za kale wa Mujuda u talusa kuli muprisita yo mutuna yo ki “Josefa, ya n’a zibahala sina Kayafa.” Mwa Mañolo u zibahala fela kuli ki Kayafa. Ki kabakalañi ha lu swanela ku ziba za hae? Kiñi ze ne tisize kuli a nyaze Jesu?

Lubasi ni Simuluho ya Hae

Kayafa n’a nyezi mwan’a Anna, muprisita yo muñwi yo mutuna. (Joani 18:13) Mwendi linyalo leo ne li lukisizwe lilimo-limo kwamulaho pili ku si ka eziwa kale mukiti wa linyalo ilikuli mabasi a mabeli kaufela ona a ikolwisise kuli ne ba toma linyalo le linde. Seo ne si talusa kuli ne ba na ni ku tatuba lituhulu ili ku ikolwisisa kuli lusika lwa bona ne li lwa buprisita. Ku bonahala kuli mabasi a mabeli ao n’a fumile, mi n’a kutekeha hahulu mwendi bakeñisa sifumu s’a n’a fumana kwa buswa bo buñata bo ne bu li mwa Jerusalema. Ha ku na puzo kuli Anna n’a bata kuli mukwenyan’a hae a be mubusi ya m’ata kwapili. Ku bonahala kuli Anna ni  Kayafa ne li ba tuto ye m’ata hahulu ya Basaduki.—Likezo 5:17.

Bakeñisa kuli Kayafa ne li wa lubasi lwa buprisita lo ne lu zibahala hahulu, mwendi n’a itutile Mañolo a Siheberu ni litaluso za ona. Mwendi n’a kalile sebelezo ya hae ya kwa tempele inge a sa na ni lilimo ze 20 za ku pepwa, kono lilimo za n’a na ni zona ha n’a bile muprisita yo mutuna ha li zibwi.

Baprisita Ba Batuna ni Ba Bahulu

Buprisita bo butuna ne bu banga bwa ku yola ku fitela mutu h’a shwa. Kono mwa lilimo za ma-100 B.C.E., Mahasimone ne ba ikungezi buprisita bo butuna. * Heroda yo Mutuna n’a ketile ni ku kapula baprisita ba batuna, ili ku bonisa kuli ki yena ya na ni m’ata a matuna a ku keta baprisita. Babusisi ba Maroma ba mwa Judea ni bona ne ba likanyisize Mahasimone.

Zona licinceho zeo ne li tisize kuli ku be ni sikwata se siñwi s’a biza Mañolo kuli ki “baprisita ba bahulu.” (Mateu 26:3, 4) Kwand’a Kayafa, sikwata seo ne si kopanyeleza ni ba ne ba banga baprisita ba batuna, inge cwalo Anna, ili ya n’a kapuzwi kono n’a zwezipili ni situlo sa buprisita. Sikwata seo hape ne si kopanyeleza ni mabasi a baprisita ba batuna ni ba ne ba banga baprisita ba batuna kwamulaho.

Maroma ne ba tuhelezi Judea ku etelelwa ki Majuda ba lusika lwa silena, ili ku kopanyeleza cwalo ni baprisita ba bahulu. Seo ne si konahalisize Puso ya Roma ku zamaisa provinsi ya Judea ni ku lifisa mitelo ku sina ku lumela kwateñi masole ba bañata. Roma ne i kulubela kuli puso ya Majuda i ka kondisa lika ni ku sileleza sifumu sa yona. Babusisi ba Roma ne ba sa lati hahulu baeteleli ba Majuda ba ne ba toile tamaiso ya Maroma. Kono ne ba na ni ku swalisana ilikuli ba be ni mubuso o m’ata.

Mwa nako ya Kayafa, muprisita yo mutuna ne li yena ya n’a banga mueteleli wa Sijuda. Quirinius, mubusisi wa Siroma wa mwa Siria n’a ketile Anna sina muprisita mwa 6 kamba 7 C.E. Sizo sa baluti ba Sijuda si bonisa kuli mabasi a n’a etelela a Sijuda n’a zibahala hahulu ka mukwañuli, sobozi, buhateleli ni mifilifili. Muñoli yo muñwi n’a bulezi kuli Anna ka ku ba muprisita yo mutuna, n’a boni teñi kuli mukwenyan’a hae “wa huliswa kapili mwa tempele, kakuli n’a ziba kuli Kayafa ha n’a ka ba ni situlo se si tuna, Anna n’a ka fumana hahulu tuso.”

