Christophe Plantin Mukali wa ku Hatisa Bibele

JOHANNES GUTENBERG (ya n’a pilile mwahal’a 1397 ni 1468) u zibahala kuli ki yena muhatisi wa Bibele ya pili. Kono haki ba bañata ba ba ziba Christophe Plantin. Christophe Plantin ki yena wa pili ku ba ni lihatisezo, mi n’a konisize lifasi kamukana mwa lilimo za ma-1500 ku ba ni libuka ni Libibele.

Christophe Plantin n’a pepilwe ibat’o ba ka 1520 mwa Saint-Avertin, kwa France. Bakeñisa kuli n’a lakaza ku pila mwa naha mo ku na ni tukuluho ya ku lapela ili hape mwa n’a kona ku ezeza hande pisinisi ku fita mwa France, Plantin a tuta mwa France ha n’a na ni lilimo ze 28 mi a yo pila mwa Antwerp, mwa sibaka se ne si bizwa Low Countries. *

Plantin pili n’a ezanga musebezi wa ku mameka libuka ni wa ku panga lika za matalo. Lika za matalo za n’a panganga ka bukwala ne li tabelwa hahulu ki bafumi. Kono ka 1555 kwa ezahala kozi ye ne tisize kuli Plantin a tuhele musebezi wa hae wo. Ha n’a li mwa lieto la ku iseza Mulena Philip II wa Spain mukotana wa hae wa litalo, Plantin a kubukanelwa ki malengwami mwa nzila, mwa Antwerp. Banna ba bañwi ba ba kozwi ba mu taba mukwale fa liheta. Nihaike sitombo sa hae ne si folile, Plantin n’a sa koni cwale ku eza musebezi wa mazoho mi kacwalo a kalisa ku ezanga lika li sili. Ka tuso ya Hendrik Niclaes, mueteleli wa sikwata sa balapeli ba Ma-Anabaptist, ya n’a sulile pene, Plantin a kalisa musebezi wa ku hatisa.

“Musebezi ni Tundamo”

Plantin n’a beile lihatisezo la hae libizo la De Gulden Passer (The Golden Compass). N’a itusisanga sisupo se si na ni kampasi ili se si ñozwi manzwi a kuli “Labore et Constantia,” ili manzwi a talusa “Musebezi ni Tundamo.” Ku bonahala seo ne li sisupo luli se ne si swanela munna y’o ya n’a belekile ka t’ata.

Bakeñisa kuli n’a pilile mwa miteñi ya mifilifili ya bulapeli ni lipuso mwa Yurope, Plantin n’a likile ku sa ikenya mwa butata. N’a tabela hahulu musebezi wa ku hatisa ku fita musebezi ufi kamba ufi. Nihaike n’a bonahala ku tabela sikwata sa bulapeli sa Protestant Reformation, Maurits Sabbe n’a bulezi kuli Plantin n’a “sa zibahali kuli n’a wela kai mwa litaba za bulapeli.” Kabakaleo Plantin n’a tamelelizwe kuli n’a hatisa libuka za bukeluhi. Ka mutala ka 1562, ka lona libaka leo, n’a balehezi kwa Paris ka nako ye fitelela silimo.

Plantin ha n’a kutezi kwa Antwerp ka 1563, n’a kalile ku belekisana ni bafumi ba kwateñi k’o ili bao buñata bwa bona n’e li ba tuto ya Calvin. Mwahal’a lilimo ze ketalizoho za n’a belekisani ni bona, n’a hatisize lihatiso ze shutana-shutana ze 260. Ku zona ne ku na ni Libibele za Siheberu, Sigerike, ni Silatini ku beya cwalo ni Libibele ze ne kabisizwe hande ze ne bizwa Dutch Catholic Louvain Bible.

“Bibele Ye Hatisizwe ka Bukwala Bo Butuna ka ku Fitisisa”

Ka 1567, ba mwa Antwerp ha ne ba sweli ku fetuhela puso ya naha ya Spain, Mulena Philip II wa Spain a luma Mubusisi wa kwa Alba kuli a yo  buseza kwateñi. Ka m’ata a n’a filwe ki mulena, mubusisi y’o a lika ka t’ata ku yemisa petuhelo ya Maprotestanti. Kacwalo Plantin a kala mungendenge wa n’a nahana kuli n’o ka felisa litamilikezo kaufela za kuli n’a hulisa bukeluhi mwa naha. A itakaleza ku hatisa ka bukwala Bibele mwa lipuo mo ne a ñozwi Mañolo sapili. Mi kuli a eze cwalo, a kupa tuso ku mulena Philip II. Mulena a mu sepisa kuli n’a ka sula mali mi a luma ni caziba Arias Montano kuli a be yena muzamaisi wa musebezi wo.

