1, 2. (a) Inabana uloñanga namani shi mwana wadila? (b) I mutyima’ka wa lusalusa upityile wa inamwana?

 MU BUKATA bwa bufuku mwana washilula kudila. Ponka’po inandi wabūka. Tamba’tu kubutulwa kwa mwana tulo ketumunyemanga. Ke mwifunde kushiyañanya mudidilo wa mwana. Ubwanya kuyuka bine shi mwana usaka kwamwa, kunyunywa nansha kusengwa. Nansha shi mwana udila bika, inandi poso’nka amute mutyima. Kabwanyapo kusūla bisaka wandi mwana.

² Bantu bonso bayukile biyampe mutyima wa lusalusa wikalanga na inamwana kudi wandi mwana wa kwibutwila. Ino kudi mutyima wa lusalusa mupite onso—i owa wa Yehova Leza wetu. Kubandaula ino ngikadilo miyampe kubwanya kwitufwenya kudi Yehova. Nanshi lekai bidi twisambile pa mwikadile mutyima wa lusalusa ne muswelo ulombola’o Leza wetu.

3. Le kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “kwivwanina lusa” nansha bu “kukwatyilwa lusa” kishintulula bika?

³ Mu Bible, padi kukwatañana pa bukata bwa lusalusa ne lusa. Bishima bivule bya Kihebelu ne Kingidiki bitelanga mutyima wa lusalusa. Tala, kimfwa, kishima kya Kihebelu ra·chamʹ, kishintululwanga divule bu “kwivwanina lusa” nansha ‘kukwatyilwa lusa’ Dibuku dimo dishintulula amba kino kishima ra·chamʹ “kiletanga mulangwe wa kwivwana lusalusa lukatampe bininge, kimfwa lolwa lotwivwananga shi tubamone bantu botusenswe nansha boba basakilwa bukwashi bwetu basusuka.” Kino kishima kya Kihebelu  kītelela Yehova aye mwine, kiifwene na kishima kyalamwinwe bu “ndá” kibwanya kushintulula ne bu “lusalusa lwa inamwana.” a—Divilu 33:19; Yelemia 33:26.

4, 5. Le Bible utela namani lusalusa lwa inabana ku wandi mwana mwanda wa kwitufundija mwikadile lusalusa lwa Yehova?

⁴ Bible utelanga lusalusa lwa inabana ku wandi mwana mwanda wa kwitufundija lusalusa lwa Yehova. Mu Isaya 49:15, tutanga’mba: “Lelo mwana-mukaji ubwanya kwilwa mwana waamusha nansha kuleka kwivwanina lusa [ra·chamʹ] mwana wa munda mwandi? Nansha shi bano bana-bakaji abailwa, ami nkikakwilwapo nansha dimo.” Uno muneneno utenga mutyima ulombola mubaile lusalusa lwa Yehova pa bantu bandi. Namani?

⁵ I bikomo kulanga amba inamwana ubwanya kwilwa kwamisha ne kulela wandi mwana ukyamwa. Mwana wa lukeke kadipo na bukomo, o mwanda usakilwanga kutebwa mutyima ne kuswedibwa na inandi dyuba ne bufuku. Ino i kya bulanda, mwanda twivwananga myanda ya bambutwile basūla babo bana, nakampata mu ano “mafuku a mfulo” mubudilwe “kisanso kya bumuntu.” (2 Temote 3:1, 3) Ino Yehova unena amba, “nkikakwilwapo nansha dimo.” Lusalusa lwa Yehova ku bengidi bandi kelukankalwangapo. I lupite kulampe lusalusa lotubwanya kufwatakanya—nakampata lolwa lulombola inabana kudi wandi mwana wa lukeke. Kekudipo kya kutulumuka shi muntu umo ushintulula myanda ya mu Bible unena pa Isaya 49:15 amba: “Uno i muneneno ulombola buswe bwa Leza mu Kipwanino Kikulu.”

