Shapita wa Busamba-bubidi

Bishima Biná Byāalamwine Ntanda

1. Lelo bishima biná byāsonekelwe pa lubumbu pa kala byadi na lupusa’ka lukatampe?

 BISHIMA biná bipēla’tu bisonekwe pa lubumbu lushinwine. Ino abyo byāzakeje mulopwe mukomo, wāikala pamo bwa udi na tulubilubi. Byādi bisapula kubikulwa kwa balopwe babidi, lufu lwa umo pa abo, ne mfulo ya umbikalo mukomo wa ntanda. Bino bishima byāfikije ku kufwija bumvu muzo wādi witemba mutōtelo wao. Kutabukidila, byāzunzwile mutōtelo utōka wa Yehova ne kubingija bubikadi bwandi mu kitatyi kyādi bantu bavule bapela kubanga nansha’tu kintu kimo pa bino. Bine, bino bishima i bilete’nka ne kitōkeji pa myanda ya ntanda itelekwa dyalelo! I muswelo’ka ubwanya bishima biná kulonga bino byonso? Tutalei.

2. (a) I bika byālongekele mu Babiloni kunyuma kwa lufu lwa Nebukaneza? (b) Penepa i muludiki’ka wāyete bulopwe?

² Pāpityile myaka makumi tamba binkumenkume bitelelwe mu Danyele shapita 4 bilongeka. Bulopwe bwa Nebukaneza Mulopwe wa mitatulo bwaābikele mu Babiloni bwāfula pa kufwa’ye mu 582 K.K.K. Bampyana ba mu kyandi kisaka bālondakana’po, inoko lufu lwa kufwa babishibabishi, pakwabo lwa kwipaibwa, lo lwādi lufudija bulopwe, kupwa bwa yeu ke bwa yeu. Ku mfulo, mwana-mulume umo wādi utelwa dya bu Nabonide wātomboka, ko kuyata wāyata lupona. Mobimwekela, Nabonide mwanā Sini, kitobo mukaji mwine mukatampe wa leza kweji, kādipo ubutulwa na bene-bulopwe ba Babiloni. Mabuku amo alombola amba wāsongele mwanā Nebukaneza mwana-mukaji mwanda wa bulopwe bwandi bwikale bukwatañane na bijila, wātūla ne Beleshazale wandi mwana mwana-mulume bu mulopwe nandi, wāmushila Babiloni myaka mivule. Shi kidi uno muswelo, Beleshazale wādi  nanshi munkanā Nebukaneza. Lelo wāboile ñeni ku byātene nkambo wandi, nandi wāyuka amba Yehova ye Leza Mwine Mukatampe, ubwanya kufwija mulopwe ye-yense bumvu? Nansha dimo!—Danyele 4:37.

MASOBO ABATABUKA MIKALO

3. Masobo a Beleshazale ādi a muswelo’ka?

³ Shapita wa 5 wa Danyele ushilula na mwanda wa fetyi. Amba: “Mulopwe Beleshazale watēkeja masobo makatampe a kanunu ka bamfumu bandi, kutoma vinyu ku meso a kanunu’ka.” (Danyele 5:1) Monka moyukile kala, kino kyādi kilomba njibo mikatampe pa kushikatyija bano bana-balume bonso, kutentekela’po ne bandi bakaji babilondela ne bakaji ba mitundu. Mufundi umo unena’mba: “Mafetyi a bene Babiloni ādi malumbuluke, nansha byoādi afula divule ku kukolwa. Vinyu, yādi iselwa mu bula bwa ntanda, ne bidibwa bya majina, byādi biyula meza bā. Mananshi papo akakuka njibo yonso; batuimba ne bañomba koku basangaja betwa bongwidile.” Beleshazale papo, ushikete bya bulopwe pantu pamumona bonso, witomena vinyu yandi—wātoma tomē.

4. (a) Mwanda waka i kya kutulumuka pa kumona bene Babiloni basoba masobo mu bufuku bwa mafuku 5 ne 6 Kweji 10, 539 K.K.K.? (b) Mobimwekela, i kika kyāpele bene Babiloni kikulupiji pāile kwibatamba balwana?

