1, 2. (a) Le bendeji ba bipwilo bābwenye kulonga bika pa mwingilo wa busapudi, ne batumibwa bālongele’po namani? (b) Mwanda waka batumibwa bāpelele kukōkela musoñanya wa kuleka kusapula?

 KUPWA’TU kwa Pentekosa 33 K.K., kipwilo kya bene Kidishitu mu Yelusalema kyādi ke kilonge’tu mayenga matyetye tamba kushimikwa. Bimweka bu, Satana wāmwene amba i kitatyi kiyampe kya kulonga’po kintu. Wādi usaka kutyimpila kipwilo panshi pokekyatamine. Na pano kala, Satana wākolomona myanda na kutonona bendeji ba bipwilo bakankaje mwingilo wa kusapula Bulopwe. Inoko batumibwa, bāendelele kusapula na bukankamane, kadi bana-balume ne bana-bakaji bavule ‘bāitabija Mfumwetu.’—Bil. 4:18, 33; 5:14.

² Pa kukalabala, bano balwana bēbatamba monka—uno musunsa bāelelela batumibwa mu kifungo. Ino, mu bufuku’bwa, mwikeulu wa Yehova wafungula bibelo bya kifungo, ino mu dyuba, batumibwa aba basapula monka! Kupwa bākwatwa monka ne kuselelwa ku meso a ba lupusa, bene bātopekele batumibwa amba abatyumuna kijila kya kuleka kusapula. Batumibwa bānena na kininga kyonso amba: “Tufwaninwe kukōkela Leza bu mulopwe kupita’ko bantu.” Ba lupusa bālobele bininge ke basake “kwibepaya.” Ino mu kino kitatyi kikomo, Ngamadyela, mufundiji wa Bijila mulēmekibwe wēsamba ne kudyumuna ba lupusa amba: “Tadijai . . . Kemwakitwelai mu myanda ya bano bantu, ino mwibalekei.” Na kya kutulumuka, ba lupusa bāitabija mulangwe wandi, bāleka batumibwa bende. Le bano bana-balume ba kikōkeji bākalongele bika? Kwa kubulwa moyo, “baendelele ne kuleka’byo mpika kufundija ne kusapula myanda miyampe ya Kidishitu, Yesu.”—Bil. 5:17-21, 27-42; Nki. 21:1, 30.

3, 4. (a) Le i manwa’ka atompele Satana mu kitatyi kilampe mwanda wa kulwa na bantu ba Leza? (b) Le tusa kubandaula bika mu uno shapita ne mu mashapita abidi alonda’ko?

³ Kino kisambo kyālongekele mu 33 K.K., ko kukankajibwa kubajinji kwa kipwilo kya bene Kidishitu, ino ke kwa mfulopo. (Bil. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Mu kino kyetu kitatyi, Satana utononanga balwana na mutōtelo wa bine balengeje ba lupusa bakankaje mwingilo wetu wa busapudi. Balwana i bavudije myanda ya bubela ya kusambila bantu ba Leza. Umo bidi i wa amba batwe tukambakanyanga bantu—amba tuletanga kavutakanya. Mukwabo nao amba tubombolanga bantu; ne amba twi basunga—basumbija. Kyaba kimo, banabetu badi  benda ku kidye mwanda wa kukajingulula bubela’bwa. Le byafudile namani? Le butyibi bwatyibilwe mu makumi a myaka apityile’a bukutenga namani dyalelo? Tubandaulei bisambo bimobimo ne kumona muswelo wakweshe bano banabetu ku ‘kulwila ne kuningija myanda miyampe ku meso a ba lupusa.’—Fid. 1:7.

⁴ Mu uno shapita, tusa kwisambila pa muswelo otwalwidile kyepelo kyetu kya kwikala na bwanapabo bwa kusapula. Ino mashapita abidi alonda’ko, akesambila pa bisambo byotwalwile nabyo pa kusaka’mba tuleke kwikuja mu ino ntanda, ino twiendeje mungya misoñanya ya Bulopwe.

5. Ku mfulo kwa myaka ya 1930, mwanda waka basapudi ba Bulopwe bakutyilwe, ne batutu badi na biselwa bakwete’ko butyibi’ka?

