1. Mwanda waka tuteñwanga na bukondame?

 MUNUNU umo wa kishala abamwibe lupeto lwandi lonso. Mwana wa lukeke mwelwe na bambutwile bandi. Mwana-mulume umo i mukutwe mwanda wa kubepelwa amba i ntapañani. Le ino myanda ibakutenga namani? Bimweka bu ibakusansa ne udi na bubinga shi ibakusansa. Mwanda batwe bantu tuteñwanga na biyampe ne bibi. Shi bukondame bulongeka, tuteñwanga bininge. Tusakanga muntu ulongele bibi’wa akasambe, ne yewa ulongelwe bibi nandi bamufute. Shi kino kekilongekelepo tubwanya kwiipangula amba: ‘Le Leza umwene bino bintu bilongeka? Mwanda waka kalonga’popo kintu?’

2. Habakuka wātengelwe namani na bukondame, ne mwanda waka Yehova kāmufuninepo?

² Mu bula bwa mānga, bengidi ba kikōkeji ba Yehova bēipangwile bino bipangujo. Kimfwa mupolofeto Habakuka wālombele kudi Leza amba: “Le kyoundekela ntala buno bukondame bubibubi i kika? Le kyolekele bukalabale, bupupakane, butapani ne bikandangobo bizambalale konso i kika le, a?” (Habakuka 1:3, Contemporary English Version) Yehova kāfuninepo Habakuka mwanda wa bipangujo byandi, mwanda i Aye watūdile mu bantu milangwe ya boloke. Bine, Yehova i mwitupe boloke bwandi mu ludingo kampanda.

3. Mwanda waka tubwanya kunena amba Yehova umwene bukondame kwitupita?

³ Yehova kapūtyilepo meso pa bukondame. Umwene byonso bilongeka. Bible witusapwila pa bitala mafuku a Noa amba: “Yehova wāmona’mba bubi bwa muntu bubapite bukatampe  pano pa ntanda, ne amba milangwe ya mutyima wandi ilēmenenanga enka ku bibi kitatyi kyonso.” (Ngalwilo 6:5) Langulukila pa buluji bwa uno mulongo. Divule dine, muswelo otumona bukondame wimaninga’tu’nka pa myanda yotwivwana nansha pa byotwimwena. Inoko, Yehova aye umonanga bukondame bonso bulongwa ntanda yonso. Wibumwene bonso! Kutabukidila, ujingululanga ne mifwatakanyo ya mutyima—milangwe mibi ifyeme mu bilongwa bya bukondame.—Yelemia 17:10.

4, 5. (a) Le Bible ulombola namani amba Yehova utele mutyima boba basusulwa na bukondame? (b) I bukondame’ka bumulongelwe Yehova?

⁴ Ino Yehova kamwenepo’nka bukondame bitupu kete. Utanga mutyima mpata boba balongelwa bukondame. Kitatyi kyāsuswilwe bantu bandi na mizo ya balwana, Yehova wātenekelwe bininge “pa mwanda wa kubinza kwabo kwadi kwibaletela boba badi bebasusula ne boba badi bebamwesha malwa.” (Batyibi 2:18) Padi kodi mumone amba, bantu pa kwenda bamona bukondame buvule, mityima yabo nayo yenda ibipila’ko. Ino Yehova kadipo namino! I mumone bukondame bwa miswelo yonso mu kintu kya myaka 6 000, ino kashintyilepo mumweno wandi pa bukondame. Bible witulombola amba Leza ushikilwe bintu pamo bwa “ludimi lubepa bubela”, “makasa amwanga mashi ampikwa mambo,” ne “kamoni wa bubela ubepa ponso pafoma.”—Nkindi 6:16-19.

