Ze Ezahezi mwa Bupilo

Tundamo I Tahisa Tabo

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO MÁRIO ROCHA DE SOUZA

“Ha ni sepi kuli bo Rocha ba ka pila ha ba ka pazulwa.” Nihaike dokota yo muñwi na bulezi manzwi a na ni tokwisize sepo ao lilimo ze 20 kwamulaho, ki na yo ni la kacenu le, ni sa li mukutazi wa ka nako kaufela wa Lipaki za Jehova. Kiñi se si ni tusize ku ba ni tundamo lilimo ze kaufela?

NI HULEZI kwa simu ye li bukaufi ni Santo Estêvão, munzi o mwa silalo sa Bahia, kwa mutulo-upa wa Brazil. Ha ne ni kwanisize lilimo ze supile, na kalisa ku belekisana ni bondate kwa simu. Zazi ni zazi ni sa kuta fela kwa sikolo, ne ba ni fanga musebezi. Hañihañi, ba ni beya ku ba muzamaisi wa simu mita kaufela ha ba ya kwa lipisinisi kwa Salvador, muleneñi o mutuna wa silalo seo.

Ne lu si na malaiti, lipompi, kamba lika ze ñwi za butokwa ze li teñi kacenu, kono ne lu tabile. Ne ni bapalisanga lifulai za mapepa kamba limota za mabala ze ne ni pangile ni balikani ba ka. Hape ne ni lizanga kanamutolilo ha ne ku opelwanga lipina za bulapeli. Kwa keleke ne ni li mutabelezi wa lipina, mi mane teñi ko kona ko ne ni bonezi buka ye bizwa História Sagrada (Litaba za Kale ze Kenile), ye ne tisize kuli ni kale ku tabela Bibele.

Ka 1932, ha ne ni na ni lilimo ze 20, kwa ba ni linanga le lituna kwa mutulo-upa wa Brazil. Likomu za luna za shwa, mi licalo za luna za oma, kacwalo na tutela kwa Salvador, ko ne ni izo kena musebezi wa ku matisa limota. Hasamulaho, na telela ndu ye ñwi mi na lukisa kuli lubasi lwa ka lu to ina ni na. Ka 1944, bondate ba timela, kabakaleo ne ni na ni ku babalela boma ni banyani ba ka ba 8 ba basizana, ni bashimani ba balalu.

 Ni Tuhela ku Ba Mumatisi wa Limota ni ku Ba Mukutazi

Ye ñwi ya lika za pili ze ne ni ezize ha ni fita kwa Salvador, ne li ku leka Bibele. Hamulaho wa ku kopana kwa keleke ya Baptist ka lilimo li sikai, na itama bulikani ni bo Durval, ba ne ba li bamatisi ba limota ni bona. Bo Durval ni na ne lu buhisananga za Bibele ka nako ye telele. Muta o muñwi ba ni fa bukanyana ye na ni toho ya taba ye li Where Are the Dead? * Nihaike ne ni lumela kuli mutu u na ni moyo o sa shwi, ne ni tabela ku tatuba mañolo a Bibele a na bonisizwe mwa bukanyana yeo. Ne ni komokile hahulu ku ziba kuli kanti Bibele ne i bonisa kuli moyo o eza sibi u ka shwa.—Ezekiele 18:4.

Ba mano lemuha cisehelo ya ka, bo Durval ba kupa bo Antônio Andrade, likombwa za ka nako kaufela za Lipaki za Jehova ku ni potela kwa ndu ya ka. Ha se ba ni potezi halalu, bo Antônio ba ni mema ku ba sindeketa kwa ku yo luta ba bañwi lituto za Bibele. Ha se ba kutalize fa mandu a mabeli, kiha se ba ni bulelela kuli, “Cwale se li mina.” Ne ni sabile hahulu, kono ne ni tabile ku bona lubasi lo luñwi ha lu teeleza luli ni ku amuhela libuka ze peli ze ne ni sweli. Mane ni la kacenu le ni banga ni tabo ye swana ha ni kopana ni mutu ya tabela ku ziba niti ya Bibele.