Montano ne li caziba wa lipuo ya n’a belekanga lihora ze 11 ka zazi. N’a tusizwe ki licaziba za lipuo za kwa Spain, Belgium, ni France. Mulelo wa bona ne li wa ku uncafaza Bibele ya Complutensian Polyglot ye ne tumile hahulu miteñi yeo. * Kwand’a mañolo a Vulgate a Silatini, Septuagint ya Sigerike, ni mañolo a pili a Siheberu, Bibele ya Plantin ya Polyglot ne i kopanyeleza cwalo ni mañolo a Targum ya Siarami ni a Peshitta ya si-Syriac, ku beya cwalo ni litoloko za ona za mwa puo ya Silatini.

Musebezi wa ku hatisa ne u kalile ka 1568, mi ha ku to fitwanga ka 1572, musebezituna wo no so felizwe kale. Musebezi wo ne u felizwe kapili luli ha lu nahana miinelo ya mwa miteñi yeo. Mwa liñolo la n’a ñolezi Mulena Philip II, Montano n’a ize: “Likopi ze lu hatisa luna kwanu ka kweli ki ze ñata hahulu ku fita ze hatiswa mwa Roma ka silimo.” Plantin n’a hatisize likopi ze 1,213 za Bibele ye nca yeo, mi ye ñwi ni ye ñwi ne i na ni livolyumu ze tuna ze 8. Fa likepe la yona la pili ne ku na ni siswaniso sa tau, pulu, sitongwani, ni ngunyana ze cela mwa sicelo si li siñwi, sina mo ku boniselizwe kwa Isaya 65:25. Bibele yeo ne i lekwa masheleñi a 70 mi yeo ne li teko ye tuna kakuli lubasi lwa mwa miteñi yeo ne lu kona fela ku ba ni mali a kuma fa 50 ka silimo. Bibele ye kwanile yeo hasamulaho ya to  bizwa Antwerp Polyglot. Hape ne i til’o bizwa Biblia Regia (Bibele ya Mulena) bakeñisa kuli Mulena Philip II ki yena ya n’a sulile mali a kuli i tolokiwe.

Nihaike kuli Papa Gregory XIII n’a lumezi kuli Bibele yeo i hatiswe, musebezi wa Arias Montano ne u lwanisizwe maswe-maswe. Libaka le liñwi la n’a lwaniselizwe ki la kuli Montano yena n’a nga kuli litaba za mwa mañolo a pili a Siheberu ne li nepahezi hahulu ku fita za mwa Bibele ya Vulgate ya Silatini. Mulwanisi wa hae yo mutuna ne li León de Castro, muluti wa bulapeli wa kwa Spain, ya n’a lumela kuli Bibele ya Vulgate ya Silatini ki yona ye nepahezi ka ku fitisisa. De Castro n’a tamelelize Montano kuli n’a zwisize mwa Bibele tuto ya Silalu. Ka mutala, de Castro n’a bonisize kuli mwa mañolo a Peshitta ya si-Syriac kwa 1 Joani 5:7 ne ku tulilwe manzwi a ku ekeza teñi, a’ li: “Mwa lihalimu, Ndate, Linzwi, ni Moya o Kenile: mi ze talu zeo ki nto i liñwi.” (King James Version) Kono Kuta ya Katolika ya kwa Spain ya palelwa ku fumana mulatu wa bukeluhi ku Montano. Ba bañwi ba nga kuli Bibele ya Antwerp Polyglot ne li yona “Bibele ye hatisizwe ka bukwala bo butuna ka ku fitisisa ka mushini u li muñwi wa mwa lilimo za ma-1500.”

Musebezi O Na ni Tuso ye Tuna Hahulu

Bahatisi ba bañata mwa miteñi yeo ne ba banga fela ni mishini ye mibeli kamba ye milalu. Kono ka nako ya na to tuma hahulu, Plantin mwendi n’a na ni mishini ye 22 ni babeleki ba 160. Mwa linaha kaufela mo ne ku bulelwa puo ya Spanish, Plantin n’a til’o zibahala kuli ki muhatisi yo mutuna wa libuka.

