Melito wa kwa Sarde Kana Na Yemela Niti ya Bibele?

SILIMO NI SILIMO Bakreste ba niti ba ezanga mukiti wa Mulalelo wa Mulena ka lizazi le li lumelelana ni lizazi la Nisani 14 fa kalenda ya Maheberu. Ba mamela taelo ya Jesu ye li: “Mu eze cwalo kuli mu ni hupule.” Jesu ha sa cile paseka ka lona lizazi leo ka silimo sa 33 C.E., a toma Kupuzo ya lifu la hae la sitabelo. Na shwile pili lizazi leo li si ka likela kale.—Luka 22:19, 20; 1 Makorinte 11:23-28.

Mwa lilimo za Bakreste ba makalelo, batu ba bañwi ba kala ku cinca nako ya kupuzo yeo ni muezezo wa yona. Mwa Asia Minor, lizazi la na shwile Jesu ne li zwezipili ku itusiswa. Kono, sina mo i boniseza buka ye ñwi, “mwa Roma ni Alexandria ne ku ezwanga mukiti wa zuho ya Jesu, la Sunda, hamulaho fela wa mukiti wa kupuzo ya lifu la hae,” mi mukiti wo ne u bizwa Paseka ya Zuho. Sikwata sa ma-Quartodeciman (Ba Ba Buluka Lizazi la Bu 14) ne si yemela taba ya ku hupula lifu la Jesu Kreste ka la Nisani 14. Mi Melito wa kwa Sarde ni yena na yemela taba yeo. Kono cwale Melito ne li mañi? Mi na yemezi cwañi niti yeo ya Bibele ni litaba ze ñwi?

‘Lumonyi lo lu Tuna’

Ka ku ya ka buka ya Eusebius wa kwa Sesarea ye bizwa Ecclesiastical History, kwa mafelelezo a lilimo za ma-100 C.E., Polycrates wa kwa Efese na ñolezi liñolo kwa Roma mi mwa liñolo la hae na yemezi taba ya ku hupula “lizazi la bu 14 la Paseka ye bulezwi mwa Litaba za Evangeli, ku si na ku biuka, kono ka ku latelela mo u bulelela mulao wa Bakreste.” Ka ku ya ka liñolo le, Melito—ya na li Bishopu wa kwa Sarde, mwa Lidia—ne li yo muñwi wa batu ba ne ba yemezi lizazi la Nisani 14 kuli li swanela ku hupulwa. Mwa liñolo leo ne ku bulezwi kuli batu ba mwa miteñi ya Melito ne ba mu nga sina yo muñwi wa ‘mamonyi a matuna a itobalezi.’ Polycrates na ize Melito na si ka nyala mi “mwa bupilo bwa hae na isize fela pilu kwa litaba za Moya o Kenile mi u itobalezi mwa Sarde ku litela nako ya pizo ye zwa kwa lihalimu muta a ka zusiwa kwa bafu.” Mwendi manzwi ao a talusa kuli Melito ne li yo muñwi wa ba ne  ba lumela kuli zuho ne i si ke ya ezahala ku fitela Kreste ha sa kutile.—Sinulo 20:1-6.

Kacwalo ku bonahala kuli Melito ne li munna ya bundume ni ya na ni tundamo. Mane na ñozi buka ya Bakreste ye bizwa Apology, ye ñwi ya libuka za pili ze m’ata, ya na ñolezi Marcus Aurelius ya na li Mubusi wa Roma ku zwa ka 161 C.E. ku isa ka 180 C.E. Melito na sa sabi ku yemela Bukreste ni ku nyaza batu ba ba maswe ni ba mukwañuli. Batu bao ne ba batisisanga kuli ba fumane mwa ku itusiseza litaelo za mubusi kuli ba nyandise ni ku nyaza Bakreste ku si na mulatu ilikuli ba ba bukulele fateñi lika.

Melito na ñolezi mubusi ka bundume, a li: “Se lu kupa fela ki nto i liñwi, kuli shangwe, wena ka sibili u tatube batu ba ba tisa mifilifili ye [Bakreste], mi u atule ka ku luka kuli u bone haiba ba swanelwa ki lifu ni koto kamba ba swanelwa ki ku silelezwa ni ku takelezwa. Kono haiba taelo ye nca ye, ye sa swaneli ku tomelwa nihaiba bahedeni ba ba li lila, ha i zwi ku wena, lwa ku kupa luli shangwe kuli u lu utwele butuku kakuli batu ba ba lu nyandisa ba lu bukula isi ka mulao.”

U Yemela Bukreste ka Bibele

Melito na bonisize kuli na tabela hahulu ku ituta Mañolo a Kenile. Ha lu na mukoloko o kwanile wa za na ñozi, kono litoho za litaba ze ñwi za na ñozi li bonisa kuli na tabela za Bibele. Ze ñwi za litoho zeo li bala kuli, On Christian Life and the Prophets [Za Bupilo bwa Sikreste ni Bapolofita], On the Faith of Man [Za Tumelo ya Mutu], On Creation [Za Pupo], On Baptism and Truth and Faith and Christ’s Birth [Za Kolobezo ni Niti ni Tumelo ni ku Pepwa kwa Kreste], On Hospitality [Za ku Amuhela Baenyi], The Key [Mwa ku Utwisiseza Mañolo], ni On the Devil and the Apocalypse of John [Za Diabulosi ni Sinulo ya Joani].