⁵ Dya ku mfulo kwa myaka ya 1930, bibundi ne matanda a mu États-Unis aningile Batumoni ba Yehova bekale na mukanda wa Leta wibapa lupusa lwa kwenda mu busapudi. Ino batutu kebaitabijepo kukimba uno mukanda. Mukanda ubwanya kutalulwa’ko, badi betabije amba kekudipo umbikalo udi na lupusa lwa kwidya mponye na musoñanya wa Yesu waāpele bene Kidishitu wa kusapula musapu wa Bulopwe. (Mako 13:10) O mwanda, basapudi bavule ba Bulopwe bakutyilwe. Pa kino, boba badi batangidile bulongolodi baenda kukasamba. Badi basaka kulombola’mba matanda’a abatūdila Batumoni kijila kyampikwa kukwatañana na bijila, kya kuleka kutōta na bwanapabo. Mu 1938 kudi mwanda walongekele waadile kyalwilo mu myanda itala bisambo. Le i mwanda’ka?

6, 7. Le kisaka kya Tutu Cantwell kyafikilwe na bika?

⁶ Dya Bubidi lubanga, mafuku 26 Kweji 4, 1938, Newton Cantwell, wa myaka 60; Esther, wandi mukaji; ne babo bana ba Henry, Russell, ne Jesse—bonso batano badi bapania ba pa bula—badi betūdile’ko difuku dimo dya kusapula mu kibundi kya New Haven, Connecticut. Pano, i beteakanye na kulanga’mba babwanya kwenda mafuku mangi. Mwanda waka? Mwanda badi kala ke bakwatwekwatwe divule, ne pano bayukile amba babwanya kukwatwa monka. Nansha nankyo, ino milangwe keyazozejepo mityima yabo ya kusapula musapu wa Bulopwe. Abafika mu New Haven na myotoka ibidi. Tutu Newton wadi wendeja motoka mwadi kisaka ne mabuku esambila pa Bible pamo ne fono ya ku makasa, ino Henry wa myaka 22 wendeja motoka wadi na lansevwa. Enka, na mobadi balangila, kepejije aba bemikwa na bampulushi.

⁷ Kala bakwata Russell, wa myaka 18, kupwa ke ba Newton ne Esther. Jesse wa myaka 16 wamone dya kulampe amba bambutwile ne bamwanabo abakwatwa na bampulushi. Henry wadi usapwila ku mutamba mukwabo wa kibundi, pano nkasampe Jesse washala bunka. Nansha nankyo, wasela fono yandi kaenda usapula. Bantu babidi ba mu Katolika ke bemvwana mwisambo mukwate wa Tutu Rutherford wimbija Jesse mu  fono unena’mba, “Balwana.” Abo pa kulonda mwisambo’wa, bano bantu baloba ke basake kukupila Jesse. Jesse, wataluka’po na mutyima mutūke kaenda, ino kepejije kala bampulushi bamwimika. Bakatweja Jesse mu buloko. Bampulushi kebaponejepo Kaka Esther, ino baponeje Tutu Cantwell ne bandi bana. Inoko bebalekelele bidi bityetye mu difuku’dya pa kupwa kufuta amande.

8. Mwanda waka kidye kyalambikile’mba Tutu Jesse Cantwell uletanga kavutakanya?

⁸ Myeji mityetye pa kupita’po, ke mu Kweji 9, 1938, kisaka kya Tutu Cantwell kyaitwa mu kisambo kya mu New Haven. Ba Newton, Russell, ne Jesse bebaponeja amba mwanda badi balomba milambu pa kubulwa mukanda wa Leta. Nansha byobalombele bukwashi ku Kidye Kikatampe kya mu Connecticut, Jesse waponejibwe amba wadi utonona bantu bavutakanye ndoe—uleta kavutakanya. Mwanda waka? Mwanda bene Katolika babidi batejeje mwisambo mukwate, bakalombwele ba lupusa amba mwisambo wadi ufutulula kipwilo kyabo ne kwibakolomona. Pa kupatanya butyibi’bwa, banabetu badi bapelwe mingilo mu bulongolodi bwetu balombele kukasamba ku Kidye Kikatampe mu byonso kya mu États-Unis.