⁴ I kintu kya kutulumuka bene Babiloni kwikala na nsangaji ya masobo uno muswelo mu buno bufuku—mafuku 5 ne 6 Kweji 10, 539 K.K.K. Muzo wabo wādi ulwa divita, myanda papo yenda ikola. Kitatyi kityetye kunyuma Nabonide wāshindilwe mu bulwi na bibumbo bya bene Mede-Peleshia, wānyemena mu Boleshipa, mu bwikike bwa kunshi ne kushika kwa Babiloni. Papo bibumbo bya Shilusa bitekēle kasāla panja pa Babiloni. Ino Beleshazale ne bamfumu bandi kutupu kubanga kintu. Abo bene beanya’ko kibundi, Babiloni wa kwabo kabwanyapo kushindwa na muntu! Mpembwe yakyo mipuñame kasha īsakula ku mikola ya nkulwe miyule mema a Munonga mukatampe wa Ufalete, wādi ukuka mu kibundi.  Ke myaka katwa ne musubu, kutupu walwana usomonwa kubotokela Babiloni. Lelo kudi kyobalanga? Padi Beleshazale wālangile amba byungwe byādi bitūta bantu ku masobo bikalombola kikulupiji kyobādi nakyo ne kuzozeja mutyima wa balwana bādi panja.

5, 6. Beleshazale pa kukolwa vinyu wālongele bika, ne i kika kinenenwa amba kulonga nabya i mutonko mukatampe wātukilwe Yehova?

⁵ Kepāijijepo, mutomeno-mpata wa Beleshazale wāmupa kalunjingwe. “Vinyu yo imbeñañani,” mo munenena Nkindi 20:1. Inoko dyodya dyuba, vinyu yāfikija mulopwe ku kulonga kintu kya buvila bwa mu meso fututu. Wātuma ba kukasela bipungwa bikola bya mu tempelo ya Yehova amba balete’byo ku masobo. Bino bipungwa, byāselelwe bu bitūtwa pāshindile Nebukaneza Yelusalema, byādi bya kwingidija enka mu mutōtelo utōka kete. Nansha ke babitobo Bayuda bene bāpelwe lupusa lwa kwingidija’byo mu tempelo ya mu Yelusalema bāsoñanibwe kwikala nyeke batōka.—Danyele 5:2; dingakanya na Isaya 52:11.

⁶ Ino Beleshazale wādi ukisaka kulongela’ko bintu bikobakane. “Mulopwe ne bamfumu bandi, ne bakaji bandi, ne bakaji bandi ba mitundu, . . . batoma vinyu ne kutendela baleza ba nsahabu, ne ba ndalama, ne ba mukuba, ne ba kilonda, ne ba mutyi, ne ba mabwe.” (Danyele 5:3, 4) I bine, Beleshazale wādi ukimba kuzunzula baleza ba bubela peulu pa Yehova! Uno mwikadilo, mobimwekela, ko kādi kasela ka bene Babiloni. Bādi bapunika Bayuda misungi yabo, bafutulula ne mutōtelo wabo amba bine kebakajokelapo mu ntanda yabo yobaswele. (Mitōto 137:1-3; Isaya 14:16, 17) Padi uno mulopwe mukolwe wālangile amba kupēlula ino misungi ne kutuka Leza wabo kukatulumuja bandi bakaji ne bamfumu, bamumone amba ye nkomonkomo. * Wivwane Beleshazale wādi wianya bulopwe bwandi, bine wādi widimba, mwanda kebwāijijepo.

 KILEMBWA PA LUBUMBU

7, 8. Masobo a Beleshazale ākalakanibwe namani, ne kino kyāikadije mulopwe namani?

⁷ “Mu kitatyi kimo kyonka,” yo nsekununi ya ku bukomo bwa mushipiditu inena, “minwe ya dikasa dya muntu yalupuka ke ilembe kampalampala ne kibīko kya binanu, pa mushinwino wa lubumbu lwa ndaku ya mulopwe; kabidi mulopwe wamona enka kipindi kya dikasa kilemba.” (Danyele 5:5) Bine, i kintu kilenga moyo pa kwikimona! Dikasa kediyukene koditamba, diyela mu luvula kubwipi na pantu pādi kitōkeji ku lubumbu. Langa’po mwāubile betwa bonso talala nyā, koku batala’ko, mu kanwa pululu. Dikasa dyāshilula kulemba musapu wa myanda mifyame pa lubumbu lushinwine. * Uno mwanda wādi mukomo, kewilwa muntu, ushele ne bantu dyalelo bela’o lukindi amba kyakyo i “kilembwa kya pa lubumbu,” mwanda wa kudyumuna kyamalwa kidi pabwipi na kufika.