⁵ Langulukila ne pa muswelo Yehova wāfityilwe bininge pangala pa bukondame bwa balopwe ba Isalela. Wāpa mupolefeto wandi bukomo bwa kwibepangula’mba, “Le kemukayukapo kyokya kyoloke?” Pa kupwa kwibalombola mobengidijija bibi bukomo bwabo, Yehova wālaile mfulo ya bano bantu ba bukondame amba: “Bakabija Yehova mu kine kitatyi’kya, ino kakebetabapo. Ukebafya mpala yandi mu kine kitatyi’kya, mwanda wa bilongwa byabo bibi.” (Mika 3:1-4) Bine, Yehova ushikilwe bukondame! Mwanda aye ye  mubajinji kwimwena’bo! Satana i mumupunike myaka na myaka pampikwa bubinga. (Nkindi 27:11) Ne kadi Yehova wātengelwe bininge na bino bilongwa bibi mpata bya bukondame, kitatyi kyāipailwe wandi Mwana pamo bwa ntapañani, aye muntu “Kalongelepo bubi.” (1 Petelo 2:22; Isaya 53:9) Na bubine, Yehova kapūtyilepo meso nansha kuleka kuta mutyima boba basusulwa na bukondame.

6. Le dimo tuloñanga namani shi tubatanwa na bukondame, ne mwanda waka?

⁶ Kitatyi kyotwimwena bukondame—nansha kulongelwa bintu na bukondame—tudi na bubinga bwa kufītyilwa mutyima. Twi bapangwe mu kyelekejo kya Leza, ne kadi bukondame kebukwatañenepo na bumuntu bwa Yehova. (Ngalwilo 1:27) Penepa, mwanda waka wibulekele?

7. Shintulula muswelo wāfutulwilwe dijina dya Yehova ne buludiki bwandi.

⁷ Malondololo a kino kipangujo akwatañene na mwanda wa mvubu. Monka motwekimwenine, Umpangi udi na lupusa lwa kuludika ntanda yonso ne byonso bidi’mo. (Ñimbo ya Mitōto 24:1; Kusokwelwa 4:11) Tamba ku ngalwilo mu mānga ya muzo wa muntu, dijina diyampe dya Yehova dyāfutulwile ne bubikadi bwandi bwine nabo bwāfutulwilwe. Le byāshilwile namani? Yehova wāsoñenye Adama muntu umbajinji aleke kudya ku mutyi wādi mu budimi, ke mu Paladisa kīkalo kyandi kadi. Le i bika byādi bya kulupuka’ko shi wāpelele kumukōkela? Leza wāmusapwidile amba, “bine ukafwa.” (Ngalwilo 2:17) Kijila kya Leza kekyādipo kikomo kudi Adama ne kudi Eva wandi mukaji mwine. Nansha nabya, Satana wānekenye Eva alange amba Leza udi na kaninga-mpo. Le byādi bya kwikala namani shi wadī ku mutyi’wa? Satana wāsapwidile Eva patōkelela’mba: “Bine kemukafupo. Mwanda Leza uyukile amba mu dine difuku dyomukadya’ko, meso enu akapūtuka kadi mukekalanga  pamo bwa Leza, mukayuka biyampe ne bibi.”—Ngalwilo 3:1-5.

8. (a) Le mu binenwa byānene Satana kudi Eva mudi myanda’ka? (b) Le i bika byātatene Satana pa mwanda utala bubikadi ne dijina dya Leza?

⁸ Satana wānenene mu uno musemwa’mba Yehova kāfilepo’nka bintu biyampe kudi Eva, ino wēbabepele ne bubela. Dyabola wālengeje Eva atatane Muntu witwa bu Yehova. Satana wāfutulwile dijina dya Yehova. Wātombokele buludiki bwa Yehova, nansha muswelo waludikanga. Satana kātatenepo mulangwe wa amba Leza i mubikadi. Ino aye wātatene kyepelo ne lupusa lwa kuludika lwa Yehova. Mu muneneno mukwabo tubwanya kunena amba, Satana wātatene amba Yehova kaludikangapo biyampe mu muswelo umwena’mo babikalwa Bandi.

9. (a) Kubulwa kikōkeji kwa ba Adama ne Eva kwālupwile bipa’ka, ne i bipangujo’ka bikatampe byālupukile’ko? (b) Mwanda waka Yehova kāonakenyepo bantomboki?

