Mwa lilimo za cwanoñu fa, kubile ni libuka zeñata hahulu zebonisa mihupulo ya batu babasalumeli ku Mulimu. Libuka zeo lihohile hahulu mamelelo ya batu babañata mi litahisize kuli batu bakale kukananisananga hahulu ka za litaba za sayansi. David Eagleman, caziba wa sayansi ya za misinga ya booko, naañozi ka za taba yeo kuli: “Babali babañwi ba libuka zeo banahananga kuli basayansi bazibanga lika kaufela.” Mi naazwezipili kutalusa kuli: “Kono basayansi babande ki babautwisisa hande lika mi musebezi wa bona uama kubatisisa lika zesazibahali ni kuitukiseza kufumana lika zeñwi zebasalibeleli kufumana habanze baeza lipatisiso zabona.”

Ka lilimo zeñata, licaziba basayansi baezize lipatisiso zetuna zeñata mi bafumani likalabo kwa lipuzo zekatalize hahulu zeama muinelo wa lika. Nihakulicwalo, licaziba babañwi basayansi baezize mafosisa amatuna mwa lipatisiso zabona. Isaac Newton neli yomuñwi wa licaziba basayansi babatuna hahulu. Naabonisize ka mo maata a hoha lika aswalisaniseza hamoho lipulaneti, linaleli ni milalambinda mwa mbyumbyulu. Naakalisize muezezo omuñwi oipitezi oitusiswa mwa kupanga likompyuta, lika zezamaya mwa mbyumbyulu, ni lika zeitusiswa mwa sayansi ya lika zesapili. Newton hape naaitutile tuto yeñwi ya molizamaela lika za mwa mbyumbyulu hamohocwalo ni miezezo yemiñwi, ka mulelo wa kuli azibe mwa kufetulela lisipi kulieza gauda.

Lilimo zefitelela 1,500 pili Newton asika pepwa kale, Ptolemy muituti wa lika za mwa mbyumbyulu wa Mugerike, naatatubile lika ze mwa lihalimu ka kulitalima feela ka meeto. Ptolemy naatatubisisanga lipulaneti ze mwa lihalimu ka nako ya busihu mi naanani buikoneli bwa kupanga limapa. Kono naalumela kuli lifasi ki lona mutomo wa lika kaufela. Caziba wa za sayansi yabizwa Carl Sagan naañozi ka za Ptolemy kuli: “Taba ya kuli batu nebalumezi muhupulo wahae wa buhata ka lilimo ze 1,500 ibonisa hande fokusweu kuli mutu ni kwa ka ba ni zibo yetuna hahulu usakona kubusha.”

Kacenu basayansi basatalimana ni butata bobuswana habanze baeza lipatisiso zabona. Kana basayansi bakakona kutalusa lika kaufela ka za pupo muta omuñwi? Nihaike kuli ki hande kulemuha zwelopili yebaezize basayansi ni moisweli kulutuseza, luswanela kulemuha hape kuli sayansi inani maciñekelo ayona. Caziba yomuñwi wa litaba za sayansi yabizwa Paul Davies naabulezi kuli: “Kutaata hahulu kutalusa litaba za pupo ka mukwa outwahala hande ni olumelelana mwa miinelo kaufela.” Manzwi ao apaka taba ya niti yakuli, batu habakoni kuutwisisa ka kutala litaba za pupo. Kacwalo, basayansi hababulela kuli bakona kutalusa ka za lika kaufela zeliteñi, haluswaneli kulumela litaba zeo.

Bibele ibulela ka za litaba zekomokisa za pupo kuli: “Niha mu bona cwalo, ze ki linto ze kwatuko a linzila za hae, [Mulimu] ka lizebe za luna lu utwa mulumo o munyinyani feela wa zona.” (Jobo 26:14) Mulimu uziba lika zeñata hahulu zebasakoni kuutwisisa batu. Ka niti luli, litaba zanaañozi muapositola Paulusi lilimo zebato ba 2,000 kwamulaho ko, lisali za niti. Naaize: “O buliba bwa bufumu bwa Mulimu, ni butali, ni zibo ya hae! Likatulo za hae ha li koni ku batisiswa mi linzila za hae ha li koni ku fumanwa!”—Maroma 11:33.