Ka la 19 April, 1943, na kolobezwa mwa Liwate la Atlantic bukaufi ni Salvador ha ne ku eziwa kupuzo ya lifu la Kreste ya silimo seo. Bakeñisa kuli ne ku si na hande banna ba Sikreste ba ba yeziseli, na ketiwa ku tusa sikwata sa Lipaki ba ne ba kopanelanga mwa ndu ya muzwale Andrade ye ne fumaneha ku o muñwi wa mikwakwa ye kumbami fona fo ku kopanela kalulo ya tolopo ya Salvador ye lumbile ni ya kwatasi.

Twaniso Ya Kalisa

Ka nako ye ne i kolota Ndwa ya Lifasi ya Bubeli (1939-45), musebezi wa luna wa Sikreste ne u toilwe. Babusisi ba bañwi ne ba lu kakanya kuli ne lu li matwela ba naha ya America bakeñisa kuli buñata bwa lihatiso za luna ne li hatiselizwe kwa America. Kabakaleo ne ku fumaneha kuli ni fa ni fa ne lu tamiwanga ni ku tosangiswa. Haiba Paki yo muñwi na si ka kuta ku zwa mwa simu, ne lu zibanga kuli u kwalezwi mwa sitokisi, mi ne lu yanga kwa polisi ni ku yo mu kupela kuli a lukululwe.

Ka August 1943, bo Adolphe Messmer, Lipaki ba kwa Germany ba taha kwa Salvador kuli ba to lu tusa ku onga-onga mukopano o mutuna wa pili. Ba tamaiso ba sa lu lumeleza fela, lwa kalisa ku zibisa za ngambolo ya nyangela ye ne lwezi toho ya taba ye li “Freedom in the New World” mwa mitende ya mwa sibaka seo, ni mwa mapampili a na lamekilwe fa mahaulo a lintolo ni a bimbayambaya. Kono fa lizazi la bubeli la mukopano, mupokola yo muñwi a to lu taluseza kuli liñolo la tumelezo le ne lu ñozi ne li kapuzwi. Yo muhulu kwa mabishopu mwa Salvador na susuelize yo muhulu wa mapokola ku tuhelisa mukopano wa luna. Kono silimo se si tatama mwa April, lwa lumelezwa ku fa ngambolo ya nyangela ye ne lu zibahalize.

 Ni Itomela Sikonkwani

Ka 1946, na memiwa ku yo fumaneha kwa mukopano wa Glad Nations Theocratic Assembly o no ezezwa kwa tolopo ya São Paulo. Muzamaisi wa sisepe se señwi kwa Salvador a taluseza sikwata sa luna kuli na ka lu lumeleza ku kwela sisepe sa hae ha ne lu ka lumela ku lobala fafasi mwa sisepe seo. Niha ne lu talimani ni ñuli ye ne lu kulisize kaufela luna, lwa yo punya hande kwa Rio de Janeiro hamulaho wa mazazi a mane. Lipaki ba kwa Rio ba lu amuhela mwa mandu a bona kuli ite lu ipumulise ka mazazinyana lu si ka zwelapili ni musipili wa luna ka sitima. Ha lu yo punya kwa São Paulo, lwa fumana sikwatanyana se ne si lwezi mapampili fo ne ku ñozwi lushango lo lu li “Lipaki za Jehova Mwa Amuhelwa.”

Nakonyana ku zwa fo ni menuhela kwa Salvador, na ambola ni bo Harry Black, balumiwa ba ne ba zwa kwa America, mi na ba zibisa kuli ne ni bata ku ba paina, ka mo ba bizezwa likombwa za ka nako kaufela za Lipaki za Jehova. Bo Harry ba ni taluseza kuli ne ni sa na ni buikalabelo bwa ku babalela mabasi mi kacwalo ba ni eleza kuli ni be ni pilu-telele. Kwa nalule-lule, ka June 1952, banyani ba ka ba basizana ni ba bashimani ba kalisa ku ipumanela mi na lumiwa ku yo eza bupaina mwa puteho ye nyinyani ye mwa Ilhéus, sibaka se si eza likilomita ze 210 ku liba mboela wa Salvador.