⁹ Kupwa, ba Adama ne Eva bātombokela Yehova na kudya ku mutyi wāebapeleje. Kubulwa kikōkeji kwabo kwēbapeje mfuto ya lufu monka mwānenene’kyo Leza. Bubela bwa Satana i bukolomone bipangujo bimo bikatampe. Le bine Yehova ye ufwaninwe kuludika bantu’ni, nansha bantu bafwaninwe kwiludika abo bene? Le Yehova wingidijanga lupusa lwandi mu muswelo muyampe? Yehova wādi ukokeja kwingidija bukomo bwandi bwa bu Mwinē Lupusa Lonso mwanda wa konakanya bantomboki kiponka na ponka. Bipangujo byālupukile’ko bitalanga muludikilo wa Leza ke bukomo bwandipo inoko i dijina dyandi dine dilombola muswelo wa ludikanga. O mwanda konakanibwa kwa ba Adama, Eva ne Satana kekwādipo kwa kulombola amba Leza ye mufwaninwe kuludika. Shi bitupu kwādi kwa kulengeja batatane mpata muludikilo wandi. Muswelo umo muyampe wādi wa kuyukanya shi bantu bafwaninwe kwiludika abo bene, i kuleka kitatyi kipite’po.

10. Le mānga isokola bika pa mwanda utala buludiki bwa bantu?

 ¹⁰ Le kupita kwa kitatyi kwādi kwa kusokola bika? Mu tununu na tununu twa myaka, bantu i batompe kwiludika mu miswelo yonso ya maludiki, kimfwa bulopwe buludikwa na muntu umo (otokrasi), bwa kidemokrasi, kisoshialiste ne kikoministe. Amo mu ano abingija binenwa bya kubulwa kafinda bidi mu Bible bya amba: ‘Muntu ubikalanga muntu mwanda wa kumusanshija.’ (Musapudi 8:9) Mupolofeto Yelemia wānene na bubinga bwendele’mo amba: “A Yehova, ndyukile biyampe amba dishinda dya muntu ke dyandipo, aa. Muntu wenda kadipo na lupusa lwa kōlola ditabula dyandi.”—Yelemia 10:23.

11. Mwanda waka Yehova walekele muzo wa muntu ususuke?

¹¹ Yehova wādi uyukile tamba ku ngalwilo amba bantu byobasaka kwiendeja abo bene, bakasusukanga. Le kususuka kwa bantu kulombola’mba Leza i mukondame? Nansha dimo! Tulete kimfwa: Langa’po bidi shi udi na mwana usakilwa lupasulo lukomo kadi lusansa bininge. Uyukile biyampe amba lupasulo lusa kuletela mwana masusu ne kadi kino kisa kukusansa bininge. Kadi uyukile amba, shi mwana apasulwe usa kwikala biyampe. Mu muswelo umo onka, Leza wādi uyukile—ne kadi wālaile’kyo amba—kuleka bantu beendeje, kukebaletela masusu mu muswelo kampanda. (Ngalwilo 3:16-19) Ino kadi wādi uyukile amba, bakekala na nsangaji keineneka enka shi bantu abo bene abemwena bipa bibi bitamba ku butomboki. Uno muswelo o wādi wa kupwija mwanda lonso.

12. Mu mwanda wa Yoba, le Satana wātatene bantu namani?

¹² Kudi mwanda mukwabo. Satana pa kutatana kyepelo ne lupusa lwa kuludika lwa Yehova Leza, kāimaninepo’nka  papo ino wātatene ne dijina dya Leza ne bululame bwa bengidi bandi. Tulete kimfwa, tala byānene Satana kudi Yehova pangala pa Yoba muntu moloke amba: “Le kumusailepo lusao lwa kumukinga aye ne njibo yandi ne bintu byonso byadi nabyo? Ubaesela mingilo ya makasa andi, kadi bimunanwa byandi nabyo bibasambakana pa ntanda. Nanshi olola kuboko kobe ukupile bintu byonso byadi nabyo, na bubine ukakufinga ku mpala yobe.”—Yoba 1:10, 11.

