Muñolelo wa Kwaikale wa Cuneiform Mo U Swalisanela ni Litaba za Bibele

PUO ya batu ha se i fapanyizwe kwa Babele, batu ba kalisa ku itusisa miñolelo ya mifuta-futa. Batu ba ne ba pila mwa Mesopotamia, ba ba cwale ka Masumeria ni Mababilona, ne ba itusisanga muñolelo o muñwi wa cuneiform. Muñolelo wo, ne li wa ku ñola fa litapa la lizupa le li mezi ka ku itusisa siñoliso sa sipi.

Batatubi ba lika za kwaikale ne ba pumbuzi matapa a litaba ze ñozwi ka muñolelo wa cuneiform ze talusa za batu ni likezahalo ze bulezwi mwa Mañolo. Ki lika mañi ze lu ziba ka za muñolelo wo wa kwaikale? Mi litaba ze ñozwi ka muñolelo wo, li fa bupaki mañi ka za ku sepeha kwa Bibele?

Litaba Ze Ñozwi Ze Inzi Nako Ye Telele

Licaziba li lumela kuli, muñolelo o ne u itusiswanga sapili mwa Mesopotamia ne li wa ku ñola sisupo kamba ku swanisa siswaniso se si yemela linzwi kamba muhupulo o muñwi. Ka mutala, sisupo se ne si yemela pulu pili ne si bonahalanga inge toho ya pulu. Bakeñisa kuli litaba ze ñozwi ne li tokwa hahulu ku bulukiwa, batu se ba kalisa ku itusisa muñolelo o muñwi wa cuneiform. Buka ye bizwa NIV Archaeological Study Bible i li: “Cwale lisupo za kala ku itusiswa kwa ku yemela manzwi ni likwata za litaku, mi lisupo li sikai ne li kopanyiwa kuli li yemele likwata za litaku ze panga linzwi.” Hasamulaho, lisupo ze fapahana-fapahana ze 200 za muñolelo wa cuneiform ne li kona ku itusiswa kwa ku ñola “puo, manzwi a yona, ni milao ya yona ye tatezani.”

Mwa miteñi ya Abrahama, ibato ba ka 2,000 B.C.E., muñolelo wo, ne se u bolosozwi. Mwahal’a lilimo ze 2,000 ze ne latelezi, lipuo ze bato ba 15 ne li kalile ku itusisa muñolelo wo. Litaba ze fitelela 99 pesenti ze fumanwi ze ne ñozwi ka muñolelo wa kwaikale wo, ne li ñozwi fa mañetana. Hal’a lilimo ze 150 ze felile, mañetana a cwalo a mañata-ñata na fumanwi mwa Ure, Uruk, Babilona, Nimrud, Nippur, Ashur, Ninive, Mari, Ebla, Ugarit, ni mwa Amarna. Hatiso ye bizwa Archaeology Odyssey i li: “Licaziba li akaleza kuli ku pumbuzwi mañetana a ñozwi ka muñolelo wa cuineform a eza palo ye mwahal’a 1 milioni ni 2 milioni, mi mañetana a mañwi a 25,000 kamba ku fitelela a sweli ku pumbulwa silimo ni silimo.”

Licaziba za muñolelo wa cuneiform mwa lifasi kaufela li na ni musebezi-tuna wa ku toloka. Ku akalezwa kuli “palo ya litaba ze ne ñozwi ka muñolelo wa cuneiform ze li teñi ze balilwe nihaiba fela hañwi mwa miteñi ye ki ze bato eza 10 pesenti.”

Litaba ze ne fumanwi ze ne ñozwi mwa lipuo ze peli ni ze talu ka muñolelo wa kwaikale wo, ne li tusize hahulu batu ku ziba mwa ku balela muñolelo wo wa cuneiform. Licaziba ne li lemuhile kuli litaba zeo ne li bulela nto ye swana mwa lipuo ze shutana-shutana, mi kaufela zona ne li ñozwi ka muñolelo wa cuneiform. Se ne si tusize licaziba ku ziba mwa ku balela muñolelo wo, ne li ku lemuha kuli mabizo, malumbatina, lituhulu za babusi, mane ni manzwi a ku itumbaeta ka ona hañata ne li kutelwanga.

Ha ku to fitiwa mwa ma-1850, licaziba ne se li kona ku bala puo ye ne bulelwa hahulu ki batu baikale ba kwa Middle East, yona ya Akkadian, kamba Assyro-Babylonian, ye ne ñozwi ka ku itusisa muñolelo wa kwaikale wo. Buka ye bizwa The Encyclopædia Britannica i talusa kuli: “Hasamulaho wa ku utwisisa puo ya Akkadian, ne ku li bunolo ku utwisisa muñolelo wa cuneiform, mi puo yeo ya ba mutala wa mwa ku tolokela lipuo ze ñwi ze ne ñozwi ka muñolelo wo.” Litaba zeo li swalisana cwañi ni Mañolo?

Bupaki Bo Bu Lumelelana Ni Bibele

Bibele i bonisa kuli Jerusalema ne i busizwe ki malena ba Makanana ku fitela Davida a hapa  muleneñi wo, ibato ba ka 1070 B.C.E. (Josh. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Nihakulicwalo, licaziba ze ñwi ne li kakanyize taba yeo. Kono ka 1887 musali yo muñwi wa njimi na fumani liñetana kwa Amarna, mwa Egypt. Litaba ze ñwi ze 380 ha se li tolokilwe, licaziba za lemuha kuli ne li mañolo a ne ba ñolelananga babusi ba Egepita (Amenhotep III ni Akhenaton) ni mibuso ya Makanana. Mañolo a silezi ne a zwa ku ‘Abdi-Heba, mubusi wa Jerusalema.

