Bakreste Ba Niti Ba Kuteka Linzwi La Mulimu
Bakreste Ba Niti Ba Kuteka Linzwi La Mulimu
“Linzwi la hao ki yona niti.”—JOA. 17:17.
MU BATE LISUPO ZE:
Mukopano o ne u bile teñi mwa Jerusalema ka 49 C.E. ne u shutani cwañi ni mikopano ya baeteleli ba likeleke ye ne bile teñi hamulaho?
Ki bo mañi batu ba bañwi ba ne ba yemezi Linzwi la Mulimu hamulaho wa miteñi ya baapositola?
Bakreste ba ba sepahala ne ba itutanga cwañi Bibele mwa lilimo za kwa mafelelezo a ma-1800, mi ki kabakalañi muitutelo wo ha ne u li o munde?
1. Ki nto mañi ya butokwa ye ne mu lemuhile ka za Lipaki za Jehova ha ne mu ambozi ni bona lwa pili?
MU HUPULE nako ya pili ye ne mu ambozi ni yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Mu hupulañi ka za teñi? Ba bañata ba kona ku alaba kuli, ‘Nto ye ne ni tabisize hahulu ne li ya kuli Paki yo naa alabile lipuzo za ka kaufela ka ku itusisa Bibele.’ Kaniti, ne lu tabile hahulu ha ne lu itutile ka za mulelo wa Mulimu o ama lifasi, ze ezahalanga ha lu shwa, ni ze ka ezahala kwa balatiwa ba luna ba ba shwile!
2. Ki afi mabaka a mañwi a naa tisize kuli mu nge Bibele ku ba ya butokwa?
2 Kono ha ne lu zwezipili ku ituta, ne lu lemuhile kuli lwa kona ku ituta ze ñata mwa Bibele kwandaa ku fumana feela likalabo za lipuzo za luna ze ama bupilo, lifu, ni ze ka ezahala kwapili. Ne lu kalile ku nga Bibele kuli ki ya butokwa kakuli ki yona buka ye tusa hahulu mwa lifasi. Likelezo ze ku yona za tusa kamita, mi batu ba ba li mamela ba ka fumana tabo mi ze ba ka eza li ka konda. (Mu bale Samu 1:1-3.) Ku zwa kwa makalelo a Bukreste, Bakreste ba niti ba zwezipili ku amuhela Bibele, ‘isiñi sina linzwi la batu, kono sina ka mo i inezi luli, sina linzwi la Mulimu.’ (1 Mates. 2:13) Ku nyakisisa ka mo batu ba kwakale ne ba ngela Bibele ku ka lu bonisa shutano ye li teñi mwahalaa batu ba ba kuteka Linzwi la Mulimu luli ni ba ba sa li kuteki.
BUTATA BO BUTUNA BWA TATULULWA
3. Ki butata bufi bo ne bu kona ku kauhanya Bakreste, mi ki kabakalañi ha ne ku li taata ku bu tatulula?
3 Ne ku fitile lilimo ze 13 ku zwa fa tozezwa mulicaba wa pili ya naa si ka kena mwa mupato, ya bizwa Kornele. Balicaba ba bañata ne ba bile Bakreste. Ka nako yeo, kwa zuha butata bo butuna bo ne bu kona ku kauhanya puteho ya Sikreste. Kana baana ba macaba ne ba swanela ku kenywa mwa mupato ka ku ya ka sizo sa Majuda pili ba si ka kolobezwa kale? Ku alaba puzo yeo ne ku li taata ku Mujuda. Majuda ba ne ba mamela Mulao ne ba sa koni ku kena mwa ndu ya mulicaba. Haiba ne ba sa koni ku eza cwalo, u zibe ne ba sa koni nihaiba hanyinyani ku mu nga sina mwanahabo bona. Bakreste ba Majuda ne ba kalile kale ku nyandiswa hahulu bakeñisa ku zwa mwa bulapeli bwa Sijuda. Ha ne ba ka amuhela bamacaba ba ne ba si ka kena mwa mupato sina banabahabo bona, fo Bakreste ne ba ka nyandiswa hahulu ni ku fita. Nto yeo hape ne i ka fapahanya hahulu Bakreste ni batu ba ne ba li mwa bulapeli bwa Sijuda.—Magal. 2:11-14.