13. Mu kutatana kwa Satana kwaātatene Yoba mwādi mwanda’ka, ne uno mwanda utala namani bantu bonso?

¹³ Satana wāfwatakenye bya bubela amba Yehova wāingidije bukomo bwandi bwa kukinga, mwanda wa kupota kwipāna kwa Yoba. Kadi kino kyādi kilombola amba bululame bwa Yoba bwādi bwa bubela ne kadi amba wādi utōta Leza mwanda’tu wa kamweno. Satana wānenene amba shi Leza aleke kumwesela Yoba, uno muntu nandi ukafinga Umpangi wandi. Satana wādi uyukile amba Yoba wadi muntu “moloke swā kadi mululame, utyinanga Leza ne kunyema bibi.” a Shi Satana wābwenye kutyumuna bululame bwa Yoba, le bantu bonso bashele’ko ke pepi? Nanshi Satana wātatene bantu bonso ba kikōkeji basaka kwingidila Leza. Satana pa kwela’mo ne bashele, wāsapwila Yehova amba: “Muntu ukapāna bintu byonso byadi nabyo mwanda wa būmi bwandi.”—Yoba 1:8; 2:4.

14. Mānga ilombola bika pa mwanda utala kutatana kwa Satana kwaātatene bantu?

¹⁴ Mānga ilombola amba, bantu bavule bwa Yoba, i balame bululame bwabo mu matompo—nanshi Satana wābepele. I basangaje mutyima wa Yehova na kukōkela mu būmi bwabo, ne kino i kipe Yehova muswelo wa kulondolola ku kapuni  ka Satana ka amba bantu bakaleka kwingidila Leza shi abatanwa mu makambakano. (Bahebelu 11:4-38) Bine, boba ba mityima myoloke i bapele kuvundamina Leza. Nansha shi abatanwa na bikoleja bivule, abo bakulupilanga’nka Yehova ebape bukomo bwa kūminina.—2 Bene Kodinda 4:7-10.

15. Le i kipangujo’ka kibwanya kulupuka pa mwanda wa butyibi bwa Leza bwa kala ne bwiya kumeso?

¹⁵ Inoko muswelo wingidija Yehova boloke bwandi keutalengapo enka mwanda wa bubikadi bwandi ne bululame bwa bantu. Bible witusapwilanga butyibi bwa Yehova pa muntu ne muntu ne pa muzo mutuntulu. Kadi mudi bupolofeto butala pa butyibi bwandi bwiya kumeso. Mwene tubwanya kukulupila amba butyibi bwa Yehova bukekala boloke monka mobwikadilanga?

16, 17. I bimfwa’ka bilombola’mba bantu badi na mikalo pa kulombola boloke bwa bine?

¹⁶ Tubwanya kunena padi Yehova, amba: “Mashinda andi onso i moloke!” (Kupituluka mu Bijila 32:4) I kutupu muntu nansha umo ubwanya kwikala namino, divule i pa mwanda, mumweno wetu pa byobya byoloke i mwīpi. Kimfwa langulukila padi Abalahama. Wāzenzele Yehova pa mwanda wa konakanibwa kwa Sodoma—nansha byomwādi muyudile babi. Wāipangwile Yehova amba: “Le bine usa kutukija boloke pamo na babi?” (Ngalwilo 18:23-33) Aa. Yehova “wānokeja bibidikityi ne mudilo pa Sodoma” pa kupwa kwa Lota muntu moloke ne bana bandi bana-bakaji kufika biyampe ku kibundi kya Zola. (Ngalwilo 19:22-24) Inoko Yona “wakwatwa bulobo bukatampe” pāfwidilwe lusa bantu ba mu Nineva na Leza. Yona byaādi ke musapule kala konakanibwa kwabo, wādi katengele kumona bonakanibwa—nansha byobālombwele mutyima wa kwisāsa.—Yona 3:10–4:1.