9, 10. (a) Le Kidye Kikatampe kya mu États-Unis kyatyibile namani mwanda wa kisaka kya Tutu Cantwell? (b) Le tumwenanga namani mu buno butyibi?

⁹ Tamba mu mafuku 29 Kweji 3, 1940, Charles Hughes Mukatampe wa Bazuji pamo ne bakwabo mwānda batejeje  padi pesamba Tutu Hayden Covington, avoka unenena Batumoni ba Yehova. a Avoka wa kidye kya ntanda ya Connecticut pa kulombola na bukomo bonso amba Batumoni bavutakanyanga bantu, zuji umo wamwipangula amba: “Lelo bine musapu wādi usapula Kidishitu Yesu kewādipo witabijibwe na bavule mu andi mafuku?” Avoka’wa walondolola’mba: “En-en, i bine, navuluka biyampe Bible wami, unenanga ne kunena byobya byāfikile Yesu paādi usapula uno musapu.” Buno bine i bututudya tutu! Pampikwa kuyuka, uno avoka wabadila Batumoni ku mutamba wa Yesu, ino ba lupusa ku boba bāponeje Yesu. Mu mafuku 20 Kweji 5, 1940, Kidye kyonso kyabingija Batumoni.

¹⁰ Le i kika kisangaja mu buno butyibi bwa Kidye? I mwanda bwalungile kuboko ku kukinga bwanapabo bwa kutōta, enka nenki kekwadipo buludiki, ntanda, nansha umbikalo wa mu kibundi wadi ubwanya kufundula mungya bijila bwanapabo bwa kipwilo. Kadi, Kidye kekyamwenepo amba mwiendelejo wa Jesse i “kyaka . . . kivutakanya ndoe ne ndudi.” Mu uno muswelo, butyibi bwalombwele patōka’mba Batumoni ba Yehova kebavutakanyangapo ndudi ya bantu. Bine buno bwadi bushindañani butulumukwa bwa bantu ba Leza ku meso a ba lupusa! Le tukimwenanga namani mu buno butyibi? Avoka umo Kamoni wanene amba: “Kyepelo kya kutōta na bwanapabo kwa kubulwa moyo wa kukankajibwa kubikubi i kitulengeje batwe Batumoni dyalelo tupāne musapu wa lukulupilo ku bantu mu bibundi byotushikete’mo.”

11. Le banabetu ba mu Kanada balongele kampanye’ka ne mwanda waka?

¹¹ Mu bula bwa myaka ya 1940, Batumoni ba Yehova ba mu Kanada batenwe na kupangwapangwa kwine kwako. Kadi mu 1946, pa kupela patōkelela butyibi bwa Leta bwa kusuminwa bantu bwanapabo bwa kutōta, banabetu balongele kampanye ka mafuku 16 ka kwabanya trakte wa mu Angele unena’mba: Mushikwa Mubimubi wa Québec Washikilwe Leza, Kidishitu ne Bwanapabo Ubaleta Bumvu mu Kanada Monso. Uno trakte wa mapaje aná walombwele bunwanwa bonso bwa bakulumpe ba bipwilo, kasusu ka bampulushi, ne kibumbo kya bantu bakalabale balwa na banabetu mu polovenshi ya Québec. Trakte wanene’mba: “Kukwatwa kukwatwa Batumoni ba Yehova mwanda ke mwanda kukyendelela.” “Batumoni ba Yehova i balambikwe myanda ya bubela kintu kya 800 mu Grand Montréal.”

12. (a) Le balwana balongele namani ku kampanye ka uno trakte?(b) Le banabetu balambikilwe mwanda’ka? (Tala ne kunshi kwa dyani.)