4. Ki bo mañi ba ne ba kopani kuli ba tatulule butata, mi ki lipuzo lifi ze ne ba kana ba ipuza batu ka za taba yeo?
4 Ka 49 C.E., baapositola ni baana-bahulu mwa Jerusalema, ili Majuda ba ne ba keni mwa mupato, “ba kopana hamoho ku talima taba ye.” (Lik. 15:6) Fa mukopano wo, ne ba ambozi lituto za mwa Bibele. Ne ba si ka kanana ka za litaba za bulapeli ze si na tuso. Mañi ni mañi ya naa li teñi kwa mukopano wo naa bulezi maikuto a hae. Ne ba ka tatulula cwañi butata? Kana ne ba ka atula taba yeo ka ku ya ka maikuto a mutu yo muñwi kamba ketululo ya hae? Kana baana-bahulu ne ba ka libelela kuli pili miinelo i zamaele hande Bakreste mwa Isilaele kihona ba ka eza katulo? Kamba kana ne ba ka yemela muhupulo o muñwi o ne ba sa lumeli kuli ki o lukile ilikuli ba pume feela taba?
5. Mukopano o ne u bile teñi mwa Jerusalema ka 49 C.E. ne u shutani cwañi ni mikopano ya baeteleli ba likeleke?
5 Kwa mikopano ya baeteleli ba likeleke, baeteleli bao ba amuhelanga mihupulo ye miñwi ye ba sa lumeli luli ilikuli ba pume feela taba. Ba bañwi ku bona hañata ba kukuezanga ba bañwi kuli ba yemele mihupulo ya bona. Kono nto ya mufuta o cwalo ne i si ka ezahala kwa mukopano o ne u ezelizwe mwa Jerusalema. Nihakulicwalo, ne ba lumelelani nto i liñwi ni ku eza katulo. Ne ba konile cwañi ku lumelelana? Nihaike kuli ne ba na ni maikuto a shutana-shutana, kaufelaa bona ba ne ba kopani ne ba kuteka Linzwi la Mulimu, mi ne ba itusisize Mañolo ku tatulula butata.—Mu bale Samu 119:97-101.
6, 7. Baapositola ni baana-bahulu ne ba itusisize cwañi Mañolo ku tatulula taba ya mupato?
6 Manzwi a kwa Amosi 9:11, 12 ki ona a naa ba tusize ku tatulula taba yeo. Manzwi ao naa kutezwi ku bulelwa kwa liñolo la Likezo 15:16, 17, le li li: “Ni ka kuta ni yahe sinca ndu ya Davida ye wile; ni ka zusa matota a yona ni ku i yemisa, kuli batu ba ba siyezi ite ba tiiseze ku bata Jehova, hamoho ni batu ba macaba kaufela, bona batu ba ba bizwa ka libizo la ka, ku bulela Jehova.”
7 Ku bonahala kuli Bakreste ba Majuda ne ba utwisisize kuli liñolo leo ne li talusa kuli bamacaba ba ne ba bile Bakreste ne ba sa tokwi ku kena mwa mupato. Ki kabakalañi ha ne ba li utwisisize cwalo? Kakuli ne ba sa ngi batu ba ne ba si Majuda ba ne ba keni mwa mupato kuli ki “batu ba macaba” kono ne ba ba nga sina banabahabo bona. (Ex. 12:48, 49) Ka mutala, toloko ya Bagster ya Bibele ya Septuagint, i bulela cwana kwa liñolo la Estere 8:17, i li: “Bamacaba ba bañata ba kena mwa mupato, mi ba fetuha Majuda.” “Batu ba ba siyezi” ki bo masiyaleti ba ndu ya Isilaele. Bo masiyaleti bao ba kopanyeleza Majuda ni baproselite ba ne ba keni mwa mupato. Mañolo naa polofitile kuli batu bao hamoho ni “batu ba macaba,” ili batu ba ne ba si Majuda ba ne ba si ka kena mwa mupato, ne ba ka ba sicaba si li siñwi se si bizwa ka libizo la Mulimu. Kamukwaocwalo, Bakreste bao ne ba utwisisize luli sa naa talusa Mañolo. Bamacaba ba ne ba bata ku ba Bakreste ne ba sa tokwi ku kena mwa mupato.
8. Ki kabakalañi Bakreste ba Majuda ha ne ba tokwa ku ba ni bundume kuli ba eze katulo ye ne ba ezize?
8 Linzwi la Mulimu ni moya wa hae ne li tusize Bakreste bao ku eza katulo ka ku lumelelana. (Lik. 15:25) Nihaike kuli katulo yeo mwendi ne i ka tahisa kuli Bakreste ba Majuda ba nyandiswe hahulu, batu ba ne ba sepahala ne ba latelezi katulo yeo ye ne tomile fa Bibele.—Lik. 16:4, 5.
SHUTANO YE TUNA
9. Ki lifi libaka le lituna le ne li tahisize kuli lituto za buhata li silafaze bulapeli bwa niti, mi ki tuto ifi ya butokwa ya Sikreste ye ne kopamisizwe?
9 Muapositola Paulusi naa polofitile kuli hamulaho wa lifu la baapositola, bulapeli bwa niti ne bu ka silafazwa ki lituto za buhata. (Mu bale 2 Matesalonika 2:3, 7.) Nihaiba batu ba ne ba na ni buikalabelo mwa puteho ne ba ka hana “tuto ya niti.” (2 Tim. 4:3) Paulusi naa lemusize baana-bahulu ba mwa miteñi ya hae kuli: “Mwahalaa mina luli ku ka zwa baana ba ba ka bulela litaba ze kopami kuli ba yembulule balutiwa, ba ba latelele.” (Lik. 20:30) Buka ye ñwi i lu bulelela libaka le lituna lituto za buhata ha ne li lumelelizwe. I bulela kuli Bakreste ba bañwi ba ne ba itutile lituto za Sigerike za mihupulo ya butu ne ba kalisize ku itusisa zona ku talusa tumelo ya bona ya Sikreste. Nto yeo ne i tahisize kuli ba ikanyise kabakala zibo ya bona, mi ne ba nahana kuli zibo yeo ne i ka tusa bahedeni ba ne ba itutile kuli ba be Bakreste. (The New Encyclopædia Britannica) Tuto ya butokwa ye ne ba lyanganisize ka mihupulo ya bona ya buhedeni ki ye ama Jesu Kreste kuli ki mañi. Bibele i bulela kuli Jesu ki Mwanaa Mulimu, kono batu ba ne ba lata mihupulo ya butu ya Sigerike ne ba luta batu kuli Jesu ki Mulimu.
10. Taba ye ama Kreste kuli ki mañi ne i kona ku tatululwa cwañi?
10 Hamulaho, baeteleli ba likeleke ne ba kananisani ka za tuto yeo kwa mikopano ya bona i sikai. Ne ba kona ku tatulula taba yeo ka bunolo ka ku nyakisisa Mañolo, kono ba bañata ku bona ne ba si ka eza cwalo. Mane ba bañata ku bona ne se ba ikatulezi kale mikopano yeo i si ka kalisa kale, mi ha ku na nto ye ne ka cinca mihupulo ya bona. Ne ba amile kwa Mañolo ka siwela ha ne ba ezize likatulo za bona.
11. Baeteleli ba likeleke ne ba ezize katulo ya bona ka ku latelela bo mañi, mi ki kabakalañi ha ne ba ezize cwalo?
11 Ki kabakalañi baeteleli ba likeleke ha ne ba si ka itusisa hahulu Mañolo? Caziba ya bizwa Charles Freeman u talusa kuli ki kabakala kuli ze i bulela Bibele ne li sa lumelelani ni mihupulo ya bona ya kuli Jesu ki Mulimu. Jesu yena luli naa bulezi kuli Mulimu ki yo mutuna ku yena. Bakeñisa kuli baeteleli bao ne ba sa koni ku latula za naa bulezi Jesu, lizo za bulapeli ni mihupulo ya butu za ba za butokwa hahulu ku bona ku fita litaba za Evangeli. Ku to fita ni la kacenu le, baeteleli ba likeleke ba bañata ba nahana kuli lituto za batu be ba biza Bapatiri ki za butokwa hahulu ku fita Linzwi la Mulimu! Haiba se mu kile mwa ambola ni muituti wa za bulapeli ka za tuto ya Silaalu, mwendi ne mu lemuhile taba yeo.
12. Mubusi naa na ni maata a cwañi?
12 Babusi ba Maroma ne ba banga ni maata a matuna kwa mikopano yeo. Ka mutala, caziba ya bizwa Richard E. Rubenstein naa ñozi ze ne ezahalile kwa mukopano wa baeteleli ba likeleke o ne u ezelizwe kwa Nicaea. U bulela kuli mubusi yo munca Constantine naa fumisize hahulu mabishopu. Silimo si si ka kwana kale, naa ba kutiselize lika kaufela ze ne ba amuhilwe, ze cwale ka likeleke, misebezi ya bona, ni mabizo a bona a litulo. Naa olisize mabishopu sina mwa naa olisezanga baprisita ba bahedeni sapili. Kamukwaocwalo, Constantine naa kona ku kukueza hahulu baeteleli bao kuli ba atule ka mo ne ba atulezi kwa mukopano o no ezelizwe kwa Nicaea, kamba mwendi mane ku cinca katulo ya bona. Mi bo Charles Freeman ne ba ñozi kuli mubusi naa kalile ku ba ni maata hahulu mwa keleke hamulaho wa mukopano wo. Naa file keleke maata mi a kukueza keleke kuli i lute lituto za hae.—Mu bale Jakobo 4:4.
13. Mu bona kuli ki libaka lifi le ne li palelwisize baeteleli ba likeleke ku lumela litaba za mwa Bibele?
13 Baeteleli ba likeleke ne ba sa koni ku lumela kuli Jesu Kreste ki Mwanaa Mulimu, kono batu-tu feela ba bañata ne ba lumela cwalo. Batu bao ne ba lumela cwalo kakuli ne ba utwisisize hande ni ku lumela ze ne ba balile mwa Mañolo. Kono baeteleli ba likeleke bona ne ba lata mali ni maata ze ne ba fiwa ki mubusi, mi kabakaleo ba keshebisa za bulela Mañolo. Gregory wa kwa Nyssa, ya naa li mueteleli wa bulapeli ka nako yeo, naa nyazize maswe mo ne ba ambolelanga za bulapeli batu-tu feela, ba ba cwale ka balekisi ba litino, bacinci ba mali, balekisi ba mwa lintolo, ni batanga. Mueteleli yo naa sa tabeli taba ya kuli batu-tu feela ba bañata ne ba talusanga kuli Mwana wa shutana ni Ndate, ni kuli Ndate ki yo mutuna ku Mwana, ni kuli Mwana naa bupilwe. Batu-tu feela ne ba kona ku talusa litaba zeo ka ku itusisa Bibele. Gregory wa kwa Nyssa ni baeteleli ba bulapeli ne ba sa itusisangi Bibele. Ne ba ka eza hande kambe ne ba teelelize kwa batu-tu feela!
“BULOTO” NI “MUFUKA” LI HULA HAMOHO
14. Lu ziba cwañi kuli Bakreste ba ba tozizwe ba bile teñi fa lifasi ku kala mwa miteñi ya baapositola?
14 Za naa bulezi Jesu ku ye ñwi ya linguli za hae li bonisa kuli Bakreste ba ba tozizwe ba niti ne ba ka ba teñi fa lifasi ku kala mwa miteñi ya baapositola. Naa bulezi kuli Bakreste bao ba swana sina “buloto” bo bu hula mwahalaa “mufuka.” (Mat. 13:30) Ki niti kuli ha lu zibi batu kamba likwata za batu ba ne ba li batoziwa. Kono lwa ziba kuli ne ku banga ni batu ba ba bundume ba ne ba yemezi Linzwi la Mulimu ni ku nyaza lituto za buhata za likeleke. Ha lu boneñi mitala i sikai ya batu ba ba cwalo.
15, 16. Ki bo mañi baana ba bañwi ba ne ba kutekile Linzwi la Mulimu?
15 Bishopu yo mutuna wa libizo la Agobard wa kwa Lyons, mwa France, ya naa pilile mwahalaa lilimo za 779 C.E. ku isa 840 C.E., naa nyazize mukwa wa ku lapela maswaniso, likeleke ze ne bizwa ka mabizo a bahalalehi, ni likezo za keleke ni bulapeli bwa yona. Bishopu yo muñwi ya naa pilile mwa miteñi ya hae, ya bizwa Claudius, ni yena naa hanile lizo za keleke mi naa sa yemeli litapelo ze ne lapelwanga kwa bahalalehi ni mukwa wa ku lapela maswaniso. Mwa lilimo za ma-1000, dikoni yo mutuna ya bizwa Berengarius wa kwa Tours, mwa France, naa lelekilwe mwa keleke kabakala ku hana tuto ya Keleke ya Katolika ya kuli sinkwa ni waine za fetuhanga mubili ni mali a Kreste. Hape naa lutile kuli Bibele i na ni maata a matuna ku fita lizo za keleke.
16 Peter wa kwa Bruys ni Henry wa kwa Lausanne ba ne ba pilile mwa lilimo za ma-1100, ni bona ne ba lata niti ya mwa Bibele. Peter wa kwa Bruys naa tuhezi ku ba muprisita kakuli naa lumela kuli lituto za Keleke ya Katolika za ku kolobeza limbututu, za kuli sinkwa ni waine za fetuhanga mubili ni mali a Kreste, ku lapelela ba ba shwile, ni ku lapela sifapahano, ne li sa lumelelani ni Mañolo. Ka silimo sa 1140, Peter naa bulailwe ka ku cisiwa bakeñisa tumelo ya hae. Henry, mulapeli ya naa itamile kuli ha na ku nyala, naa nyazize mikwa ye maswe ya keleke ni bulapeli bwa yona bo bu fosahalile. Naa tamilwe ka silimo sa 1148 mi a pika tolongo ka bupilo bwa hae kaufela.
17. Waldo ni balateleli ba hae ne ba ezize lika mañi za butokwa?
17 Ibato ba ka nako ya naa bulaiwe Peter wa kwa Bruys, ne ku pepilwe mutu ya naa ka tusa hahulu mwa musebezi wa ku hasanya niti ya mwa Bibele. Libizo la bo ndatahe ne li Valdès, kamba Waldo. * Naa si ka lutiwa lituto za bulapeli sina Peter wa kwa Bruys ni Henry wa kwa Lausanne, kono naa nga Linzwi la Mulimu ku ba la butokwa hahulu kuli mane a itombola maluwo a hae ilikuli likalulo ze ñwi za Bibele li tolokwe mwa lipuo ze ne ba kona ku utwisisa batu ba bañata ba ne ba pila kwa upa wa mboela wa France. Batu ba bañwi ne ba tabile hahulu ku utwa litaba za mwa Bibele mwa puo ya bona kuli mane ni bona ba itombola maluwo a bona mi ba ikataza ku bulelela ba bañwi niti ya mwa Bibele. Baeteleli ba likeleke ne ba halifile maswe. Ka 1184, papa a lundula baana ni basali ba ne ba tukufalezwi bao mwa keleke mi bishopu a ba hanisa ku kutela kwa mandu a bona. Kezo yeo mane ne i tusize feela kuli taba ya mwa Bibele i hasanele mwa libaka ze ñwi. Hamulaho wa nako, balateleli ba Waldo, ba Peter wa kwa Bruys, ni ba Henry wa kwa Lausanne, ku beya ni ba bañwi ba ne ba zwile mwa keleke, ba fumaneha mwa libaka ze ñata za Europe. Mwa lilimo ze ne latelezi, batu ba bañwi ne ba yemezi niti ya mwa Bibele. Ba bañwi ku bona ne li John Wycliffe (ya naa pilile ibato ba ka 1330 ku isa 1384), William Tyndale (ya naa pilile ibato ba ka 1494 ku isa 1536), Henry Grew (ya naa pilile ku zwa ka 1781 ku isa 1862), ni George Storrs (ya naa pilile ku zwa ka 1796 ku isa 1879).
“LINZWI LA MULIMU HA LI SI KA TAMWA”
18. Baituti ba Bibele ne ba itutanga cwañi Bibele mwa lilimo za kwa mafelelezo a ma-1800, mi ki kabakalañi muitutelo wo ha ne u li o munde?
18 Balwanisi ba Bibele ha ba si ka kona ku palelwisa niti ya mwa Bibele ku hasanyiwa. Liñolo la 2 Timotea 2:9 li li: “Linzwi la Mulimu ha li si ka tamwa.” Ka 1870, sikwata sa baituti ba Bibele sa kalisa ku batisisa niti. Ne ba itutanga cwañi? Yo muñwi naa buzanga puzo mi kihona ba ka i nyakisisa. Mi cwale ne ba balanga mañolo kaufela a bulela ka za taba yeo. Ha ba se ba utwani mwa swalisanela mañolo ao, ne ba lumelelananga kuli kalabo ki ifi mi ne ba i ñolanga. Ki nto ye susueza ku ziba kuli baana ba ba sepahala bao, ili “bashemi ba luna mwa tumelo,” ne ba ikatalize ku toma lituto za bona fa Linzwi la Mulimu sina mo ne ba ezelize baapositola ni baana-bahulu.
19. Ki lifi liñolo la silimo sa 2012, mi ki kabakalañi ha li swanela?
19 Bibele isali yona mutomo wa tumelo ya luna. Ki lona libaka Sitopa se si Etelela sa Lipaki za Jehova ha si ketile manzwi a Jesu kuli a be lona liñolo la silimo sa 2012, a li: “Linzwi la hao ki yona niti.” (Joa. 17:17) Mañi ni mañi ya bata ku lumelelwa ki Mulimu u swanela ku zamaya mwa niti. Kabakaleo, kaufelaa luna lu swanela ku zwelapili ku ikataza kuli lu zamaiswe ki Linzwi la Mulimu.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 17 Valdès fokuñwi u biziwanga kuli Pierre Valdès kamba Peter Waldo, kono ha lu zibi libizo la hae la sipepo kuli ki lifi.
[Lipuzo za Tuto]
[Manzwi a fa likepe 8]
Liñolo la luna la silimo sa 2012: “Linzwi la hao ki yona niti.”—Joa. 17:17
[Siswaniso se si fa likepe 7]
Waldo
[Siswaniso se si fa likepe 7]
Wycliffe
[Siswaniso se si fa likepe 7]
Tyndale
[Siswaniso se si fa likepe 7]
Grew
[Siswaniso se si fa likepe 7]
Storrs