6. Bantu bavule ba kubulwa kubwaninina bamonanga namani mutyima wa lusalusa, ino Yehova witukulupija bika?

⁶ Le mutyima wa lusalusa i bukōkekōke? Bantu bavule badi na uno mumweno. Kimfwa Seneca filozofe mwine  Loma, wa mu kitatyi kyādi Yesu pano pa ntanda wādi shayuka mutumbe mu Loma, wādi ufundija amba “lusalusa i bukōkekōke bwa mu ñeni.” Seneca wādi unenena Bashitoika, bafilozofe basenswe kūba talala kupela kulombola mobeivwanina. Seneca unena amba muntu wa ñeni ubwanya padi kukwasha boba basusuka ino kafwaninwe kwivwana lusa, mwanda shi evwane lusa ubwanya kubulwa ndoe ya mutyima. Ino milangwe ya kwisakila ibwanya kulengeja muntu aleke kwikala na mutyima wa lusalusa. Ino Yehova kadipo uno muswelo! Yehova witukulupija mu Kinenwa kyandi amba “i muyule kisanso kya ku mutyima kadi i wa lusa.” (Yakoba 5:11, nkushi kwa dyani ) Monka motusa kwikimwena, lusalusa ke ngikadilopo ya bukōkekōke ino i ngikadilo mikomo, kadi ya kamweno. Tutalei mulombwelanga’yo Yehova byadi mbutwile.

7, 8. Le bene Isalela bāsusukile namani mu Edipito wa kala, ne Yehova wālongele namani pa masusu abo?

⁷ Lusalusa lwa Yehova i lumweke patōka mu muswelo waādi na muzo wa Isalela. Dya ku mfulo kwa mwaka wa 16 K.K.K., midiyo ne midiyo ya bene Isalela bādi bamunwe bupika mu Edipito wa kala mobādi basusulwa. Bene Edipito bādi “Baludija būmi bwabo na mingilo mikomokomo, pobādi bavuba bitoto bya dilongo ne kufwatula bidiki.” (Divilu 1:11, 14) Bene Isalela pa kususuka baābija Yehova ebakwashe. Le Yehova wa mutyima wa lusalusa wālongele’po namani?

⁸ Yehova wāsanshilwe ku mutyima. Wānene amba: “Bine namone malwa a bantu bami badi mu Edipito, kadi naivwana kudila kwabo mwanda wa boba bebengidija ku bukomo; ndyukile biyampe masusu obasusuka.” (Divilu 3:7) Yehova kādipo ubwanya kumona masusu a bantu bandi  nansha kwivwana kudila kwabo pa kubulwa kwibevwanina lusa. Monka motwekimwenine mu Shapita 24 wa dino dibuku, Yehova i Leza wa kinyenye. Kinyenye—bwino bwa kujingulula masusu a bakwetu—kiifwene na lusalusa. Ino Yehova kāivwenepo’nka lusa bitupu; wālongele’po kintu pa mwanda wabo. Isaya 63:9 unena amba: “Webakūdile mu buswe bwandi ne mu lusalusa lwandi.” Yehova wākūdile bene Isalela mu Edipito na “kuboko kwa bukomo.” (Kupituluka mu Bijila 4:34) Ne kadi, wēbapele bidibwa mu kingelengele ne kwibatweja mu ntanda yabo ya bumeni.

9, 10. (a) Mwanda waka Yehova wādi unyongolola kyaba ne kyaba Isalela pa kupwa kwibatweja mu Ntanda ya Mulao? (b) Mu mafuku a Yefeta, Yehova wānyongolwele bene Isalela ku masusu’ka, ne i bika byāmutonwene ebanyongolole?

⁹ Lusalusa lwa Yehova kelwāimaninepo’nka penepa. Bene Isalela pobādi ke bashikete mu Ntanda ya Mulao bādi babulwa kikōkeji kyaba ne kyaba ne kwimwena malwa atamba ku bilongwa byabo. Kupwa bantu bēaluja mu ñeni ne kwabija Yehova. Napo kadi Yehova wādi wibanyongolola. Mwanda waka? “Mwanda waivwanine bantu bandi . . . lusa.”—2 Bilongwa bya Mafuku 36:15; Batyibi 2:11-16.