Tukiso Ye Sishemo

Silimo se ne si tatami, na cincezwa kwa Jequié, tolopo ye tuna ye ne li mwahali ko ne ku si na Lipaki. Mutu wa pili ye ne ni potezi ne li muprisita wa mwa sibaka seo. A ni taluseza kuli tolopo yeo ne li ya hae mi a ni hanisa ku kutaleza mwateñi. A lemusa balateleli ba hae kuli ne ku tile “mupolofita wa buhata” mwa sibaka seo mi a lukisa batu ba ne ba ka twelanga musebezi wa ka mwa tolopo. Nihakulicwalo ona zazi leo ne ni posize lihatiso za Bibele ze fitelela 90 ni ku kalisa lituto za Bibele ze ne. Hamulaho wa lilimo ze peli kwa yahiwa Ndu ya Mubuso mwa Jequié ya Lipaki ba 36! Ha lu bulela cwana se ku na ni liputeho ze 8 ni Lipaki ba ba bat’o kwana 700 mwa Jequié.

Sapili ne ni pilile ka likweli li sikai mwa muzuzu o muñwi o ne ni telela kwande a tolopo ya Jequié. Hañihañi na kopana ni bo Miguel Vaz de Oliveira, beñ’i ba hotela ye bizwa Sudoeste, ye ñwi ya lihotela ze nde ka ku fitisisa mwa Jequié. Bo Miguel ba amuhela tuto ya Bibele mi ba ni kupa ku tutela mwa muzuzu o muñwi mwa hotela ya bona. Bo Miguel ni bo musal’a bona ne ba bile Lipaki hasamulaho.

Taba ye ñwi ye ni hupula ha ne ni sa pila mwa Jequié ki ya bo Luiz Cotrim, baluti ba fa sikolo se siñwi sa sekondari, bo ne ni itutanga ni bona Bibele. Bo Luiz ne ba ni kupile kuli ba ni tuse ku ziba hande Siputukisi ni lipalo. Bakeñisa kuli ne ni ezize fela lituto za matatekelo, na amuhela kupo ya bona ku si na ku kata-kata. Lituto zeo ze ne lu ezanga sunda ni sunda ni bo Luiz hamulaho wa ku ituta Bibele ni bona, ne li ni tusize luli ha ne ni filwe matohonolo a mañwi ki kopano ya Jehova.

Ni Talimana ni Tiko Ye Nca

Ka 1956, na amuhela liñolo la ku ni bizeza kwa ofisi ya mutai wa luna, o no li kwa Rio de Janeiro nako yeo, kuli ni yo lutiwa ku ba muokameli wa maeto, ka mo ba bizezwa baokameli ba mupotoloho ba Lipaki za Jehova. Sikolo seo ne si tandile nako ye fitelela hanyinyani kweli mi batu ba bañwi ba 8 ne ba fumanehile teñi. Ha ne ku siyezi nako ye nyinyani kuli lu kwaze kwa sikolo seo na zibiswa kuli ne ni ka yo sebeleza kwa São Paulo mi nto yeo ne i ni kalelisizwe. Na ipuza kuli: ‘Na  mutu yo munsu ni ka yo ezañi kwa bana ba naha Italy bani kaufela? Kana ba ka ni amuhela?’ *

Kwa puteho ya pili ye ne ni potezi mwa sikiliti sa Santo Amaro, ne ni susuelizwe hahulu ku fumana kuli mwa Ndu ya Mubuso ne ku tezi Lipaki ba bañwi ni batu ba ba tabela. Ha ne ni boni batu kaufela ba 97 ba mwa puteho yeo ha ba abana ni na mwa bukombwa la mukibelo ni la sunda, na lemuha kuli ha li yo luli ze ne ni saba. Na ipulelela kuli ‘Ki mizwale ba ka luli.’ Silikani sa mizwale ni likaizeli ba ba lateha bao kona nto ye ne ni tusize ku tiya mwa musebezi wa ku potela liputeho.

Limbongolo, Lipizi ni Lifolofolo Ze Ca Butwa

Kwakale baokameli ba maeto ne ba tamanga misipili ye mitelele-telele kuli ba yo fita kwa liputeho ni kwa likwata ze nyinyani za Lipaki ba mwa matakanyani mi yeo ne li ye ñwi ya matata a matuna ka ku fitisisa ye ne ba kopananga ni yona. Ne ku si na hande tanansipoti mwa libaka zeo mi mane ne ku na ni tunzila to tu ñata.