⁸ Le byonso’bya byātengele namani uno mulopwe wa mitatulo wādi usaka kwizunzula aye mwine ne bilezaleza byandi peulu pa Yehova? “Penepa kadi kilungi kya mulopwe kyaalamunwa mwandi, ne mifwatakanyo yandi yamuvutakana, ne mitolo ya mu kifuka kyandi ke izoboloka, ne manwi andi ke ekupila kumo ku kumo kukwabo.” (Danyele 5:6) Beleshazale wādi ukimba kwimwekeja bu mukatampe wa ntumbo ku bantu bandi. Ino wāalamuka ke muntu wa moyo—mu meso mwāmuma, mu kifuka mwāmuzoza, kāzakala aye yense, manwi koku ekuma bukumekume. Bine, binenwa byāimbile Davida mu lwimbo kudi Yehova byāfikidile, amba: “Meso obe adi pa bakwitatula, abe ukebakonkomekela panshi.”—2 Samwele 22:1, 28; dingakanya na Nkindi 18:12.

9. (a) I kika kinenenwa amba nzuba yākwete Beleshazale keyādipo ya kwakamwa Leza? (b) I kyabuntu’ka kyobātandile ba tunangu ba Babiloni kudi mulopwe?

 ⁹ Tufwaninwe kuyuka amba moyo wa Beleshazale kewādipo wa kwakamwa Leza, wa kityino kitapila ku butōtyi bwa Yehova, mwanda moyo wa namino yo ngalwilo ya tunangu tonso. (Nkindi 9:10, BB) Yādi nzuba ya lufu, mwanda keyāpelepo mulopwe wādi utetema tunangu nansha tutye. * Pa kyaba kya kulomba kulekelwa na Leza waātukile mutonko, aye kaite’ko na mabila “bamajende, bene Kaladea ne bamaleñanya.” Amba: “Enselele, shi ani, [s]hi ani, ukatanga kino kilembwa kino’ki, ne kunombola kushintulula kwakyo, ukavwikwa bityiluluka ne nkano ya nsahabu mu nshingo yandi, kadi ukekalanga muledi wa busatu mu bulopwe.” (Danyele 5:7) Mulopwe wa busatu wādi unenwe kwikala mukomo byabinebine, mupitwe’nka na balopwe babidi kete, ba Nabonide ne Beleshazale mwine. Kino kitenta kyādi kibikilwa nyeke mwana umbedi wa Beleshazale. Mulopwe wāfudilwa, kakimbe’nka wa kumushintulwila uno musapu wa kingelengele!

10. Bana-balume ba tunangu bālongele bukomo bwa muswelo’ka bwa kusaka kushintulula kilembwa kyādi pa lubumbu?

¹⁰ Ba tunangu bāyula bā mu njibo mikatampe. Kebādipo mwa kubudilwa kuyula’mo, mwanda Babiloni i kibundi kyādi kiyule mitōtelo ya bubela, ne matempelo keabadika. Bana-balume bādi beanya miloto ne kushintulula bilembwa bya nshintyi papo bongwidile milwi na milwi. Bano ba tunangu bādi basangele kupebwa kino kyepelo. Dino dyādi dyese kobadi dya kulonga bya maleñanya byabo ku meso a bakatampe ba ntanda, mwa kwiswejeja kudi mulopwe, ne kuzunzulwa pa  kitenta kikatampe. Ino bākomenwa komenwē! “Kebakōkejepo kutanga kilembwa’kya, nansha kuyukija kushintulula kwakyo kudi mulopwe.” *—Danyele 5:8.