¹⁰ Tala byālongekele mu mafuku a Yefeta. Bene Isalela pa kwalamuka ke bengidila baleza ba bubela Yehova wēbalekele bamweshibwe malwa na bene Amone mu bula bwa myaka 18. Kupwa bene Isalela besāsa. Bible witusapwila amba: “Batalula baleza ba kungi mu bukata mwabo kebengidila Yehova, nandi kabwenyepo kadi kutala bitupu masusu a Isalela.” b (Batyibi 10:6-16) Bantu bandi pa kwisāsa bya binebine Yehova kādipo ubwanya kwibatala basusuka. Penepa  Leza wa mutyima wa lusalusa wāpa Yefeta bukomo bwa kunyongolola Isalela mu makasa a balwana nabo.—Batyibi 11:30-33.

11. Le muswelo wādi wikele Yehova na Isalela witufundija bika pa mutyima wa lusalusa?

¹¹ Le muswelo wādi wikele Yehova na muzo wa Isalela witufundija bika pa mutyima wa lusalusa? Kibajinji bidi, tubamone amba lusalusa ke enkapo kuyuka amba bantu boba basusuka. Vuluka kimfwa kya inamwana utononwa na lusalusa kusenga mwana wandi. Mo monka, Yehova kājikilepo matwi ku kudila kwa bantu bandi. Mutyima wandi wa lusalusa wāmutonwene ebanyongolole mu masusu abo. Tubamone kadi amba, muswelo wādi wikele Yehova na Isalela witufundija amba lusalusa ke bukōkekōkepo, mwanda ino ngikadilo miyampe yāmutononwene alonge bilongwa bya bukomo mwanda wa bantu bandi. Ino le Yehova ulombolanga lusa’nka ku kisumpi kya bengidi bandi?

12. Le Bijila byādi bimwekeja namani lusalusa lwa Yehova ku muntu ne muntu?

¹² Bijila bya Leza byaāpele muzo wa Isalela byālombwele lusalusa lwandi ku muntu ne muntu. Tala kimfwa, mutyima waādi utele balanda. Yehova wādi uyukile amba, myanda ya kubulwa kuyukana ibwanya kuponeja mwine Isalela mu bulanda. Le balanda bādi bafwaninwe kwikalwa nabo namani? Yehova wāsoñenye bene Isalela na kusumininwa amba: “Kokyumija mutyima obe nansha kwikala na kakama kudi mwanenu mulanda. Ufwaninwe kumupa na buntu, kadi abe kufwaninwepo kumupa na mutyima fututu, o mwanda Yehova Leza obe ukesela bilongwa byobe byonso ne mingilo yobe yonso.” (Kupituluka mu Bijila 15:7, 10) Kadi Yehova wāsoñenye bene Isalela baleke kwangwididila kufulakufula kwa madimi abo nansha kukokolola bishala. Balanda bo bādi bafwaninwe kukokolola. (Bene Levi 23: 22; Luta 2:2-7) Pādi palama muzo kino kijila pa mwanda wa balanda bādi mu bukata mwabo, balanda kebādipo ba kulomba byakudya. Mwene kino kilombola mutyima wa lusalusa wa Yehova?

13, 14. (a) Le binenwa bya Davida bitukulupija namani amba Yehova utele muntu ne muntu mutyima? (b) Le i kimfwa’ka kilombola amba Yehova udi pabwipi na boba badi na ‘mutyima mutyumuke’ ne “mushipiditu musonsakane”?