¹² Maurice Duplessis wa Lupusa umbajinji wa mu Québec mulunda wa Cardinal Villeneuve wa mu Loma, pa kumona uno trakte, walaile kulwa na Batumoni “bulwi bwambulwa lusa.” Kibalwa kya myanda ya bubela kyavudila’ko, misunsa ibidi kutamba pa 800 ke 1 600. Kaka umo unena’mba: “Twakwetwe  na bampulushi misunsa mivule twakomenwa’nka ne kubala’yo.” Batumoni bobadi batana babanya ano matrakte, badi balambikwa mambo amba “batombolanga bakwabo.” b

13. Le i bāni babepelwe dibajinji’mba batombolañananga, ne kidye kyakwete’ko butyibi’ka?

¹³ Mu 1947, Tutu Aimé Boucher ne bandi bana bana-bakaji Gisèle, wa myaka 18, ne Lucille, wa myaka 11, basambijibwe dibajinji mu kidye ne kulambikwa amba batombolañananga. Baabenye trakte Mushikwa Mubimubi wa Québec kubwipi na budimi bwabo mu mikuna ya kunshi kwa kibundi kya Québec City, ino byadi bikomo kwibamona bu bantu ba kavutakanya kebalēmekele bijila. Tutu Boucher wadi mwityepeje kadi utalala, widimina talala madimi andi kadi wenda na dimodimo mu kizungu na kotoka nansha na mpunda. Kadi, ba mu kisaka kyandi baūminine ino myanda mibi itelelwe mu trakte. Zuji wa mu kidye wadi ushikilwe Batumoni kaitabijepo bukamoni bwaletele Tutu Boucher bulombola’mba kadipo na mwanda. Inoko, wekupa ku mutamba wa bebasambīle na kunena’mba trakte yadi itonwena bantu ku bibi ne amba Boucher kadipo na bubinga. O mwanda mutyibi wafudile ku kashinga ka amba: Kunena bubinebine i kilubo! Aimé ne Gisèle balambikilwe’mba batombolañananga, kadi ne nkasampe Lucille wakutyilwe mafuku abidi. Banabetu bakasambile ku Kidye Kikatampe kya mu Kanada, nakyo kyaitabija kusambija ino myanda.

14. Le banabetu ba mu Québec balongele bika mu myaka yonso ya kupangwapangwa?

¹⁴ Batutu ne bakaka bakankamane baendelele na kusapula musapu wa Bulopwe mu Québec nansha byokwadi butambañani bubibubi kebuneneka—bwadi bulupula bipa bitulumukwa. Mu mwaka wa buná na pashilwile kampanye ka uno trakte mu 1946, kibalwa kya Batumoni kyavudile’ko mu Québec, kutamba pa 300 kufika pa 1 000! c

15, 16. (a) Kidye Kikatampe kya mu Kanada kyatyibile namani mwanda wa kisaka kya Tutu Boucher? (b) Le kuno kunekenya kwadi na lupusa’ka pa banabetu ne pa bakwabo?

¹⁵ Mu Kweji 6, 1950, Kidye Kikatampe kya mu Kanada, kyadi kibundilwe na batyibi kitema baile kuteja myanda ya Aimé Boucher. Papita’tu myeji isamba, mu mafuku 18 Kweji 12, 1950, Kidye kyetubingija. Mwanda waka? Tutu Glen How, avoka wa Batumoni, walombwele’mba Kidye kyaitabije myanda yanenene ilombola’mba “kutombola bakwabo,” kushintulula kutonona bantu batombokele Leta nansha kupela kumukōkela. Inoko, mu trakte, “kemwadipo kutombolañana kwa uno muswelo, inoko mwadi kulomba kwa bwanapabo bwa kwisamba bukwatañene na bijila.” Tutu How ubweja’ko amba: “Nemwenine muswelo wetupele Yehova bushindañani.” d

¹⁶ Butyibi bwa Kidye Kikatampe bulombola bushindañani bwa kutendelwa bwa Bulopwe bwa Leza. Bwafundwile ne myanda mikwabo 122 yabepelwe Batumoni ba mu Québec amba batombolañananga. Kadi Kidye kyaletele mbila inena’mba bekadi bonso mu Kanada ne mu Commonwealth pano ke badi na bwanapabo bwa kulombola milangwe yabo ku Leta. Ino  kadi buno bushindañani, bwapwile luma lonso lwadi lulwa Leta ne Kipwilo kya mu Québec na bwanapabo bwa Batumoni ba Yehova. e

17. Le imbikalo imoimo yatompele namani kumona mwingilo wetu wa busapudi?

¹⁷ Pamo bwa bene Kidishitu babajinji, bengidi ba Yehova dyalelo “[ke bansungapo] ba mwanda wa Leza.” (Tanga 2 Kodinda 2:17.) Ino imbikalo imo, itompanga kubandaula bipindi bimo bya mwingilo wetu na kuleta mbila imo yonka na yobaletela bansunga. Tubandaulei myanda ibidi ya butyibi ilombola shi Batumoni i bansunga nansha i basapudi.