Hatiso ye bizwa Biblical Archaeology Review i li: “Taluso ye ikutwahalela hande ye mwa matapa a na fumanwi kwa Amarna ya kuli Jerusalema ki tolopo, isiñi mubu fela, ni kuli ‘Abdi-Heba ki . . . mubusisi ya n’a na ni muyaho ni masole ba Maegepita ba 50 mwa Jerusalema, i bonisa kuli Jerusalema ne li mubuso o munyinyani o no li fa lilundu.” Hasamulaho, hatiso ye swana ne ize: “Bakeñisa mañolo a na fumanwi kwa Amarna, lwa kona ku kolwa kuli ne ku kile kwa ba ni muleneñi, o ne u zibahala hahulu hal’a mileneñi ye miñwi mwa miteñi yeo.”

Mabizo A mwa Litaba Ze Ñozwi za Maasirya ni za Mababilona

Maasirya, mi hamulaho ni Mababilona, ne ba ñozi litaba za bona za kwaikale fa mañetana. Kacwalo licaziba ha ne li utwisisize litaba ze ne ñozwi mwa puo ya Akkadian ka muñolelo wa cuneiform, ne ba fumani kuli batu ba ba bulezwi mwa litaba zeo ba bulezwi ni mwa Bibele.

Buka ye bizwa The Bible in the British Museum i li: “Ha na ambola kwa sikwata se ne si sa zo tomwa sa Society of Biblical Archaeology, bo Samuel Birch ne ba kona ku bala [mabizo mwa litaba ze ñozwi ka muñolelo wa cuneiform a] malena ba Siheberu bo Omri, Akabe, Jehu, Azaria . . . , Menahemu, Peka, Hoshea, Ezekiasi ni Manase, malena ba Maasirya bo Tigilati-Pilezeri . . . [III], Sarigoni, Senakeribi, Esarhaddon ni Ashurbanipal, . . . ni Beni-hadadi wa Maasirya, Hazaele ni Rezini.”

Buka ye bizwa The Bible and Radiocarbon Dating i bapanya litaba ze mwa Bibele za kwaikale za Isilaele ni Juda kwa litaba za kwaikale ze ne ñozwi ka muñolelo wa cuneiform. Ki lika mañi ze ne zwile mwateñi? “Malena kaufela ba Juda ni Isilaele ba 15 kamba 16 ba fumaneha mwa libuka za kwa linaha li sili za mwa miteñi yeo, mi mabizo ni linako ze ne ba pilile li lumelana ni litaba ze bulezwi mwa libuka za 1 Malena ni 2 Malena. Malena kaufela ba ba bulezwi mwa libuka za kwa linaha li sili ba bulezwi kale mwa libuka za Bibele za 1 Malena ni 2 Malena.”

Taba ya kwaikale ye tumile ye ne ñozwi ka muñolelo wa cuneiform, ili ye ne i fumanwi ka 1879, ye bizwa Cyrus Cylinder, i bonisa kuli Sirusi ha sa hapile Babilona ka 539 B.C.E., a lukulula bahapiwa kuli ba kutele habobona, kakuli wo ki wona o no li mukwa wa hae. Ba bañwi ku ba ne ba ka lukululwa ne li Majuda. (Ezira 1:1-4) Licaziba ze ñata za mwa lilimo za ma-1800 ne li kakanyize buniti bwa taelo ye mwa Bibele. Kono ku zwa fela fo i bela Peresia sina mubuso o m’ata hahulu, litaba ze ne ñozwi ka muñolelo wa cuneiform, ku kopanyeleza cwalo ni taba ye bizwa Cyrus Cylinder, li fa bupaki bo bu kolwisa bwa kuli litaba ze mwa Bibele li nepahezi.

Ka 1883 litaba ze bulukilwe ze fitelela 700 ze ne ñozwi ka muñolelo wa cuneiform, ne li fumanwi mwa Nippur, bukaufi ni Babilona. Mwahal’a mabizo a 2,500 a bulezwi, a bato eza 70 a kona ku zibahala kuli ki a Sijuda. Caziba wa litaba ze ezahezi kwaikale, Edwin Yamauchi u li mabizo ao a bonahala “ku ba a batu ba ba eza tumelelano, ba ba belekela ba bañwi, lipaki, batelisi, ni makwambuyu ba silena.” Bupaki bwa kuli Majuda ne ba zwezipili ku eza misebezi ye cwalo bukaufi ni Babilona mwa miteñi yeo ki bwa butokwa. Bupaki bo, bu lumelelana ni bupolofita bwa Bibele bwa kuli “masialeti” ba Maisilaele ne ba kutezi kwa Judea ku zwa mwa butanga bwa Asirya ni Babilona, mi ba bañata ne ba si ka kuta.—Isa. 10:21, 22.

Kwa makalelo a lilimo za ma-1000 B.C.E., muñolelo wa cuneiform ne u li teñi ha ne ku itusiswa muñolelo wa litaku za sipeleta. Kono hasamulaho, Maasirya ni Mababilona ba tuhela ku itusisa muñolelo wa cuneiform mi ba kala ku ñola ka ku itusisa muñolelo wa litaku za sipeleta.

Matapa a mañata-ñata a sa bulukilwe mwa limiziyamu kuli a tatubiwe. Matapa e li tolokile kale licaziba a fa bupaki bo bu utwahala bwa ku sepeha kwa Bibele. Mwendi lu ka fumana bupaki bo buñwi bo bu bonisa ku sepeha kwa Bibele muta litaba ze si ka tolokiwa kale zeo li itutiwa ni ku utwisiswa.

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 21]

Siswaniso si ngilwe ka tumelezo ya ba British Museum