Melito na ile ka sibili kwa libaka ze bulezwi mwa Bibele kuli a yo batisisa palo tenyene ya libuka ze fumaneha mwa Mañolo a Siheberu. Mi na ñozi ka za taba yeo a li: “Kacwalo, ha ne ni ile kwa Upa mwa sibaka mo ne ku kutalezwanga  ni mo ne ku ezahalelanga lika, na yo ziba libuka za Testamente ya Kale ka ku nepahala ni ku li ñola, mi na li lumela ku wena.” Fa mukoloko wo ha ku na libuka za Nehemia ni Estere, kono wo ki wona mukoloko wa kale ka ku fitisisa kwa litaba ze ñozwi ki ba ba twi ki Bakreste o bonisa libuka ze swanela ku ba mwa Mañolo a Siheberu.

Mwa lipatisiso za hae zeo, Melito na ñozi mukoloko wa litimana za Mañolo a Siheberu ze ne bulela za bupolofita bwa litaba za Jesu. Mukoloko wa Melito wo wa litimana, o bizwa Extracts, u bonisa kuli Jesu ne li yena Mesiya ya na libelezwi ka nako ye telele ni kuli Mulao wa Mushe ni bupolofita ne li supa ku Kreste.

U Yemela Butokwa bwa Tiululo

Mwa litolopo ze tuna za Asia Minor ne ku pila Majuda ba bañata-ñata. Majuda ba mwa Sarde, mwa na pila Melito, ne ba ezanga Paseka ya Siheberu la Nisani 14. Melito na ñozi taba ye bizwa The Passover ye ne bonisa kuli mukiti wa Paseka u lumelelizwe ka Mulao wa Bibele mi taba yeo ne i yemela mukiti wa Bakreste wa Mulalelo wa Mulena wa la Nisani 14.

Ha sa file maikuto a hae fa liñolo la Exoda kauhanyo 12 ni ku bonisa kuli Paseka ne i yemela sitabelo sa Kreste, Melito a talusa libaka Bakreste ha ba sa tokwi ku mamela Paseka. Libaka kikuli Mulimu na sa felisize kale Mulao wa Mushe. Mi cwale a bonisa libaka sitabelo sa Kreste ha ne si tokwahala: Mulimu na beile Adama mwa paradaisi ilikuli a ikole bupilo. Kono mutu wa pili na si ka mamela taelo ya ku sa ca kwa kota ya ku ziba bunde ni bumaswe. Kona libaka ha ne ku tokwahala kuli batu ba liululwe.

Melito na koñomekile kuli Jesu na lumilwe fa lifasi mi na shwezi fa kota kuli a liulule batu kwa sibi ni lifu ha ba ka lumela ku yena. Mi ha na ñozi za kota fa na shwezi Jesu, Melito na itusisize linzwi la Sigerike la xylon, le li talusa “kota.”—Likezo 5:30; 10:39; 13:29.

Melito na zibahala ni kwa libaka za ku sili isi fela mwa Asia Minor. Bo Tertullian, Clement wa kwa Alexandria, ni Origen ne ba ziba litaba za na ñozi. Kono caziba wa litaba za kale ya bizwa Raniero Cantalamessa u talusa kuli: “Ku wa kwa Melito, ko ne ku tisize kuli litaba za na ñozi li kale ku yunda hanyinyani-hanyinyani, ne ku kalile muta ma-Quartodeciman ne ba kalile ku ngiwa kuli ki bakeluhi, hamulaho wa ku wina taba ya Paseka ya Zuho.” Kwa mafelelezo, litaba za na ñozi Melito ne li batile ku iconga.

Mwa Na Amezwi ki Bukwenuheli

Hamulaho wa lifu la baapositola, bukwenuheli bo ne bu bulezwi cimo bwa kena mwa puteho ya Bakreste ba niti. (Likezo 20:29, 30) Kaniti Melito ni yena na amilwe ki bukwenuheli bo. Muñolelo wa hae wa ku totolosa litaba u bonahala ku swana ni muñolelo wa bafilosofi ba Sigerike ni wa Maroma. Mwendi kona libaka Melito ha na bizize Bukreste kuli ki “filosofi ya luna.” Hape na nga kuli swalisano ye ne li teñi mwahal’a ba ne ba ipapata ku ba Bakreste ni Mubuso wa Roma ne li “bupaki bo butuna . . . bwa zwelopili ye nde.”

Melito kaniti na si ka mamela kelezo ya Paulusi ye li: “Mu tokomele, mutu a si ke a mi swasa ka tuto ya butali, ni ka ku mi shemba ka ze si na tuso, a mi ise ka litaba ze ba fanana batu ka mulomo, ni ka lituto za lifasi za makalelo, isi ka Kreste.” Kona kuli, Melito niha na yemezi litaba za niti ya Bibele ka sipimo se siñwi, na fitile fa ku palelwa ku li latelela hande.—Makolose 2:8.

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Jesu na tomile Mukiti wa Mulalelo wa Mulena ka la Nisani 14