18, 19. Le ba lupusa ba mu Danemarke batompele namani kukankaja mwingilo wa busapudi?

¹⁸ Danemarke. Mu difuku 1 Kweji 10, 1932, kwaletelwe mbila ilombola’mba ke kyendele’mopo kupoteja mabuku matampe shi muntu kadipo na mukanda wa bansunga. Inoko, banabetu kebadipo na mukanda wa bansunga nansha umo. Difuku dilonda’ko, basapudi batano basapwile difuku dyonso mu kibundi kya Roskilde, ku makilometele kubwipi kwa 30 mutamba wa kushika kwa Copenhague, mwipata. Ke ku kyolwa, musapudi umo mobadi, August Lehmann, kamwekelepo. Wakutyilwe amba mwanda wadi upoteja bintu pambulwa mukanda.

¹⁹ Mu mafuku 19 Kweji 12, 1932, August Lehmann watwejibwe mu kidye. Walombwele amba wadi upempula bantu ne kwibapa mabuku esambila pa Bible, ino kaitabijepo kutelwa bu nsunga upoteja. Kidye kya butyibi kyamwitabile. Kyanena amba: “Uno tutu . . . wisokwelanga aye mwine, kalombengapo lupeto, kadi kadipo na mutyima wa kupebwa’lo, ino ujimijanga ne lupeto lwandi pa kwingila uno mwingilo.” Kidye pa kwitabila Batumoni kyalombwele’mba mwingilo wingila Lehmann “keukamonwepo bu wa busunga.” Ino balwana na bantu ba Leza badi basumininwe kukankaja mwingilo wa kusapula konso mu yabo ntanda. (Ñim. 94:20) Avoka wa balwana wakafikija myanda ne ku Kidye Kikatampe kya ntanda. Le banabetu balongele’po bika?

20. Kidye Kikatampe kya mu Danemarke kyapwile namani uno mwanda, ne banabetu le balongele’po namani?

²⁰ Mu yenga mwine wa butyibi bwa Kidye Kikatampe, Batumoni bashilwile kusapula konso mu Danemarke. Mu Dya Bubidi mafuku 3 Kweji 10, 1933, Kidye Kikatampe kyaletele butyibi bwakyo. Kyatyibile’nka mwatyibile kidye kityetye na kulombola’mba August Lehmann katyumwinepo kijila. Kino kilombola’mba Batumoni babwanya kwendelela na kusapula pa kubulwa mwanda. Pa kulombola kufwija’ko kwabo kudi Yehova pa kwibapa buno bushindañani, batutu ne bakaka bavudije bukankamane bwabo mu mwingilo wa busapudi bya mwiko. Tamba kino Kidye kipwa ne potunena pano, banabetu mu Danemarke i babwanye kusapula pampikwa kwimikwa.

21, 22. Le Kidye Kikatampe kya mu États-Unis kyakwete butyibi’ka pa mwanda wa Tutu Murdock?

²¹ États-Unis. Dya Yenga mafuku 25 Kweji 2, 1940, pania umo Robert Murdock, pamo ne Batumoni bakwabo  basamba-babidi bakutyilwe pobadi basapula mu kibundi kya Jeannette, kidi kubwipi na Pittsburgh, mu Pennsylvania. Baponejibwe’mba mwanda kebapotelepo mukanda kumeso kwa kupāna mabuku. Uno mwanda wakatūdilwe ku Kidye Kikatampe kya mu États-Unis.