Mipotoloho ye miñwi ne i tatuluzi butata bo ka ku lekela muokameli wa maeto mbongolo kamba pizi ya ku itusisa. Hañata la Mubulo, ne ni tamelelanga libyana za ka fa mbongolo ni ku zamaya musipili wa lihora ze 12 kuli ni yo fita kwa puteho ye tatama. Lipaki ba kwa Santa Fé do Sul ne ba luwile mbongolo ye ne ba beile libizo la Dourado (Goldie) mi mbongolo yeo ne i ziba nzila ye liba kwa likwata za batu ba ne ba tabela ku ituta Bibele mwa matakanyani. Dourado na yemanga kwa makenelo a masimu ni ku ni libelela kuli ni kwalule munyako. Hamulaho wa poto ya luna, Dourado ni na ne lu libanga kwa sikwata se si tatama.

Butata bo buñwi bo ne lu fumana mwa mupotoloho ne li bwa kutokwa nzila ye nde ya ku zibisa mizwale ka za ku pota kwa muokameli wa maeto. Ka mutala, ha ne ni yo potela sikwatanyana sa Lipaki ba ne ba kopanelanga kwa simu ye ñwi mwa silalo sa Mato Grosso, ne ni na ni ku sila nuka ya Araguaia ka mukolo ni ku zamaya musipili wa likilomita ze 25 mwa mushitu ka mbongolo ya ka. Muta o muñwi ne ni ñozi liñolo la ku zibisa sikwata seo ka za poto ya ka, kono ku bonahala kuli liñolo leo ne li latehile, kakuli ne ni si ka yo fumana mutu ni yo mukana ya na ni libelela hamulaho wa ku sila nuka. Ne se li likela, mi kiha ni kupa muñ’a sitebule se siñwi ku babalela libyana za ka, mi na zamaya ka mahutu ni nze ni shimbile fela mukotana wa ka.

Hañihañi kwa fifala. Ha ne ni nze ni bena-bena cwalo mwa lififi na utwa folofolo ye ca butwa ha i hona. Ne ni utwile kuli folofolo yeo ne i kona ku yemiseza mahutu a yona a kwapili a tiile ni ku bulaya mutu. Kacwalo ni sa utwa fela sika se si sholokota mwa macacani, ne ni libanga teñi ka tokomelo inze ni beile mukotani wa ka wa libuka fapili kuli ite ni isileleze. Hamulaho wa ku zamaya ka lihora, na yo fita kwa mulaponyana. Ka bumai bakeñisa lififi ne ni si ka lemuha kuli kwa likamba le ne li li kwabuse ne ku na ni  lukwakwa lwa mawaya a na ni bukanko. Mwa mutulelo u li muñwi fela na yo fita kwabuse, kono na yo hata fa lukwakwa mi na holofala!

Kwanalule-lule na yo fita kwa simu yeo ko ne ni zo huhuliwa ki linja. Hañata masholi ba lingu ne ba tasezanga busihu, mi ha ni utwa sikwalo si kwaluha, na itibahaza kapili-pili. Ne ni swanela ku shwisa makeke mwa libyana ze pazuhile ili ze tampakani mali, kono mizwale ba kwateñi ne ba ni amuhezi ka tabo.

Ki niti ne lu talimani ni matata a mañata, kono ao ne li mazazi a tabisa. Ne ni ikozi misipili ye mitelele ka lipizi ni ka mahutu, mi fokuñwi ne ni pumulanga mwa miluti ya likota inze ni teeleza kwa lipina za linyunywani, ni ku bona mawawa ha sila kwapili ko ne ni libile mwa mikwakwa ye ne sa itusiswangi yeo. Nto ye ñwi ye ne ni tiselize tabo ki ku bona tuso ye tuna ye ne ba fumani batu kwa lipoto za ka. Ba bañata ne ba ni ñolezi mañolo ni ku fitisa buitebuho bwa bona. Ba bañwi ne ba itumezi ku na ha ne lu kopani kwa mikopano ye mituna. Ku bona batu ha ba tula matata a bona a ka butu ni ku eza zwelopili ya kwa moya ki nto ye ne ni tiselize munyaka!

Ni Fumana Mutusi kwa Mafelelezo

Ka nako yeo, ne ni zamayanga ni nosi mwa musebezi wo wa ku pota, mi seo ne si ni tusize ku sepa Jehova sina “Licwe la ka, ni lukwakwa lwa ka.” (Samu 18:2) Hape ku ba likwasha ne ku ni tusize ku tokomela hahulu za Mubuso.