11. Mwanda waka ba tunangu ba Babiloni bākomenwe kutanga kilembwa?

¹¹ Wivwane nansha shi ba tunangu ba Babiloni bāsokwele kilembwa—masomo menemene—ino kebiyukenepo shi bābwenye kutanga’kyo. Shi bano bana-balume bandalandala bābwenye kutanga’kyo, nankyo kebābudilwepo kunyengakanya mutangilo, pakwabo bāleta’tu ungi wa kubembeleja mulopwe. Kintu kikwabo i kino, masomo ādi abwanika kutangwa biyampe. Inoko, kishima ne kishima kyādi kya kwikala na nshintulwilo mivule, mwanda ndimi ya owa muswelo, Kialamia ne Kihebelu, yādi isonekwa pampikwa masomo a mawi. O mwanda ba tunangu bādi ba kukomenwa kusokola i bishima’ka bimo byādi bisa kunena mwinē’byo. Nansha shi kadi bāsokwele’byo, bādi kadi ba kukomenwa kwivwanija buluji bwa bine bishima’bya. Mu bino byonso, kintu kimo kekidi mwa kwalakena i kino: Ba tunangu ba Babiloni bākomenwe—komenwē!

12. Kukomenwa kwa ba tunangu kwālombwele bika?

¹² Enka namino, ba tunangu bāyukana amba i bandimbañani, kadi amba bisela bya mutōtelo wabo byādi budimbidimbi bitupu. Bine, bāfwile bumvu bukata! Beleshazale pa kumona amba kikulupiji kyandi mu bano batōtyi i kya bitupu, po pene wākwatwa moyo, kuvutakanibwa ñeni kwandi kwēlundila’ko, ne bamfumu bandi bene “batuyuka byamwiko.” *—Danyele 5:9.

 MWANA-MULUME WA BUJINGULUDI WAITWE

13. (a) Mwanda waka muntwabene wāletele mulangwe wa kwityija Danyele? (b) I būmi bwa muswelo’ka bwādi na Danyele?

¹³ Mu kyokya kitatyi kya kufudilwa, muntwabene—padi inandya mulopwe—wātwela mu njibo ya fetyi. Aye pa kwivwana beuninga mu masobo, wāyuka kala muntu ubwanya kujingulula kilembwa kya ku lubumbu. Myaka makumi kunyuma, shandi Nebukaneza wātūdile Danyele peulu pa bandi ba tunangu bonso. Muntwabene wamuvuluka amba i mwana-mulume udi na ‘mushipiditu wa kutendelwa ne buyuki ne bujinguludi.’ Bimweka bu mupolofeto Danyele wājimije kitenta kyandi mu umbikalo pa kufwa kwa Nebukaneza, mwanda kādipo uyukene kudi Beleshazale. Ino kupebwa bitenta kewādipo mwanda mukatampe kudi Danyele. Mu kino kitatyi padi wādi kalumba ku myaka 90, ino aye ukingidila nyeke Yehova na kikōkeji. Nansha byaādi ke mulāle kintu kya myaka makumi mwanda bu musungi mu Babiloni, wādi ukiyukene nyeke pa dyandi dijina dya Buhebelu. Ne muntwabene mwine wāmutelele bu Danyele, kāmwityilepo pa dijina dya bwine Babiloni dyobāmwinikile. Ko kunena wānena mulopwe amba: “Danyele etwe bidi, kabidi aye ukalombola nshintulwilo.”—Danyele 1:7; 5:10-12.

14. I bika byāfikile Danyele pa kumona kilembwa ku lubumbu?

¹⁴ Danyele wāitwa, wātwela ku meso a Beleshazale. Bine bwādi bumvu bukatampe kwabija uno Muyuda, mutōtyi wa Leza wādi ukitamba mu kutukwa na mulopwe. Ino Beleshazale wātompa kubembeleja Danyele, wāmutandila mpalo imo yonka—ya kumupa kitenta kya busatu mu bulopwe—shi atange ne kushintulula bishima bifyame. (Danyele 5:13-16) Danyele wābandula meso wātala kilembwa pa lubumbu, mushipiditu sandu wāmupa bukomo bwa kunañuna buluji bwakyo. Wādi musapu wa malwa utamba kudi Yehova Leza! Danyele wābwenye namani kusapwila uno mulopwe wa bitupu butyibi bulobo namino mpala na mpala—ku meso a bakaji ne bamfumu bandi? Langa’po mwēivwanine Danyele! Le wāongwelwe na binenwa bya lushiñanya bya mulopwe, nansha  na bupeta ne kitenta byobāmutandīle? Le mupolofeto wādi wa kuzubulula musapu wa Yehova?