²² Mu mafuku 3 Kweji 5, 1943, Kidye Kikatampe kyaletele butyibi bwabingije Batumoni. Kidye kyapelele mbila itala kupota mukanda, mwanda kino kyadi “kikalakanya lupusa lwa kusangala luletelwe na Mukanda wa Mbila ya Ntanda.” Kidye kyatalwile lubila lwa mu kibundi mwanda “lwadi lukankaja bwanapabo bwa kwisamba, ne bwa kutōta.” Pa kulombola mulangwe wa bavule mu Kidye, Justice William Douglas wanene amba, mwingilo wa Batumoni ba Yehova “ke kusapulapo kete; kadi ke kwabanyapo mabuku kete, ino i byonso bibidi.” Ubweja’ko amba: “Uno mwingilo wa kipwilo i wa kamweno mpata . . . enka na mwikadile kutōta mu bipwilo ne kusapula ku alutale.”

23. Mwanda waka kunekenya mu kisambo kwa mu 1943 kudi na kamweno kotudi dyalelo?

²³ Ino mbila ya Kidye Kikatampe bwadi bushindañani bukatampe ku bantu ba Leza. Yalombwele patōka’mba bine twi—bengidi bene Kidishitu, ke twi bansungapo. Mu dino difuku dya kasekuseku dya mu 1943, Batumoni ba Yehova, mu  bisambo 13, banekenye’mo bisambo 12 bya mu Kidye Kikatampe, kubadila’mo ne myanda ya Murdock. Buno butyibi bwa kidye bwadi na lupusa lukatampe pa twanda tonso twa mu ano mafuku twadi twitukambakanya nato balwana mwanda wa kwitukankaja kusapula musapu wa Bulopwe mu kitango kya bantu ne ku njibo ne njibo.

24. Le tuloñanga namani shi Leta wakankaja mwingilo wetu wa busapudi?

²⁴ Batwe bengidi ba Yehova tusangalanga mpata shi Leta wetupe bwanapabo bwa kusapula musapu wa Bulopwe. Inoko, shi Leta wakankaja mwingilo wetu wa kusapula, tushintanga’tu manwa a mwa kusapwila koku twendelela na kusapula mu muswelo mukwabo po bibwanika. Pamo bwa batumibwa, “tufwaninwe kukōkela Leza bu mulopwe kupita’ko bantu.” (Bil. 5:29; Mat. 28:19, 20) Ino kadi tulombanga bidye bitalule kukankajibwa kobakankaja mwingilo wetu. Tala bimfwa bibidi.

25, 26. Le mu Nikaragua mwalongekele mwanda’ka wafikile ne ku Kidye Kikatampe, ne kwalupukile bika?

²⁵ Nikaragua. Mu mafuku 19 Kweji 11, 1952, Donovan Munsterman mishonele kadi mwingidi wa ku musambo waendele ku Bilo Itala Batwela ne Batamba mu Ntanda ya mwipata mwa Managua. Wasoñanibwe kwenda kukemona na Kapitene Arnoldo García, mwine utangidile ino bilo. Kapitene Donovan wanene’mba Batumoni ba Yehova ba mu Nikaragua “badi bakankajibwe kusapula mfundijo yabo ne kwingila mingilo ya kyabo kipwilo.” Pa kumwipangula mwanda mwine, Kapitene García wanena’mba, Batumoni kebapelwepo lupusa na Leta lwa kusapula ne kadi badi bebasambila’mba i ba koministe. Le i bāni betusambile? Bakulumpe ba Katolika Loma.

 ²⁶ Tutu Munsterman wakasamba ponka’pa ku Bilo ya Buludiki ne ya Bipwilo ne kwa Mulopwe Anastasio Somoza García, ino kekulongekele kintu. Banabetu bashinta manwa makwabo. Bafungile Njibo ya Bulopwe, ke bebunge mu tubisumpi, baleka busapudi bwa mu bipito, abo’ko baendelele kusapula musapu wa Bulopwe. Kadi balembele kukasamba ku Kidye Kikatampe kya mu Nikaragua, balomba Kidye kitalule’ko kuno kukankajibwa. Majulunale asambakenye konsokonso kuno kukankajibwa ne myanda yadi mu mukanda walembēlwe Leta, ne Kidye Kikatampe kyaitabije kusambija uno mwanda. Le kwalupuka bika? Mu mafuku 19 Kweji 6, 1953, Kidye Kikatampe kyalupwile butyibi bwakyo mwakimo na kubingija Batumoni. Kidye kyafudile ku kunena’mba, kuno kukankajibwa kutyumunanga kijila kya bwanapabo bwa kwisamba, bwa mutyima wa mundamunda, ne bwa kulombola nkulupilo. Kadi kwaletelwe ne lupusa lwa kujokeja kipwano pa bukata bwa Batumoni ne umbikalo wa Nikaragua monka mobyadi bikadile kala.

