1, 2. Mwanda waka bantu bavule kebamwenepo biyampe bijila, ino batwe tukeivwana namani pa bijila bya Leza?

 “BIJILA i kina kekidi mfulo, . . . kiminanga byonso.” Bino binenwa bitanwa mu dibuku dyalupwilwe mu 1712. Mwine walembele’byo wadi utopeka mwingidilo wa batyibi beja na myanda myaka na myaka, kufika ne bisalwa’nka ne mwine ulongelwe bibi. Mu matanda mavule, biketelo bya mambo bikalanga na makambakano, mwanda bukondame, mfwatakani ne kubulwa bubinebine i bitāle.

² Ino tala bino binenwa byāsonekelwe ke padi kintu kya myaka 2 700 bya’mba: “Bine, nsenswe bijila byobe!” (Ñimbo ya Mitōto 119:97) Mwanda waka kaimba wa mitōto wādi musanswe’byo namino? Mwanda bijila byaātendele kebilongelwepo na baludiki ba ino ntanda, ino i na Yehova Leza. Shi nobe wifunde bijila bya Yehova, nobe ukeivwana mwēivwanine kaimba wa mitōto. Kuno kwifunda kukakupa bujinguludi bwa kuyuka milangwe ya mujidiki wa bijila mukatampe mūlu ne panshi.

3, 4. I mu miswelo’ka mwilombwele Yehova bu Mujidiki wa Bijila?

³ Bible witusapwila amba: “Kudi umo enka mujidiki wa bijila kadi mutyibi.” (Yakoba 4:12) Na bubine, Yehova i Mujidiki umo kete wa bine wa bijila. Nansha ke bintu bya mūlu bine pa kujina, biludikwanga na “mbila [yandi] ikokela madyulu.” (Yoba 38:33, BB) Tununu ne tununu twa bamwikeulu bajila ba Yehova nabo baludikwanga na bijila byandi, mwanda i balongololwe senene mu bisumpi, bengidila Yehova munshi mwa bwendeji bwandi.—Ñimbo ya Mitōto 104:4; Bahebelu 1:7, 14.

 ⁴ Kadi Yehova i mulete bijila ne ku bantu. Batwe bonso tudi na mutyima wa mundamunda umwekeja boloke bwa Yehova. Mutyima wa mundamunda, bijila bidi munda mwetu, ubwanya kwitukwasha tuyuke kusansanya kiyampe ne kibi. (Bene Loma 2:14) Bambutwile betu babajinji bāpelwe mutyima wa mundamunda mubwaninine, o mwanda kebādipo basakilwa bijila bivule. (Ngalwilo 2:15-17) Muntu wa kubulwa kubwaninina usakilwa kuludikwa na bijila bivule pa kulonga kiswa-mutyima kya Leza. Kimfwa bakulutuba pamo bwa Noa, Abalahama ne Yakoba bāpelwe bijila na Yehova Leza ne kusambulwila’byo ku bisaka byabo. (Ngalwilo 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehova wāikele bu Mujidiki wa Bijila mu muswelo utulumukwa kitatyi kyaāpele muzo wa Isalela Mukanda wa Bijila kupityila kudi Mosesa. Uno Mukanda wa Bijila witupanga bujinguludi buvule butala boloke bwa Yehova.

5. Le Mukanda wa Bijila wa Mosesa i mukutakane, mukomo kulonda? Shintulula.

⁵ Bavule balañanga’mba Mukanda wa Bijila wa Mosesa wādi na bijila bikutakane kadi bikomo kulonda. Uno mulangilo ke wa binepo. Mukanda onso mutuntulu wādi na bijila 600 ne kupita. Shako bimweka bu bivule kutabuka, ino langa’po bidi: Ku mfulo kwa myaka ya katwa ka 20, dibuku dya bijila dya mu États-Unis dyadi na mapaje 150000 ne kupita. Mu myaka ibidi yonso kwadi kwilundila bijila 600 ne kupita! Shi tupikwile pa bukata bwa dibuku dya bijila bya bantu tukanena’mba bijila bya bantu i bivule mpata kutabuka Mukanda wa Bijila wa Mosesa. Ino, Mukanda wa Bijila wa Leza, wāludikile būmi bonso bwa bene Isalela, ino bijila bya dyalelo abyo i bikomenwe kino. Twiubandaulei mu kīpi.