Valerius Gratus, mubusisi wa Judea n’a kapuzi Anna fa situlo sa hae ibat’o ba ka 15 C.E. Banna ba balalu ku kopanyeleza cwalo ni mwan’a Anna ne ba yolile situlo sa buprista bo butuna ka bubebe-bebe. Kayafa n’a bile muprisita yo mutuna ibat’o ba ka 18 C.E. Ponse Pilato ya n’a ketilwe ku ba mubusisi wa Judea ka 26 C.E. n’a tuhelezi Anna ku zwelapili fa situlo sa buprisita mwa puso ya hae kaufela ye n’e tandile lilimo ze lishumi. Nako ya n’a busize Kayafa ne i to fita ni mwa linako za bukombwa bwa Jesu, mane ni kwa makalelo a bukombwa bwa balutiwa ba hae. Kono Kayafa n’a toile hahulu lushango lwa Bakreste.

Ku Saba Jesu ni ku Saba Roma

Kayafa n’a ngile Jesu sina mukwenuheli. Jesu n’a hanyelize lituto za ba bahulu ba bulapeli ka za milao ya Sabata mi n’a lelekezi balekisi ni bacinci ba mali kwande a tempele, ka ku ba bulelela kuli ne ba ezize tempele “makundamo a masholi.” (Luka 19:45, 46) Licaziba ba bañwi ba litaba za kwaikale ba lumela kuli misika ye ne b’anga mwa litempele ne li ya lubasi lwa Anna—mwendi mane kona libaka Kayafa ha n’a likile ku kuzisa Jesu. Baprisita ba bahulu ha ne ba lumile mapolisa ku yo tama Jesu, ne ba komokisizwe hahulu ki manzwi a hae mi ne ba kutile mazoho-zoho.—Joani 2:13-17; 5:1-16; 7:14-49.

Ha mu nyakisise ze ne ezahezi muta ba bahulu ba bulapeli bwa Sijuda ha ne ba utwile kuli Jesu n’a zusize Lazaro. Buka ya Evangeli ya Joani i biha kuli: “Cwale baprisita ba bahulu ni bafalisi ba kopanya Kuta, mi ba li: Lu ka eza  cwañi? Kakuli mutu yo u eza limakazo ze ñata. Ha lu mu tuhela, batu kaufela ba ka lumela ku yena; mi Maroma ba ka taha, ba shandaule munzi ni sicaba.” (Joani 11:47, 48) Kuta ye Tuna ne i nga Jesu sina mulwanisi wa tamaiso ya za bulapeli ni wa mubuso, ili o ne u zamaiswa ki Pilato. Muhato kaufela wa Majuda o ne b’a ka nga Maroma kuli ki bukwenuheli ne u ka tahisa kuli Maroma ba lwanise Majuda—ili butata bo ne i lika ku tibela Kuta ye Tuna ka mo ne ku konahalela kaufela.

Kayafa niha n’a ziba hande kuli Jesu luli n’a eza misebezi ye m’ata, n’a si ka lumela Jesu kono n’a bata ku bukeleza libubo la hae ni m’ata a hae a tamaiso. Kayafa n’a sa koni ku lumela kuli Lazaro n’a zusizwe kwa bafu. Bakeñisa kuli ne li Musaduki, Kayafa n’a sa lumeli zuho ya bafu!—Likezo 23:8.

Bumaswe bwa Kayafa ne bu bonahezi mwa manzwi a n’a bulelezi baprisita sina yena kuli: “Ha mu utwi se siñwi; ha mu boni kuli se sinde kikuli mutu a li muñwi a shwele sicaba, mi sicaba kaufela si si ke sa shandauka?” Taba i zwelapili kuli: “Mi n’a sa ipuleleli fela, kono a li muprisita yo muhulu ka mwaha wo, n’a polofitile kuli Jesu u ka shwela sicaba; mi isi sicaba fela, kono kikuli a kubukanye hamoho bana ba Mulimu ba ba hasani. Ku kala ka lona lizazi leo, ba lumelelana kuli ba mu bulaye.”—Joani 11:49-53.

Kayafa n’a sa zibi taluso luli ya manzwi a hae. Bakeñisa kuli n’a li muprisita yo mutuna, n’a polofitile ze n’e ka ezahala. * Lifu la Jesu ne li ka ba puluso—kono isiñi kwa Majuda fela. Sitabelo sa Jesu sa tiululo ne si ka ba fela sona se ne si ka lukulula batu kwa butanga bwa sibi ni lifu.

Mulelo O Maswe

Baprisita ba bahulu ba Majuda ni ba bahulu ba sicaba ba kopana kwa ndu ya Kayafa ku buhisana mo ne ba ka swalela ni ku bulaela Jesu. Ku bonahala kuli baprisita ba batuna ne ba ambolisani ni Judasi Isikariota ka za teko ya ku beteka Jesu. (Mateu 26:3, 4, 14, 15) Kono ku bulaya fela mutu a li muñwi ne ku si ke kwa felisa milelo ye maswe ya Kayafa. “Baprisita ba bahulu kiha ba lela ku bulaya ni yena Lazaro; Kakuli Majuda ba bañata ne . . ba lumela ku Jesu.”—Joani 12:10, 11.