Kono ka 1978, na kopana ni bo Júlia Takahashi, kaizeli ya na li paina. Ne ba tuhezi musebezi o munde wa bunasi mwa sipatela se situna sa kwa São Paulo kuli ba yo sebeleza kwa sibaka ko ne ku tokwahala bahasanyi ba Mubuso. Maeluda ba Sikreste ba ne ba ba ziba ne ba ba babalize hahulu kabakala ku lata lika za kwa moya ni ku ba paina ya ikonela. Sina ha mu kona ku komoka ni mina, katulo ya ka ya ku nyala ha se ku fitile lilimo ze ñata ne i komokisize hahulu ba bañwi. Mulikan’a ka yo muñwi yo mutuna na ni sepisize ku ni fa pulu ye tuna haiba luli ne ni ka nyala. Ne lu besize pulu yeo kwa mukiti wa luna wa sinawenga ka la 1 July, 1978.

Ku Tundamena ku Si Na Taba ni Mapongo

Bo Júlia ne ba swalisani ni na mwa mupotoloho, mi sibeli sa luna ne lu potezi liputeho ze ne li kwa mboela ni kwa mboela-upa wa naha Brazil ka lilimo ze 8 ze ne latelezi. Hañihañi na kalisa ku kula pilu. Ne ni welezi habeli ha ne ni ambola ni beñi ba mandu mwa musebezi wa ku kutaza. Bakeñisa makulanu a ka, lwa amuhela ku yo sebeza sina mapaina ba ba ipitezi kwa Birigüi, mwa silalo sa São Paulo.

Ka yona nako yeo, Lipaki ba kwa Birigüi ba itakaleza ku ni isa ka mota kuli ni yo bonana ni dokota kwa Goiânia, sibaka se si eza likilomita ze 500. Ni mano angulukelwa, na pazulwa kuli ni kone ku beiwa sipangaliko se si tusa pilu ku nata hande. F’o ne li lilimo ze 20 kwamulaho. Nihaike se ni pazuzwi habeli hape kuli pilu i kone ku alafiwa, ni sa sweli ka t’ata musebezi wa ku luta macaba. Bo Júlia ba zwezipili ku ni tiisa ni ku ni susueza inge mo ba ezeza basali ba bañwi ba Sikreste ba ba sepahala.

Nihaike ni palelwa ku eza ze ñata bakeñisa ku sa ba ni buikangulo bo bunde, ili nto ye ni zwafisanga fokuñwi, ni sa kona ku eza bupaina. Na ikupulisanga kuli Jehova na si ka lu sepisa kuli bupilo mwa lifasi la kale le ne bu ka ba bo bu bunolo. Haiba muapositola Paulusi ni Bakreste ba bañwi ba ba sepahala ba kwaikale ne ba na ni ku itiisa, ni luna lu swanela ku eza cwalo.—Likezo 14:22.

Cwañonu fa, ne ni fumani Bibele ya ka ya pili ye ne ni lekile mwa lilimo za ma-1930. Fa likepe la pili la mwahali ne ni ñozi 350—palo ya bashaeli ba Mubuso ba ne ba li teñi fo ni kalela ku yanga kwa mikopano ya Sikreste ka 1943. Mi nto ye komokisa kikuli kacenu le se ku na ni Lipaki ba ba fitelela 600,000 mwa Brazil. Ni bile ni tohonolo ye tuna ya ku ba ni kabelo ye nyinyani kwa kulo yeo! Kaniti Jehova u ni fuyozi hahulu bakeñisa tundamo ya ka. Sina walisamu, na kona ku bulela kuli: “[Muñ’a] Bupilo u lu ezelize linto ze tuna; mi ki zona ze lu tabisa.”—Samu 126:3.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Lipaki ba zibahaza ngambolo ya nyangela ye ne ka fiwa kwa mukopano o mutuna wa pili mwa tolopo ya Salvador ka 1943

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Lipaki ba punya kwa São Paulo kwa mukopano wa Glad Nations Assembly ka 1946

[Maswaniso a fa likepe 10, 11]

Mwa musebezi wa maeto kwa mafelelezo a ma-1950

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ni bafumahali ba ka, bo Júlia