15, 16. I ñeni’ka mikatampe yākomenwe Beleshazale kuboila ku byāpityile, ne i muswelo’ka umo onka ukomenwe bantu bavule dyalelo?

¹⁵ Danyele wēsambile pakubulwa moyo amba: “Byabuntu byobe bikale kodi, kadi pana mpala yobe ku ungi; inoko nkatanga kilembwa kudi mulopwe, ne kumuyukija nshintulwilo yakyo.” (Danyele 5:17) Kupwa Danyele wāitabija amba Nebukaneza wādi mukatampe, mulopwe mukomokomo ukokeja kwipaya, kusanshija, kuzunzula, nansha kutūkija yense wasakile. Inoko, Danyele wāvulwije Beleshazale amba Yehova, “Leza Mwine Mukatakata Mwine” ye wābaije Nebukaneza. Kadi i Yehova yenka wāfwijije bumvu uno mulopwe nkomonkomo paāikele na mitatulo. Bine, Nebukaneza wāfudile ku kwitabija amba “Leza Mwine Mukatakata Mwine ubikalanga mu bulopwe bwa bantu, kadi amba ubikika pa abo yewa waswele aye mwine, shi ani, shi ani.”—Danyele 5:18-21.

¹⁶ Beleshazale “wayukile bino byonso.” Ino wābulwa kuboila ñeni ku byāpityile. Wālonga bubi bukatampe kutabuka ne bwa Nebukaneza bwine pa kwitatula, wālonga bya kibengo ku meso a Yehova. Danyele wālupwila patōka bubi bwa mulopwe. Kadi ku meso a Bajentaila bonso bādi bongwidile pamo, wālombola Beleshazale pakubulwa moyo amba baleza ba bubela i “bampikwa kumona nansha kwivwana, nansha kuyukapo kwine” mpika. Uno mupolofeto wa Leza mukankamane wābweja’ko amba Yehova i Leza mwishile na bilezaleza bya bitupu, mwanda aye ye “wa mu dikasa dyandi mudi [umpuya] obe.” Ne dyalelo dino, bantu bepungilanga bilezaleza byambulwa būmi, batōta lupeto, kaji, ntumbo, nansha mazua. Ino bino byonso kebikokejapo kupāna būmi. Yehova kasuku kandi ye witupele būmi, ne kwesa konso kotwesa.—Danyele 5:22, 23; Bilongwa 17:24, 25.

LUSHINTYI LUBASHINTULULWA!

17, 18. I bishima’ka biná byādi bisonekelwe pa lubumbu, ne pa bute pa bute bishintulula namani?

¹⁷ Mupolofeto mununu papo wāshilula kulonga  kyākomenwe ba tunangu bonso ba Babiloni. Wātanga kilembwa kyādi pa lubumbu, wēkishintulula ne kwikishintulula. Bishima bine i bino: “MENE, MENE, TEKEL ne UPHARSIN.” (Danyele 5:24, 25) Le bishintulula namani?

¹⁸ Pa bute pa bute, bino bishima bishintulula amba “mina imo, mina imo, shekele imo ne bipindi bya mashekele.” Kishima ne kishima i bulēmi kampanda bwa lupeto, bupangwe mu mulongo mungya kutyepa kwa mvubu yabo. Leka, uno i mwanda ubazula mutwe! Wivwane shi ba tunangu ba Babiloni bābwenye kuyuka ano masomo, nankyo kadi bātuninye kwiashintulula.