Kono ka yona nako yeo, ba mwa Antwerp ba fetuhela hahulu puso ya naha ya Spain. Antwerp ya kena mwa mifilifili. Ka 1576, masole ba kwa Spain ba ne ba si ka lifiwa lituwelo za bona ba fetuha mi ba tuba munzi. Mandu a’ fitelela 600 a cisiwa mulilo, mi batu ba likiti-kiti mwa Antwerp ba bulaiwa. Ba lipisinisi ba baleha mwa munzi. Ku baleha kwa bona ne ku talusa kuli pisinisi ya Plantin ne i ka kutela mwamulaho. Hape Plantin kona a hapelezwa ku lifanga masole bao mutelo o mutuna hahulu.

Ka 1583, Plantin a tutela kwa Leiden, ili munzi o n’o li likilomita ze 100 kwa mutulo wa Antwerp. A yo toma teñi lihatisezo la hae mi a kala ku hatisa lika za sikolo se si pahami sa Leiden University, se ne si tomilwe ki Maprotestanti ba tuto ya Calvin. Taba ya kale yani ya ku tamelezwa kuli n’a fetuhezi Keleke ya Katolika ya zuha hape. Kacwalo Plantin a kutela kwa Antwerp kwa mafelelezo a 1585, munzi wo ha se u kutezi ku busiwa ki puso ya naha ya Spain. Fo n’a sa zamaela cwale mwa lilimo za ma 60 mi pisinisi ya hae ne se i kutezi hahulu mwamulaho ku eza kuli mane n’a na ni babeleki fela ba bane ni mushini fela u li muñwi. Plantin a kala ku yaha sinca lihatisezo la hae. Kono eshe, la palelwa ku fita fo ne li fitile sapili mi Plantin a timela ka la July 1, 1589.

Mwahal’a lilimo ze 34, Christophe Plantin n’a hatisize libuka ze 1,863, ili ku talusa kuli ka avareji n’a hatisanga libuka ze 55 ka silimo. Nihaiba kacenu le, ku t’ata kuli mutu a li muñwi a hatise libuka ze kuma f’o! Nihaike kuli Plantin n’a si ka tiya mwa bulapeli, n’a zwiselizepili musebezi wa ku hatisa libuka ka bukwala ni wa ku ituta Mañolo a buyelezwi. (2 Timotea 3:16) Ku si na kuli cwañi, Plantin ni bahatisi ba bañwi ba mwa miteñi ya hae ne ba tahisize kuli nihaiba batu-tu fela ba kone ku ipumanela Bibele.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 15]

MIZIYAMU YA PLANTIN-MORETUS

Muyaho wa mwa munzi wa Antwerp mwa n’a pilile Plantin ni bana ni baikulu ba hae ne u til’o kwalulwa sina miziyamu ka 1877. Ha ku na lihatisezo le liñwi la mwa miteñi yeo le li sa li teñi ni ka nako ye. Mwa muyaho mo, ku sa na ni mishini ya ku hatisa ka yona ya mwa lilimo za bo ma 1600 ni 1700. Ye miñwi ye mibeli—ili mishini ya kale hahulu ka ku fitisisa—ibat’o ba kuli yona mane ki ya mwa miteñi ya Plantin ka sibili. Mwa miziyamu yeo ku na ni likombole ze 15,000, liitusiso za kota ze 15,000, ni liitusiso za kopa ze 3,000. Hape ku na ni miputo ye 638 ya mwa lilimo za mwahal’a 800 ni 1500 ku beya cwalo ni libuka ze ne hatisizwe pili 1501 i si ka fita kale. Ku zona ku na ni Bibele ya Gutenberg ye ne hatisizwe pili 1461 i si ka fita kale hamohocwalo ni ye ñwi ya Libibele ze tumile hahulu za Plantin ze bizwa Antwerp Polyglot.

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Arias Montano

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Bibele ya Antwerp Polyglot i na ni mañolo a Siheberu, “Vulgate” ya Silatini, “Septuagint” ya Sigerike, hamohocwalo ni “Peshitta” ya si-Syriac ni Targum ya Siarami, ku beya cwalo ni litoloko za ona za mwa Silatini

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Ka tumelezo ya Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 15]

Maswaniso kaufela a mabeli: Ka tumelezo ya Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen