Kana Mwa Ziba?
Lialoe ze ne itusiswa mwa linako ze ne i ñolwa Bibele ki lika mañi?
Bibele i bulela kuli lialoe ne li sasiwanga kwa liapalo ni fa bulobalo. (Samu 45:8; Liproverbia 7:17; Pina ya Lipina 4:14) Ku bonahala kuli lialoe za mwa linako ze ne i ñolwa Bibele ne li zwa fa kota Agarwood (ili mufuta wa likota za Aquilaria). Kota yeo ha ne i bolanga, ne i zwisanga mafula a nunka hande ni sitipwitipwi. Kota yeo ne i sitiwanga ku ezwa bupi bwa aloe, mi bupi bo, ne bu lekiswanga.
Bibele i bapanya litende za Isilaele kwa lialoe “ze calilwe ki Muñaa Bupilo.” (Numere 24:5, 6) Taba yeo i kana ya ama kwa ponahalo ya kota ya Agarwood ye kona ku hula ku fita fa butelele bwa limita ze bato ba 30 ni ku ba ye kima. Nihaike kuli kota yeo ha i sa fumaneha mwa naha ya Isilaele mazazi a, buka ye ñwi ye talusa manzwi a mwa Bibele i bulela kuli: “Hakuna nto ye kona ku lu palelwisa ku lumela kuli kota yeo ni likota ze ñwi ze sa zibwi ka nako ya cwale [mwa sibaka seo] ne li cezwi mwa Musindi wa Jordan mo ne ku pila batu ba bañata ba ba fumile.”
Ki matabelo a cwañi a naa amuheleha kwa tempele mwa Jerusalema?
Mulao wa Mulimu ne u bulezi kuli matabelo kaufela a naa fiwa kwa tempele naa swanela ku ba a mande ka ku fitisisa. Mulimu naa sa amuhelangi sitabelo se si nyazahala. (Exoda 23:19; Livitike 22:21-24) Philo muñoli wa litaba za Sijuda, naa talusize kuli mwa linako za baapositola, baprisita ne ba tatubanga lifolofolo “ku zwa kwa toho ku isa kwa mahutu” ili ku bona teñi kuli lilama za zona kaufela li iketile mi hakuna se si nyazahala ku zona.
Caziba E. P. Sanders u bulela kuli, ku bonahala kuli batu ba ne ba belekela kwa tempele “ne ba lumelezanga balekisi ba ba itingwa ba lifolofolo za ku ezisa matabelo kuli ba lekise feela lifolofolo ni linyunywani ze kile za tatubiwa ki baprisita. Mwa muinelo o cwalo, mulekisi naa fanga muleki kañomoto ka lizupa ka ne ka bonisa kuli folofolo kamba nyunywani ye lekiswa i iketile.”
Mwa silimo sa 2011, bapumbuli ne ba fumani kañomoto ka ka cwalo bukaufi ni tempele ili kañomoto ka lizupa ka ne ka itusiswa mwahalaa lilimo za mwanda wa pili B.C.E. ku isa ka 70 C.E. Bapumbuli ba bañwi ba bulela kuli manzwi a mabeli a Siarami a fumaneha fa kañomoto kao a talusa kuli “Ze kenile za Mulimu.” Ku akalezwa kuli batu ba ne ba belekela kwa tempele ne ba bonanga teñi kuli mutu ya lekile lika za ku itusisa kwa tempele kamba lifolofolo za ku ezisa matabelo u na ni tuñomoto to tu cwalo.