6, 7. (a) Mukanda wa Bijila wa Mosesa i wa pa bula namani, ne i kijila’ka kitabukile byonso? (b) Le bene Isalela bādi betabija namani bubikadi bwa Yehova?

⁶ Mukanda wa Bijila wādi utumbija bubikadi bwa Yehova. Mukanda wa Bijila wa Mosesa i wa pa bula. Kijila kidi’mo  kitabukile byonso kinena’mba: “Ivwana, a Isalela: Yehova Leza wetu i Yehova umo kete. Sanswa Yehova Leza obe na mutyima obe onso, ne muya obe onso, ne na bukomo bobe bonso.” Le bantu ba Leza bādi ba kumusanswa namani? Bādi banenwe kumukōkela ne kukōkelela ku bubikadi bwandi.—Kupituluka mu Bijila 6:4, 5; 11:13.

⁷ Mwine Isalela ense wādi wa kwitabija bubikadi bwa Yehova na kukōkela boba bapelwe lupusa. Bambutwile, bamfumu, batyibi, bapidishitu ne balopwe bonso bādi batongwe na Leza. Yehova wādi umona’mba ense utombokela luno lupusa wādi umutombokela aye. Ku mutamba mukwabo, boba bapelwe lupusa shi balongele bantu bandi bintu na bukondame ne mitatulo Yehova wādi uloba byamalwa. (Divilu 20:12; 22:28; Kupituluka mu Bijila 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Mitamba yonso ibidi yādi ifwaninwe kuludikwa na bubikadi bwa Leza.

8. Le Mukanda wa Bijila wādi ukwatakanya namani misoñanya ya Yehova ya buujila?

⁸ Mukanda wa Bijila wa Yehova wādi ukwatakanya misoñanya ya buujila. Kishima “ujila” ne “buujila” kidi mu Mukanda wa Bijila wa Mosesa misunsa 280 ne kupita. Mukanda wa Bijila wākweshe bantu ba Leza bayuke kusansanya kyokya kitōka ne kya biko, kijila ne kya disubi, na kutela bintu palapala 70 ne kupita byādi bibwanya kusubija bene Isalela. Bino bijila byādi bisambila pa butōki bwa ku ngitu, bwa bidibwa, ne misalani. Bino bijila byādi bikwasha bantu bekale bakomo mu ngitu. a Ino byādi na kitungo kikatampe—kya kukwasha bantu betabijibwe na Yehova, basansane na bilongwa bibi bya mizo yādi ibajokolokele. Tulete kimfwa.

9, 10. Mu kipwanino kya Mukanda wa Bijila mwādi myanda’ka itala bulādi ne lubutulo, ne i kamweno’ka kādi mu mbila itala bulādi?

⁹ Bijila bikwabo byādi bisambila pa kubutula ne pa bulādi —kubadila’mo ne bwa besongele—bintu byādi bisubija bantu mu kitatyi kampanda. (Bene Levi 12:2-4; 15:16-18) Bino bijila kebyādipo bisebula bino byabuntu bitōka bitupele Leza. (Ngalwilo 1:28; 2:18-25) Inoko bino bijila byādi bibingija buujila bwa Yehova bwa kulama batōtyi bandi ku biko. I kimweke patōka’mba mizo yādi ijokolokele Isalela yādi ityanga busekese na bisela bitala ntundubuko. Mu mutōtelo wa bene Kenani mwādi muyule bundumba bwa bana-balume ne bwa bana-bakaji. Bino byālupwile bipa bilula kadi byāzambalele. Ino Mukanda wa Bijila wākweshe butōtyi bwa Yehova busansane na myanda ya busekese. b Kwādi ne byabuyabuya bikwabo.

¹⁰ Bino bijila byākweshe kufundija bubinebine bukatampe. c Ino le bubi bwa Adama bwasambukile namani ku nkongo ne nkongo? Mwene’mba i kupityila ku bulādi ne ku lubutulo? (Bene Loma 5:12) Na bubine, Mukanda wa Bijila wa Leza wāvulwije bantu bandi’mba badi na bubi. Muntu ense potudi’pa i mubutulwe na bubi. (Ñimbo ya Mitōto 51:5) Pa kufwena kudi Leza wetu ujila, tusakilwa kulekelwa ne kukūlwa.

