•  Le bine mfwaninwe kutyepa?

•  Le i muswelo’ka muyampe wa kutyepa?

•  Bya kulonga

•  Binena bakwenu

 Bankasampe bamo banenanga’mba basakanga kutyepa. Inoko . . 

•   Bantu bavule batele mutyima bininge ku mumwekelo wabo kupita’ko ku bukomo bwabo bwa ngitu. Pa kutyepa, bamo balekanga kudya byakudya bimobimo nansha kutoma lawa ya kwibanyanika. Inoko kulonga namino ke kuyampepo kadi kubwanya kuleta kyaka kyaba kimo.

   “Banuke bamo bana-bakaji befītanga nzala mwanda wa kunyana bukidibukidi. Divule dine kulonga namino konanga ngitu yabo, kadi bikalomba kitatyi kilampe pa kusaka ngitu yabo ikale biyampe.”—Hailey.

•   Bantu bavule kebadipo na makambakano a ngitu yabo. Badi’tu biyampe, ino padi bemona bu bakatampe kitatyi kyobedingakanya na bakwabo nansha na bantu “batyetye” balombolwa ku bisanji.

   “Ponadi na myaka 13, nadi nedingakanya na balunda nami. Nadi nanga’mba bakansanswa bininge shi naikala bwa abo, ko kunena’mba mutyetye bininge.”—Paola.

 Pakwabo napo, bankasampe bamo nabo basakilwa bine kutyepa. Lapolo ya Kitango kya Ntanda Kitala Bukomo bwa Ngitu (OMS) inena’mba . . .

•   Kujokoloka Ntanda yonso, kintu kya bankasampe midiyo 340 ba myaka 5 kutūla ku 19 i bakata bininge

•   Mu 1975, bankasampe baná pa katwa ba myaka 5-19 badi bakata bininge. Dya mu 2016, kibalwa kyaikele kya bankasampe 18 pa katwa.

•   Mu matanda mavule ntanda yonso, bantu bavudile kubaya bipitepite pa kyaba kya kutyepa.

•   Bantu bavudile kubaya bipitepite i ba mu matanda malanda, ne mu bisaka kebidīpo biyampe.

 Le ukalonga namani?

1.   Kuleka kudya byakudya bimo.

2.   Kwitamuna bidyoma ne kudya pa ndīlo.

3.   Kutoma lawa ya kukunyanika.

 Malondololo a bine: I 2: Kwitamuna bidyoma ne kudya pa ndīlo.

 Kuleka kudya byakudya bimobimo nansha kwijidika’byo kubwanya kukunyanika bukidibukidi. Inoko kulonga namino kubwanya kukubeleka, kadi ubwanya kubaya monka shi ubashilula kudya modīlanga.

 Ino shi witungile kitungo kya kwikala na bukomo bwa ngitu buyampe, ukeivwana biyampe. Dokitele Michael Bradley walembele amba: “Shi usaka kwikala na būmi buyampe, bulumbuluke, kadi bwampikwa kyaka, . . . longa bintu byobwanya kwendelela kulonga mu būmi bobe bonso.” a Le ukimba kunena bika? Ukimba kunena’mba shi usaka kutyepa kokefīta nzala, ino shinta’tu bibidiji byobe bya mu būmi.

 Bible witunena twikale “bebeje mu byonso,” ne mu kudya mwine. (1 Temote 3:11) Kadi witunena patōkelela tuleke kudyadyadya. (Nkindi 23:20; Luka 21:34) Na ino misoñanya mu ñeni, longa bukomo bwa kulonda bilonda’ko’bi amba wikale na bukomo bwa ngitu buyampe:

•   Yuka mushintulwila kudya biyampe.

   Kufwaninwepo kusanswa bininge kyakudya kampanda, ino kuyuka mwikadile byakudya kubwanya kukukwasha bininge mwa kudīla pa ndīlo. Kadi kudya pa ndīlo i muswelo muyampe ukakukwasha wikale biyampe.

•   Witamune bidyoma kitatyi ne kitatyi.

   Langulukila pa bintu bya mafuku onso bibwanya kukukwasha witamune’ko bidyoma. Kimfwa pa kyaba kya kukanda mu kikwepa, ubwanya kukandila pa nkala. Pa kyaba kya kutala makayo a video mu kipindi kya nsá, taluka wende utabwile bininge.

•   Pa kyaba kya kudya byakudya bityani, dyá byakudya biyampe.

   Nkasampe umo witwa bu Sophia unena’mba, “noñanga nyeke bukomo bwa kusela bintu biyampe bya kudya, kimfwa bipa ne munamuna. Mu uno muswelo, nkibwanyapo kwikala pa ditompo dya kudya bintu bivule byampikwa bumeni.”

•   Dyá bityebitye.

   Bantu bamo badyanga lubilolubilo bakomenwa “kwivwana” ne umbidi wabo wibadyumuna’mba leka! Nanshi dyá bityebitye. Witūkije kumeso kwa kudīla’ko bikwabo. Ukajingulula’mba kudipo ne na nzala mikatampe mine na mowadi ulangila.

•   Jingulula bumeni bodya mu byakudya.

   Tanga kakanda kalamikilwe pa bya kudya, uyuke bungi bwa bumeni budi mu bya kudya byobe. Yuka’mba: Bitomibwa bitobala, byakudya bya mu leshitola, ne bya nsakusaku bibwanya kuvudija bumeni mu ngitu, wabaya monka.

•   Ikala na bujalale.

   Sara, wa myaka 16, unena’mba: “Nadi nangulukila pa buvule bwa bumeni budi mu byakudya shi namone nsāni wa byakudya, papo nkenanga’nka pa bungi bwabo!” Kokekala muntu “upikula bumeni budi mu byakudya.” Kyaba kimo ubwanya kudya kintu kitobala nansha shi kekidipo na bumeni buvule.

 Madingi: Lombola dokitele obe myanda ya bobe bukata. Aye ukata mutyima ku myanda yobe ya buñanga ne kukulombola bintu bya kulonga bibwanya kukwendekela.