¹³ Dyalelo nadyo, Leza wetu wa buswe utele muntu ne muntu mutyima. Tukulupilei amba uyukile biyampe masusu otususuka. Davida mulembi wa mitōto wāsonekele amba: “Meso a Yehova adi pa boloke, matwi andi nao evwananga pobabija bukwashi. Yehova udi pabwipi na boba ba mityima mityumuke; upandijanga boba ba mushipiditu musonsakane.” (Ñimbo ya Mitōto 34:15, 18) Mushintuludi umo wa myanda ya mu Bible wanene palanga pa nshintulwilo ya bino bishima amba: “Badi na mutyima mutyumuke ne mushipiditu wialakanya, i betyepeje pa mwanda wa bubi ne kwimona bu bakubulwa kufwaninwa; bemwene bu ba munshi bininge kadi kebemwenepo na mvubu mu byobalonga.” Bantu ba uno muswelo babwanya kulanga amba Yehova udi kulampe bininge kadi kebadipo na mvubu pa kutebwa mutyima nandi. Ino ke amopo. Binenwa bya Davida bitukulupija amba Yehova kelangapo boba “bemwene bu ba munshi bininge.” Leza wetu wa lusalusa uyukile amba, mu kitatyi kya uno muswelo mo mwine motumusaka kutabuka, nandi wikalanga pabwipi.

¹⁴ Tala uno mwanda mumweke. Inabana umo wa mu États-Unis waendele lubilo na wandi mwana wa myaka ibidi ku lupitalo mwanda wadi ubela mbó-lukono. Pa kupwa kupima mwana, bamuñanga basapwila inandi amba tufwaninwe kulāla na mwana muno mu lupitalo bufuku butuntulu. Le inabana walēle kwepi? Walēle mu kityi mu kyumba kya ku lupitalo kubwipi na padi palēle mwana! Wandi  mwana wadi ubela, o mwanda wadi ufwaninwe kwikala nandi kubwipi. Bine Tata wetu wa buswe udi mūlu uloñanga bivule kupita ne bino bine! Ne kadi twi bapangwe mu kimfwa kyandi. (Ngalwilo 1:26) Bino binenwa bitenga mutyima bidi mu Ñimbo ya Mitōto 34:18 bitulombola amba shi tudi na ‘mutyima mutyumuke’ nansha na “mushipiditu musonsakane” Yehova pamo bwa mbutwile wa buswe “udi pa bwipi”—udi na lusalusa kadi usaka kwitukwasha.

15. Le Yehova ukwashanga muntu ne muntu namani?

¹⁵ Le penepa Yehova witukwashanga namani muntu ne muntu? Katalulangapo nyeke kine kilengeja masusu. Ino Yehova i mutūle’ko mpangiko mivule mwanda wa kukwasha boba bamwabija ebakwashe. Kinenwa kyandi Bible, kitupanga madingi a kamweno abwanya kwitukwasha. Mu kipwilo, Yehova i mutūle’mo batadi babwenye bisakibwa, balonga bukomo bwa kumwekeja lusalusa mwanda wa kukwasha batōtyi nabo. (Yakoba 5:14, 15) Byadi “wivwananga milombelo,” upānanga “mushipiditu ujila ku boba bamulomba.” (Ñimbo ya Mitōto 65:2; Luka 11:13) Uno mushipiditu ubwanya kwitupa “bukomo butabukile bwikalanga na bantu” mwanda wa tūminine kufika ne kitatyi kitalula Bulopwe bwa Leza makambakano onso. (2 Bene Kodinda 4:7) Le ketusangedilepo ino mpangiko yonso? Ketwakilwai amba bino byonso bilombola mutyima wa lusalusa wa Yehova.

16. Le i kimfwa’ka kikatakata kya lusalusa lwa Yehova, ne kino kidi na lupusa’ka pa muntu ne muntu?

¹⁶ Na bubine, kimfwa kikatakata kya lusalusa lwa Yehova i kwitupa kwaetupele Muntu mulēme mpata bu kinkūlwa. I kitapwa kilombola buswe bwituswele Yehova kadi kyetushitwidile dishinda dya kupandila’mo. Vuluka amba kino kyabuntu kidi na lupusa pa muntu ense. Zekadia shandya Yoano Mubatyiji wādi na bubinga bwa kulaila amba kino  kyabuntu kitumbijanga “mutyima wa lusalusa wa Leza wetu.”—Luka 1:78.