11, 12. (a) Mukanda wa Bijila wādi na musoñanya’ka mukatampe mu butyibi? (b) I bintu’ka bikankaja kōna butyibi byādi mu Mukanda wa Bijila?

¹¹ Mukanda wa Bijila wādi ukwatakanya boloke bubwaninine bwa Yehova. Mukanda wa Bijila wa Mosesa wādi na musoñanya utala kufuta kintu kidingakene na kintu mu myanda ya butyibi. Wānene’mba: “Būmi ku būmi, diso ku diso, dino ku dino, dikasa ku dikasa, kinyantyilo ku kinyantyilo.” (Kupituluka mu Bijila 19:21) Shi muntu walonga kibi ukapebwa mfuto  idingakene na bubi bwalongele. Buno boloke bwa Leza bwāmwekele mu Mukanda wa Bijila kadi bwitukwashanga dyalelo twivwanije senene kitapwa kya kinkūlwa kya Kidishitu Yesu, monka motukefundila’kyo mu Shapita 14.—1 Temote 2:5, 6.

¹² Kadi mu Mukanda wa Bijila mwādi mubadilwa ne bintu bikankaja kōna butyibi. Kimfwa, shi muntu wasambilwa, byādi bilomba pekale tumoni tubidi pa kutyiba mwanda’wa. Kamoni ka bubela kādi kapebwa mfuto isansa. (Kupituluka mu Bijila 19:15, 18, 19) Kutyiba milomo ne majika-kanwa byādi bipelejibwe. (Divilu 23:8; Kupituluka mu Bijila 27:25) Ne mu myanda ya busunga, bengidi ba Leza bādi banenwe kulonda misoñanya myoloke ya Yehova. (Bene Levi 19:35, 36; Kupituluka mu Bijila 23:19, 20) Ino mbila miyampe kadi myoloke dyādi dyese dikatampe ku Isalela!

13, 14. Mukanda wa Bijila wādi unena bika pa butyibi boloke butala ngivi ne wibilwe?

¹³ Le Mukanda wa Bijila wa Mosesa wādi wa kasumalomo, wa bijila byakubulwa lusa? Leka! leka! leka! Mulopwe Davida wāsonekele ku bukomo bwa mushipiditu’mba: “Bijila bya Yehova i bibwaninine.” (Ñimbo ya Mitōto 19:7) Enka mwaādi wikiyukile, Mukanda wa Bijila wādi ukankamika lusa ne kubulwa mboloji. Namani?

¹⁴ Mu matanda amo dyalelo, mbila ikalanga na itala bintu kilomonyeka ne kwitabila banonga-bibi, pa kyaba kya mwine ulongelwe kibi. Kimfwa, bangivi bakokeja kwija bininge mu buloko. Koku kadi mwine wibilwe kupebwa bintu byandi mpika, kadi bamutentekela’po ne kudipa lupeto lwa njibo ne lwa kudisha bangivi. Ino mu Isalela wa kala, kemwādipo buloko na mobwikadile’ko dyalelo. Kwādi mikalo misumininwe mu myanda itala mfuto. (Kupituluka mu Bijila 25:1-3) Ngivi wādi ufwaninwe kujokeja bintu ku mwinē’byo. Kadi ngivi wādi unenwe kudipa ne amande ya ntentekelo. Le yādi  inga? Yādi ishintashinta. Bimweka’mba batyibi bādi batyiba mungya myanda palapala itala kilongwa’kya, kimfwa kwisāsa kwa nonga-bibi. Kino kitukwasha kwimvwanija mwanda waka amande ilombelwe ngivi mu Bene Levi 6:1-7 i mityetye bininge kutabuka yoya itelelwe mu Divilu 22:7.