27. Mwanda waka bene Nikaragua batulumukile mpata butyibi bwakwetwe na Kidye, ne banabetu bamwene namani buno bushindañani?

²⁷ Bene Nikaragua batulumukile pa kumona Kidye Kikatampe kibingija Batumoni. Tamba pene’pa, bakulumpe ba bipwilo badi na lupusa lukatampe, lwalengeje ne Kidye kyepuke kwipya nabo myanda. Ino lupusa lwa Leta nalo lwadi lukatampe mpata, o mwanda Kidye kekyashintyilepo butyibi bwakyo. Banabetu abo badi bakulupile’mba bakanekenya mwanda badi bakingwe na Mulopwe wabo kadi baendelele na kusapula.—Bil. 1:8.

28, 29. Le pa bukata bwa myaka ya 1980, i myanda’ka yalongekele mu Zaïre mu kitulumukila?

²⁸ Zaïre. Pa bukata bwa myaka 1980, mu Zaïre, witwa dyalelo bu République démocratique du Congo mwadi kintu kya Batumoni 35 000. Pa kutandabula mingilo ya Bulopwe, musambo washilwile kūbaka mobo mapya. Mu Kweji 12, 1985, kwalongelwe kitango kya ntanda mu Kinshasa, mwipata mwa Zaïre, ne beni 32 000 batambile mu matanda mavule bayudile mu kiwanza kya mu kibundi. Ino tamba pene’pa ngikadila ya bengidi ba Yehova yashilula kushinta. Le kwalongekele bika?

²⁹ Tutu Marcel Filteau, mishonele mwine Québec, Kanada, watenwe na kupangwapangwa kwa umbikalo wa Duplessis, nandi waingile mu Zaïre mu kine kitatyi’kya. Usekununa mobyapityile’mba: “Mu mafuku 12 Kweji 3, 1986, batutu badi na biselwa batambwile mukanda ulombola’mba bulongolodi bwa Batumoni ba Yehova kebwitabijibwepo mu Zaïre.” Kuno kukankajibwa kwadi kushinyibwe na mulopwe wa ntanda, Mobutu Sese Seko.

30. Le Komite wa Musambo wadi usaka kukwata butyibi’ka bukomo, ino le batyibile mbila ya kulonga bika?

³⁰ Difuku dilonda’ko, ladiyo ya ntanda’ya yasapula’mba: “Ketukevwanikapo monka Batumoni ba Yehova mu [Zaïre].” Kupangwapangwa kwashilula’nka pene’pa. Mobo a Bulopwe apomwenwe, banabetu batumbulwa, kukwatwa, kukutwa, ne kukupilwa. Ne Batumoni banuke bene bakutyilwe. Mu  mafuku 12 Kweji 10, 1988, Leta wayata bintu bya bulongolodi ne bampulushi ne basola bayata mobo a musambo. Banabetu badi na biselwa balembela Mulopwe Mobutu, ino aye kulondolola mpikila. Pano Komite wa Musambo wadi ufwaninwe kukwata butyibi bukomo, “Le bilomba kukasamba ku Kidye Kikatampe’ni nansha bilomba kukungila?” Timothy Holmes, wadi mishonele kadi mukwatakani wa Komite wa Musambo mu kine kitatyi’kya uvuluka’mba, “Twakimbile bwendeji ne tunangu twa Yehova.” Pa kupwa kulangulukila pamo mu milombelo, komite wamwene’mba, kino ke kitatyipo kifwaninwe kya kukasamba ku Leta. Inoko, batele mutyima mpata pa mwa kukwatakenya banabetu ne mwa kwendeleja mwingilo wa busapudi.