17-19. (a) Le Bible ulombola namani amba lusalusa lwa Yehova ludi na mikalo? (b) Le i bika byālengeje Yehova aleke kwivwanina bantu lusalusa?

¹⁷ Le tukalanga amba lusalusa lwa Yehova keludipo na mikalo? Inoko Bible witusapwila patōka amba, muntu ense ulwa na mashinda moloke andi, Yehova kakamwivwaninapo lusa. (Bahebelu 10:28) Pa kusaka kuyuka mwanda waka uloñanga namino, tuvulukei kimfwa kya muzo wa Isalela.

¹⁸ Nansha Yehova byaānyongolwele bene Isalela kyaba ne kyaba, lusalusa lwandi lwāfikile ku mfulo. Bano bantu ba nshingo myūmu batōtele bilezaleza, bātweja’nka ne kutweja bino bilezaleza byabo bya munyanji mu tempelo ya Yehova! (Ezekyele 5:11; 8:17, 18) Kadi Bible witusapwila amba: “Bazawila mikendi ya Leza wa bine, kadi bafutulula binenwa byandi ne kubenga bapolofeto bandi kufika ne byaile bukalabale bwa Yehova pa bantu bandi, byakoma’nka ne kwibondapa.” (2 Bilongwa bya Mafuku 36:16) Bubi bwa bene Isalela kebwākidipo bukisakilwa lusalusa, bākolomwene bukalabale boloke bwa Yehova. Le kwālupuka bika?

¹⁹ Yehova kākimvwaninepo bantu bandi lusalusa. Wānene amba: “Nkikebevwaninapo kanye, nansha kwibevwanina bulanda, nansha kwibafwila lusa; i kutupu kintu nansha kimo kikankankaja kwibonakanya” (Yelemia 13:14) O mwanda Yelusalema ne tempelo yayo yāonakanibwe, bene Isalela bāselwa bu misungi mu Babiloni. Bine i kya bulanda, shi bantu ba bubi abatomboka kufika’nka ne ku kubulwa kwivwaninwa lusa na Leza!—Madilo 2:21.

20, 21. (a) Le i bika bikalongeka pakafula lusalusa lwa Leza mu ano etu mafuku? (b) Le i kyabuntu’ka kilombola lusalusa lwa Yehova kyotusa kwisambila’po mu shapita ulonda’ko?

²⁰ Le dyalelo nadyo? Yehova kashintyilepo. Pa mwanda wa  lusalusa lwandi, i mupe Batumoni bandi mwingilo wa kusapula “myanda miyampe ya Bulopwe” ntanda yonso. (Mateo 24:14) Shi bantu ba mutyima moloke abaitabija myanda miyampe, Yehova wibakwashanga bevwanije musapu wa Bulopwe. (Bilongwa 16:14) Inoko, uno mwingilo keukengilwapo nyeke ne nyeke. Shi Yehova aleke ino ntanda mibi yendelele ne bikoleja ne makambakano bikale’ko nyeke nankyo wabulwe lusalusa. Shi lusalusa lwa Yehova Leza lubafika ku mfulo, usa kwiya konakanya ino ngikadilo ya bintu. Nansha ke papo pene, ukalonga bintu na lusalusa—lusalusa pa mwanda wa ‘dijina dyadi dijila’ ne pa mwanda wa bengidi bandi. (Ezekyele 36:20-23) Yehova ukafundula’ko bibi ne kutūla’ko ntanda mipya myoloke. Yehova unena pa bantu babi amba: “Diso dyami kedikebevwaninapo bulanda, kadi nkikebafwilapo lusa. Nkebaletela pa mutwe wabo” —Ezekyele 9:10.

²¹ Kufika ne pano, Yehova ukimvwanine bantu lusalusa, nansha ke boba badi mu dishinda dya kukonakanibwa. Bantu ba bubi besāsa bya binebine bakokeja kumwena mu kyabuntu kilombola lusalusa lwa Yehova—ke kulekelwa kadi. Mu shapita ulonda’ko, tusa kwisambila pa bimfwa bilumbuluke bya mu Bible bilombola mwikadile lulekelo lwa Yehova.