15. Le Mukanda wa Bijila wādi ulombola boloke ne lusa namani shi muntu waipayañana kusaka mpika?

¹⁵ Mukanda wa Bijila wādi ulombola lusa na kuyuka’mba ke bibipo byonso byādi bilongwa ku kusaka. Kimfwa muntu waipaya mukwabo kusaka mpika, kādipo ufuta būmi pa būmi shi wanyemena mu kibundi kya kinyemeno mu byobya byādi mu Isalela. Shi batyibi ba bwino ababandaula wandi mwanda, wadi unenwe kushikata monka mu kibundi kya kinyemeno kufika ne bifwa mupidishitu mukatampe. Ebiya papo shapo kakokeja kukashikata konso kwasaka. Nabya wāmwena mu lusa lwa Leza. Kadi kino kijila kyādi kilombola bulēme bukatampe bwa būmi bwa muntu.—Umbadilo 15:30, 31; 35:12-25.

16. Le Mukanda wa Bijila wādi ulama namani byepelo bya muntu?

¹⁶ Mukanda wa Bijila wādi ulama byepelo bya muntu. Tulangulukilei bidi pa muswelo wādi ukingwa bakongwele. Bijila byādi bipeleja muntu ukongwelwe kwiselela kyeya aye mwine mu njibo ya umukongwele. Ukongwelwe wādi ufwaninwe kwimana panja, ukongwele’wa amuletele’kyo. Namino, njibo ya ukongwele yādi milamwe senene. Shi ukongwelwe wasela mbwija ya pangala ya umukongwele, wādi unenwe kumujokejeja’yo bufuku kebwaidile, mwanda usakilwa’yo pa kwipūta bufuku.—Kupituluka mu Bijila 24:10-14.

17, 18. Lelo bene Isalela bādi beshile namani na mizo mikwabo mu mwanda utala divita, ne mwanda waka?

¹⁷ Ne kulwa divita kwine kwādi kuludikwa na Bijila. Bantu ba Leza kebādipo balwa mwanda’tu wa kwilombola bukomo, nansha kunekenya, ino i bengidi ba Leza mu “Mavita a Yehova.” (Umbadilo 21:14) Pavule pene bene Isalela bādi balomba ndoe kumeso kwa kupita. Shi kibundi kibapele, penepa Isalela wēkitēkela kasala—napo i poso Leza webasoñanya. Basola  bene Isalela bādi beshile na basola bavule mu mānga, abo kebāpelwepo lupusa lwa kujilula bana-bakaji nansha kwipaya bantu mwanda ke mwanda. Bādi banenwe’nka ne kulēmeka bintu bya mu kibundi ne kuleka kutema mityi ya bipa ya balwana nabo. d Basola bakwabo kebādipo na ino mbila.—Kupituluka mu Bijila 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Le kutulumukangapo pa kwivwana amba matanda amo atwejanga banuke batyetye busola? Mu Isalela wa kala, i kutupu muntu kafikije myaka 20 wādi witabijibwa busola. (Umbadilo 1:2, 3) Enka ne mwana-mulume wa moyo wādi ushala. Yewa wasongele panopano nandi kādipo wenda ku bulwi mu bula bwa mwaka mutuntulu amba amone bidi mwana. Kijila kyādi kilombola amba, muntu usongele panopano ufwaninwe bidi ‘kushikata ku njibo ne kusangaja wandi mukaji.’.—Kupituluka mu Bijila 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Le i mpangiko’ka yādi mu Bijila itala kukinga bana-bakaji, bana, bisaka, bakaji ba bishala ne bana banshiye?

¹⁹ Bijila byādi bikinga bana-bakaji, bana ne bisaka ne kwibalama. Byāsoñenye bambutwile bate nyeke mutyima ku babo bana ne kwibafundija myanda ya Leza. (Kupituluka mu Bijila 6:6, 7) Byādi bipeleja ne kwisonga kwa bantu ba mu kisaka kimo, shi bitupu bepaibwa. (Bene Levi, shapita 18) Kadi byāpeleje makoji, mene apalakanyanga bisaka ne kōna mutyima-ntenke ne bulēme bwabyo. Bijila byādi bilama bakaji ba bishala, bana banshiye kadi binena bikoma amba, kebafwaninwepo kususulwa.—Divilu 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Mwanda waka Bijila bya Mosesa byālekele bene Isalela basonge bakaji bavule? (b) Mu mwanda utala dilubu, mwanda waka Bijila bya Mosesa bishidile na byānene Yesu mwenda mafuku?