19. Kishima “MENE” kyādi na nshintulwilo’ka?

¹⁹ Danyele wāshintulula na bukwashi bwa mushipiditu sandu wa Leza amba: “Kwine kuno’ku ko kushintulula kwa myanda ino’i: MENE; Leza wabala [mafuku a] bulopwe bobe, ne kufudija’bo.” (Danyele 5:26) Tumama twa kishima kibajinji tufunkila pa kishima “mina” ne pa kishima kya mu Kialamia kishintulula “kupikulwa,” nansha “kubalwa,” mungya masomo a mawi atūla’po mutangi. Danyele wādi uyukile amba bumisungi bwa Bayuda bwādi kebukapu. Bwālailwe amba bukalāla myaka 70, ino penepa myaka 68 yādi ke mipite kala. (Yelemia 29:10) Yehova, Mwinē Bitatyi Mukatampe, wādi ke mupwe kubala mafuku a bulopwe bwa Babiloni bu umbikalo wa ntanda, mfulo yādi ke mifwene bininge kupita mwādi mulangila muntu ye-yense wādi ku fetyi ya Beleshazale. Bine, kitatyi kyādi ke kipwe—ke enkapo kya Beleshazale, i ne kya shandi Nabonide kine. O mwanda padi kishima “MENE” kyāsonekelwe dibidi—mwanda wa kusapula mfulo ya bulopwe bwa bonso babidi.

20. Kishima “TEKEL” kishintulula namani, ne i muswelo’ka okyāfikidile padi Beleshazale?

²⁰ “TEKEL,” aye i musonekwe dimo, kadi mu kimo. Kino padi kifunkila nakampata padi Beleshazale. Kino i kyendele’mo, mwanda ye aye kasuku wāfutulwile Yehova bininge. Kishima kine kishintulula amba “shekele,” ino tumama twakyo tufunkila ne pa kishima “mutompwe bulēmi.” O mwanda  Danyele wānene Beleshazale amba: “TEKEL; abe ubatompekejibwa mu kitompekejo, ino ubatanwa wampikwa kufikilapo mu bulēmi.” (Danyele 5:27) Ku meso a Yehova, mizo yonsololo idi pamo bwa kaluvumbi kadi mu ngeso ibidi ya kitompekejo kya bulēmi. (Isaya 40:15) Keibwanyapo kukalakanya mpango yandi. Le penepo mulopwe wa kibengo umo ke pepi? Beleshazale wāsakile kwizunzula peulu pa Mubikadi wa diulu ne ntanda. Tala’po uno kileletwa, muntu wātenwe “wampikwa kufikilapo mu bulēmi,” nandi ukimba ne kutuka Yehova ne kufutulula mutōtelo wandi utōka. Bine, Beleshazale wādi ufwaninwe kuponenwa na butyibi bwādi kebudi pa bwipi!

21. I buluji’ka busatu budi na kishima “UPHARSIN,” ne kilombola bika pa byādi bitengele Babiloni, umbikalo wa ntanda?

²¹ Kishima kya mfulo ku bidi ku lubumbu i “UPHARSIN.” Danyele wēkitangile mu kimo amba, “PERES,” padi i mwanda wādi wisamba na mulopwe umo, papo mukwabo wādi patupu’ye. Kino kyo kishima kine kikutakane mu lushintyi lukatampe lwa Yehova kidi na buluji busatu. Pa bute pa bute, kishima “upharsin” kishintulula amba “bipindi bya mashekele.” Ino masomo akyo aleta kadi buluji bukwabo bubidi—“mikalañano” ne “bene Peleshia.” Danyele wālaya’mba: “PERES; bulopwe bobe bubakalañanibwa, ne kupebwa’bo kudi bene Mede ne bene Peleshi[a].”—Danyele 5:28.

22. I bika byālongele Beleshazale pāshintulwilwe lushintyi, ne i bika padi byaālangile?

²² Enka namino, lushintyi lwāshintululwa. Babiloni Mukomo wādi kadi kubwipi na kupona mu makasa a bibumbo bya Mede-Peleshia. Ino Beleshazale wālonga kyaānene, nansha byaāfikilwe na buno butyibi bwa malwa. Wāsoñanya bengidi bandi, nabo bāvwika Danyele bityiluluka, nkano ya nsahabu mu nshingo yandi, ne kweleja lubila amba ke mulopwe wa busatu mu bulopwe. (Danyele 5:29) Danyele kāpelelepo buno bulēme, mwanda wāyukile amba buno i bulēme bupebwa Yehova. Bine, padi Beleshazale wālangile amba kulēmeka mupolofeto wa Yehova ko kukapēleja butyibi bwaātyibīlwe. Ino kwādi ke kutupu muswelo.