31, 32. Le Kidye Kikatampe kya mu Zaïre kyakwete butyibi’ka butulumukwa, ne bwaikele na lupusa’ka pa banabetu?

³¹ Papityile myaka mivule. Kupangapanga Batumoni kwatyepele, kadi mu ntanda’ya baningija kulēmeka kyepelo kya bantu. Komite wa musambo wamwene’mba, pano kyo kitatyi kya kukasamba ku Kidye Kikatampe kya mu Zaïre pa mwanda utala kukankajibwa kwetu. Kya kutendelwa, Kidye Kikatampe kyaitabija kusambija uno mwanda. Ebiya mu mafuku 8 Kweji 1, 1993, kubwipi kwa myaka isamba-ibidi na paletele mulopwe lupusa lwa kukankajibwa, Kidye kyanene’mba, kukankajibwa kwa Batumoni na Leta kekwadipo kukwatañane na mbila, ne kukankajibwa kwatalwilwe. I kya kutulumukwa’po kashā! Baavoka batūdile būmi bwabo mu kyaka na kwipaya butyibi bwakwetwe na mulopwe wa ntanda’ya! Tutu Holmes unena’mba, “Mu bula bwa kino kisambo twemwenine mwadi mushintyila Yehova bintu.” (Dan. 2:21) Buno bushindañani bwakomeje lwitabijo lwa banabetu. Bamwene’mba Mulopwe Yesu, waludikile bantu bandi bayuke bya kulonga.

 ³² Kukankajibwa’tu kutalulwa, bilo ya musambo yapelwe lupusa lwa kutweja bamishonele, kūbaka mōbo mapya a musambo, ne kutweja mabuku esambila pa Bible. f Bine bengidi ba Leza ba ntanda yonso basangele’po kashā pa kumona mwakingile Yehova bantu bandi ku mushipiditu!—Isa. 52:10.

33. Le tubefunde bika ku buno bubandaudi butyetye bwa myanda ya bisambo?

³³ Bubandaudi bumo bwa kunekenya kotunekenye mu bisambo bulombola’mba Yesu i mufikidije mulao wandi wa amba: “Nkemupa binenwa ne tunangu kebikakokejapo bakinkwa nenu bonso pamo kukomena nansha kupatana.” (Tanga Luka 21:12-15.) Kyaba kimo, i kimweke patōka’mba Yehova i mulete Ngamadyela wa dyalelo mwanda wa kukinga bantu bandi nansha kutonona batyibi ne baavoka ba kininga balonde boloke. Yehova i mubule byabulwi bya balwana netu. (Tanga Isaya 54:17.) Balwana kebabwanyapo kukankaja mwingilo wa Leza.

34. Mwanda waka kunekenya kwetu mu bisambo i kutulumukwa, ne kulombola bika? (Tala ne kapango “ Kunekenya mu Bidye Bikatampe Kwaendeleje Busapudi bwa Bulopwe Kumeso.”)

³⁴ Mwanda waka kunekenya kwetu mu bisambo i kwa kutendelwa? Langulukila pa kino: Batumoni ba Yehova, kebadipo na lupusa lukatampe. Ketuvotangapo, ketuloñangapo makampanye a politike nansha kukwatakanya baludiki. Kadi boba bakatanwanga mu bisambilo bikatampe bayukilwe bu bantu “bampikwa kufunda kadi ba bituputupu.” (Bil. 4:13) Nanshi, mu muneneno wa bumuntu, bidye kebyalombelwepo kuponeja balwana netu ba bipwilo ne ba Leta bakomokomo mwanda’tu wa kwitukwasha. Nansha nankyo, bidye i bitupe bushindañani misunsa mivule! Kunekenya kwetu mu bisambo kulombola’mba tunangilanga ‘ku meso a Leza, pamo na Kidishitu.’ (2 Ko. 2:17) Tunenanga pamo na mwānenene mutumibwa Polo amba: “Yehova i mukwashi wami; nkikakwatwapo moyo.”—Bah. 13:6.