Malko, mushimani wa Kayafa n’a li mwa ñumbili ye ne i lumilwe ku yo tama Jesu. Jesu n’a isizwe pili ku Anna kuli a yo buziwa lipuzo mi kihona a iswa ku Kayafa, ya na s’a kopanyize kale ba bahulu ba Sijuda kuli ba atule taba busihu, ili ku loba mulao wa Sijuda.—Mateu 26:57; Joani 18:10, 13, 19-24.

Lipaki niha ne li si ka lumelelana mwa litaba za zona za ku tameleza Jesu, Kayafa n’a si ka palelwa ku peta mulelo wa hae. Muprisita yo mutuna y’o n’a ziba mo ne ba ikutwela baprisita ba bañwi ka za mutu ya ipapata kuli ki Mesiya. Kacwalo n’a bata ku ziba haiba Jesu n’a ipapata kuli ki Mesiya. Jesu n’a alabile kuli batamilikezi ba hae ne ba ka mu bona ‘a inzi kwa lizoho la bulyo la m’ata a Mulimu, mi a taha fa malu a lihalimu.’ Ka buipi, “muprisita yo muhulu a hahula liapalo za hae, a li: U nyefuzi! Lu sa batelañi lipaki?” Kuta ye Tuna ya lumelelana kuli Jesu a bulaiwe.—Mateu 26:64-66.

Maroma ki bona ba ne ba lumelezanga kuli ku kokotelwe mutu. Bakeñisa kuli n’e li yena muyemeli wa Majuda kwa Maroma, ku bonahala kuli mwendi Kayafa ki yena ya n’a fitisize taba ku Pilato. Ku bonahala Pilato ha n’a bata ku lukulula Jesu, Kayafa n’a li mwahal’a baprisita ba bahulu ba ne ba huwelelize kuli: ‘Mu mu kokotele!’ (Joani 19:4-6) Mwendi Kayafa ki yena ya n’a susuelize nyangela ku kupa kuli ku lukululwe sibulayi isiñi Jesu, mi n’a li yo muñwi wa baprisita ba bahulu ba ne ba bulezi ka buipi kuli: “Ha lu na mulena u sili, konji Sesare.”—Joani 19:15; Mareka 15:7-11.

Kayafa n’a hanile bupaki bo ne bu bonisa kuli Jesu n’a zusizwe kwa bafu. N’a lwanisize bo Pitrosi ni Joani mane ni Setefani. Hape Kayafa n’a file Saule m’ata a ku tama Bakreste ba ne ba ka fumanwa mwa Damaseka. (Mateu 28: 11-13; Likezo 4:1-17; 6:8–7:60; 9:1, 2) Kono ibat’a iba ka 36 C. E, Kayafa n’a zusizwe fa situlo sa hae ki Vitellius, mubusisi wa Siroma wa Siria.

Ze ñolwa za Sijuda li bonisa kuli lubasi lwa Kayafa ne lu lilaukile. Sina ka mutala, hatiso ya Babylonian Talmud i bonisa kuli: “Ni maibile bakeñisa ba ndu ya Hanin [Anna], ni maibile bakeñisa lusebo lwa bona.” Manzwi a, a ama kwa “mukopano wa kwa mukunda wa ku lela mano a buhateleli.”

Ze Lu Ituta ku Kayafa

Caziba yo muñwi n’a talusa baprisita ba batuna sina banna ba ne ba li “t’ata, ba ne ba talifile—ili ba ne ba ikuhumusa.” Muikuhumuso ne u palelisizwe Kayafa ku lumela Mesiya. Kacwalo ha lu swaneli ku komoka batu ha ba hana lushango lwa Bibele kacenu. Batu ba bañwi ha ba lati niti ya Mañolo ilikuli ba zwelepili ni litumelo za bona. Ba bañwi ba ikutwa kuli ku ba bakutazi ba taba ye nde ba ba ikokobeza ku shwaulisa situlo sa bona. Mi likuka za Sikreste ha li tabelwi ki batu ba ba sa sepahali kamba ba ba itata.

Bakeñisa kuli n’a li muprisita yo mutuna, Kayafa n’a kabe a tusize Majuda ka yena ku amuhela Mesiya, kono ku lata hahulu m’ata a ku busa ne ku mu tiselize kuli a hane Jesu. Ku bonahala kuli Kayafa n’a zwezipili ni bulwanisi b’o ku fitela a shwa. Litaba za mupilelo wa Kayafa li bonisa kuli mutu h’a shwa h’a siyangi fela masapo, kono ni libubo. Ka likezo za luna, lu ipangela libubo ku Mulimu, ili libubo le li maswe kamba le linde.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Josefa mwan’a Kayafa

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Likwati le li sa zw’o pumbulwa

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 10]

Likwati, manzwi a cauzwi, ni lihaha ze bonahalela mwatasi: Ka tumelezo ya ba Israel Antiquities Authority