 KUPONA KWA BABILONI

23. I bupolofeto’ka bwa kala bwādi bufikidila mu kitatyi kimo kyonka’kya kyādi kidibwa masobo a Beleshazale?

²³ Nansha Beleshazale ne ba mu kyandi kipango byobādi batoma ku meso a bileza byabo, bapunika Yehova, ino mwanda mukatampe wādi ulongeka mu mfindi panja pa ndaku. Bupolofeto bwānene Isaya myaka tutwa tubidi kunyuma bwādi bufikidila. Yehova wālaile pangala pa Babiloni amba: “Imbinzo yonsololo natalaja’yo.” I byabine, masusu onso a bantu ba Leza batongwe obādi basusulwa na kibundi kibi ādi keafika ku mfulo. Le i ani wādi wa kufudija’o? Bupolofeto bumo bonka bunena’mba: “A Elama, kanda; tūla kasāla, a Media.” Elama wālamikilwe ku Peleshia kupwa kwa mafuku a mupolofeto Isaya. Mu kitatyi kya masobo a Beleshazale, nao onka ālailwe mu bupolofeto bumo bonka bwa Isaya, ba Peleshia ne Media bādi ke batyange bibumbo byabo bya bulwi mwa ‘kukandila’ ‘kukatūla kasāla’ pa Babiloni.—Isaya 21:1, 2, 5, 6.

24. I myanda’ka pala pala ya kupona kwa Babiloni yālailwe mu bupolofeto bwa Isaya?

²⁴ Ko kunena amba ne dijina dine dya mwendeji wa bino bibumbo dyālailwe kala mu bupolofeto, ne myanda mikatampe ya mwaādi wa kukutyila nkuku yandi ya bulwi. Kintu kya myaka 200 kumeso, Isaya wānene bupolofeto amba Yehova ukashinga Shilusa māni wa kwiya kutamba Babiloni. Mu lwendo lwandi lwa kukatambañana, bijika byonso byādi bya kufundulwa ku meso andi. Mema a Babiloni ādi ‘a kūma,’ binjilo bikomokomo byādi bya kushala byampikwa kushitwa. (Isaya 44:27–45:3) Ebiya mo monka mobyāikadile. Bibumbo bya Shilusa byāile byāpengulwila Munonga wa Ufalete pangi, mema ātyepa mwa kupityila’bo mu kyalo kya munonga. Binjilo bya mpembwe ya Babiloni byāshilwe pululu na balami ba kalengwa. Kibundi kyātambwa, bekadi bakyo papo badya batoma, na munenena balembi ba mānga ya bya ntanda. Babiloni wākwatwa pampikwa ne bulwi bwine. (Yelemia 51:30) Inoko kemwābudilwepo kufwa muntu mulēme. Danyele wāsekunwine  amba: “Mu bobwa bufuku Beleshazale, mulopwe wa bene Kaladea waipaibwa. Penepo kadi Dadiusa mwine Mede wayata bulopwe; wādi pabwipi ne kufikija myaka makumi asamba ne ibidi.”—Danyele 5:30, 31.

TUBOILEI ÑENI KU KILEMBWA KYA PA LUBUMBU

25. (a) I kika kinenenwa amba Babiloni wa kala i kyelekejo kifike’po kya ngikadilo ya mutōtelo wa bubela isambakene ntanda yonso dyalelo? (b) Bengidi ba Leza ba mu ano mafuku bāmuninwe namani na Babiloni?

²⁵ Nsekununi ya Danyele idi mu shapita wa 5 iselele myanda mivule kotudi. Babiloni wa kala, kité kya milongelo ya mutōtelo wa bubela, i kyelekejo kifike’po kya umbikalo wa ntanda wa mutōtelo wa bubela. Mu Kusokwelwa  kilombwelwe bu wabwitwa mukolwe mashi, kino kikonge kya ntanda yonso kya bongojani kitelelwe bu “Babiloni Mukatakata.” (Kusokwelwa 17:5) Upumpunyanga bidyumu byonso bimudyumunwa pangala pa mfundijo ne milongelo yandi ipunikija Leza, upangapanga boba basapula bubinebine bwa mu Kinenwa kya Leza. Bashele ku bene Kidishitu bashingwe māni ba kikōkeji bāselelwe, pamo bwa bekadi ba Yelusalema ne Yuda wa kala, bu misungi mu “Babiloni Mukatakata” pātalejibwe mwingilo wa kusapula Bulopwe mu 1918 na kupangwapangwa kwādi kusonshilwa na bendeji ba bipwilo.