²⁰ Mu uno mwanda, bamo babwanya kwiipangula amba,  ‘Mwanda waka Bijila byālekele bantu basonga bakaji bavule?’ (Kupituluka mu Bijila 21:15-17) I biyampe tubandaule uno mwanda na kulonda kitatyi. Mwanda boba babandaula Bijila bya Mosesa na kulonda kitatyi ne bibidiji bya dyalelo bakokeja kukomenwa kwivwanija’byo. (Nkindi 18:13) Kijila kya Yehova kyāmwekele tamba mu Edena, wātūdile busongi bu kijimba kya lonso pa bukata bwa mwana-mulume ne mwana-mukaji. (Ngalwilo 2:18, 20-24) Ino mwenda mafuku Yehova wāpa bene Isalela Bijila, ino kilongwa kya kusonga bakaji bangi kyaādile miji mu bula bwa tutwa twa myaka. Yehova wādi uyukile amba, “bantu badi na mitwe myūmu” bādi ba kukomenwa kukōkela kyaba ne kyaba’nka ne bijila bya kyalwilo, kimfwa kijila kipeleja kutōta bankishi. (Divilu 32:9) Na tunangu, Yehova kātongelepo kino kitatyi bu kya kushinta bilongwa byabo byonso bitala pa busongi. Inoko yuka amba Yehova ke ayepo wāsoñenye kusonga bakaji bavule, aa. Inoko wāingidije Bijila bya Mosesa mwanda wa kupwija myanda ya kusonga bakaji bavule mu bantu bandi ne kwibepeja bakapityija’byo kipimo.

²¹ Kadi Bijila bya Mosesa byāitabije mwana-mulume kwilubula na wandi mukaji enka shi wālonga bilubo bivule bikatampe. (Kupituluka mu Bijila 24:1-4) Yesu wānene amba shi Leza webalekele Bayuda balonge namino i “Pa mwanda wa mityima [yabo] myūmu.” Ino wēbalekele mu kitatyi kityetye. Yesu wāpēle balondi bandi mumweno wa Yehova mubajinjibajinji utala pa busongi.—Mateo 19:8.

22. Le Bijila bya Mosesa byādi bikankamika buswe namani, ne ku bāni?

²² Le kodi mumone biketelo bya mambo dyalelo bikankamika buswe? Bijila bya Mosesa abyo byākankamikile’bo kupita bikwabo. O mwanda mu mukanda wa Kupituluka bunka bwao mutanwa mineneno palapala 20 ne kupita ya kishima “buswe.” Kijila kikatampe kya bubidi mu Bijila bya Mosesa i kya amba, “Sanswa mukwenu mowisanshilwe abe mwine.”  (Bene Levi 19:18; Mateo 22:37-40) Bantu ba Leza bādi bafwaninwe kwiswa abo bene, ino kadi ne kuswa beni badi mu bukata mwabo, koku bavulukile amba nabo bādi beni mu ntanda-bene. Bādi bafwaninwe kusanswa balanda ne bantu basusuka kwibakwasha ku ngitu ne kuleka kwibadīla pa mutwe. Bādi bafwaninwe kwikala na kanye na banyema basela biselwa ne kwibata mutyima.—Divilu 23:6; Bene Levi 19:14, 33, 34; Kupituluka mu Bijila 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Le mulembi wa Mitōto 119 wātonwenwe kulonga bika, le batwe netu?

²³ Le i mizo’ka mikwabo yādi na dyese dya kwikala na bino bijila? Nanshi ke kya kutulumukapo shi kaimba wa mitōto wāsonekele amba: “Bine, nsenswe bijila byobe!” Buswe bwandi kebwādipo bwa kitumbuzaji. Bwāmutonwene akōkele bijila’bya ne kwibilonda mu būmi bwandi. Penepa wābweja’ko amba: “Nangulukilanga’po difuku dyonso dituntulu.” (Ñimbo ya Mitōto 119:11, 97) Bine, wādi nyeke upityija kitatyi mu kwifunda bijila bya Yehova. Nanshi tubwanya kunena amba byaādi wifunda’byo, buswe bwa bijila bwādi bwenda bwivudija’ko. Ne kadi ne bwa Yehova Leza, Mujidiki wa bijila, nabo bwādi bwenda butama. Shi wendelele kwifunda bijila bya Leza, nobe usa kufwena bininge Yehova, Mujidiki Mukatampe wa bijila kadi Leza moloke.