¹⁷ Yehova wākulupije Abalahama amba, ukengidija boloke bwandi ke enkapo konakanya banonga-bibi ino i ne  kupandija bantu boloke. Ku mutamba mukwabo, Yona wēfundile amba Yehova i wa lusa. Shi banonga-bibi abashinta mashinda abo, ‘kejengapo kwibalekela.’ (Ñimbo ya Mitōto 86:5) Yehova i mwishile na bantu ba moyo, aye kapengapo muntu mfuto mwanda’tu wa kwilombola bu mukomo, kadi kalekangapo kulombola lusa mwanda wa kutyina bakamumona bu muzoze. Aye ufwilanga bantu lusa ponso pokifwaninwe.—Isaya 55:7; Ezekyele 18:23.

18. Lombola kupityila ku Bible’mba, Yehova kaloñangapo bintu na kitumbuzaji.

¹⁸ Ino, Yehova kaloñangapo bintu na kitumbuzaji. Kitatyi kyāponēne bantu bandi mu butōtyi bwa bankishi, Yehova wānene usumininwe amba: “Nsa kukutyibila mambo mwendele mashinda obe ne kukwita wishintulwile pa bilongwa byobe byonso bya munyanji. Diso dyami kedikakwivwaninapo bulanda; kadi nkikakukwatyilwapo lusa, mwanda nkakuletela byobya bilupuka ku mashinda obe.” (Ezekyele 7:3, 4) Nanshi shi muntu waūminina mu bilongwa byandi bibi, Yehova ukamutyibila monka mobyendele. Ino utyibanga shi kudi bubinga bupotoloke. Mitompwe ya Sodoma ne Ngomola poyāfikile mu matwi andi, Yehova wānene’mba: “Nsa kutūka nkatale shi baloñanga mungya mitompwe yongivwana’i.” (Ngalwilo 18:20, 21) Bine, tufwijanga’ko Yehova mwanda i mwishile na bantu bavule batyibanga abo papo kuyuka myanda yonso mpika! Bine, Yehova udi’nka na mwatelelwe mu Bible’mba, “Leza wa bubinebine wampikwa bukondame nansha patyetye.”—Kupituluka mu Bijila 32:4.

19. Shi tubakolelwa kwivwanija myanda itala butyibi bwa Yehova, le tukalonga bika?

¹⁹ Bible kalombwelepo myanda yonso ilombola byālongele Yehova pa kala; nansha kanda ne kanda katala mwakatyibila mambo a muntu ne muntu nansha a bisumpi bya bantu mu mafuku āya kumeso. Shi tubakolelwa kwivwanija  nsekununi nansha bupolofeto bwa mu Bible mubudilwe nshintulwilo kampanda, nabya twiulei mupolofeto Mika wālembele’mba: “Nkalombola mutyima wa kukungila Leza wa lupandilo lwami.”—Mika 7:7.

20, 21. Mwanda waka tubwanya kukulupila amba Yehova ukalonga nyeke byoloke?

²⁰ Tubwanya kukulupila’mba mu myanda yonso, Yehova ukalonga mobyolokele. Nansha shi bantu batala bukondame kilomonyeka, Yehova aye ulaya’mba: “Kinongo i kyami; i ami ukajokeja.” (Bene Loma 12:19) Shi twikale na mutyima wa kukungila, tukanena na mwānenene mutumibwa Polo amba: “Le Leza udi na bukondame? nansha dimo!”—Bene Loma 9:14.

²¹ Ne kadi tudi mu “bitatyi bya makambakano bikomo ne mwa kulongela.” (2 Temote 3:1) Bukondame ne “bilongwa byonso bya kumweshañana malwa” i bilengeje makambakano mavule. (Musapudi 4:1) Ino Yehova kashintyilepo. Ukishikilwe bukondame ne kadi utele mutyima bininge boba basusuka nabo. Shi twikale ba kikōkeji kudi Yehova ne ku bubikadi bwandi, uketupa bukomo bwa kūminina kufika ne pa kitatyi kya katalula’ko bukondame kupityila ku buludiki bwa Bulopwe bwandi.—1 Petelo 5:6, 7.