26. (a) “Babiloni Mukatakata” wāponene namani mu 1919? (b) I kidyumu’ka kyotufwaninwe kwivwana ne kudyumuna’kyo bakwetu?

²⁶ Ino’nka na mu kukopa kwa diso, “Babiloni Mukatakata” wāpona! Yo! wāpona ne mukungulo mwine mpika—monka mwāponene Babiloni wa kala pakubulwa mukungulo mu 539 K.K.K. Nansha nankyo, kuno kupona kwa kyelekejo kwāletele musala. Wāponene mu 1919 K.K. pānyongolwelwe bantu ba Yehova mu bupika bwa Babiloni, bāeselwa madyese a kwitabijibwa na Leza. Ino yo yādi mfulo ya lupusa lwa “Babiloni Mukatakata” pa bantu ba Leza, kadi yo yādi ngalwilo ya kutulujibwa’ye patōka amba i ndimbañani kakulupilwapo. Kuno kupona kwandi ke kwa kulangukapo dikwabo, mhm, mwanda konakanibwa kwandi kwa lonso kubafwena. O mwanda bengidi ba Yehova belanga lubila lwa kidyumu amba: “Bānwe bantu bami, mulupukeimo mwanda wa kunena’mba mwakēabila nandi myanda, kadi amba mwakatambula ku mpupo yandi.” (Kusokwelwa 18:4) Lelo wivwananga kino kidyumu? Nobe wenda udyumuna’kyo ne bakwenu? *

27, 28. (a) Danyele kāidilwepo bubinebine’ka bwine bukatampe? (b) I bukamoni’ka botudi nabo bulombola amba Yehova usa konakanya ntanda imbi ya dyalelo panopano ponka?

²⁷ Ne dyalelo kino kilembwa kikidi pa lubumbu—ino kekitalepo’nka  “Babiloni Mukatakata” bunka, ehe. Vuluka amba bubinebine bwine bwimanine’po dibuku dya Danyele i buno: Yehova ye Mfumu Mulopwe wa diulu ne ntanda. Aye bunka bwandi ye aye mwinē lupusa lwa kubikala pa muzo onso wa muntu. (Danyele 4:17, 25; 5:21) Kintu kyonso kilwa na mpango ya Yehova kikafundulwa’ko. Twilaijanga’nka kitatyi kikalonga’po Yehova kintu. (Habakuka 2:3) Kudi Danyele, kino kitatyi kyāfikile aye kalumba ku myaka katwa ya būmi bwandi. Penepa wēmwena Yehova ufundula umbikalo wa ntanda—wāsuswile bantu ba Leza tamba ku bwanuke bwa Danyele.

²⁸ Kudi bukamoni kebutatanwapo bulombola amba Yehova Leza ke mubikike Mulopwe wa bantu pa lupona lwa mūlu. Kupela kupelanga bantu kwitabija uno Mulopwe ne kulwa kobalwa buludiki bwandi i kilomboji kilombola patōka amba Yehova usa kukombeleja panopano ponka bakinkwa bonso na Bulopwe. (Mitōto 2:1-11; 2 Petelo 3:3-7) Lelo nobe kodi mushilule kulonga bintu mungya kampeja-bukidi ka bino bitatyi byotwenda nabyo, ne kutūla kikulupiji kyobe mu Bulopwe bwa Leza? Shi kodi mushilule, nankyo yuka amba ubaboila ñeni ku kilembwa kidi pa lubumbu!

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Masobo a Beleshazale ākalakanibwe muswelo’ka mu bufuku bwa mafuku 5 ne 6 Kweji 10, 539 K.K.K.?

• Kilembwa kyādi pa lubumbu kyādi na nshintulwilo’ka?

• I bupolofeto’ka bwa kupona kwa Babiloni bwāfikidile kitatyi kyādi kidibwa masobo a Beleshazale?

• Nsekununi ya kilembwa kya pa lubumbu idi na buluji’ka mu ano etu mafuku?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 98]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 103]