1, 2. (a) I bika byotubwanya kwiipangula pa boba betundaila, ne mwanda waka? (b) Le i bipangujo’ka byotusa kwisambila’po mu uno shapita?

LELO usenswe kutanwa ku butundaile? Bavule basenswe kwenda’ko mwanda kwikalanga nsangaji. Batundaile bavwele biyampe shē. Nakampata, mapala abo amungamunga. Mu dino difuku, bekalanga na nsangaji ne kumona’mba bakashikatanga biyampe.

² Inoko tufwaninwe kwitabija’mba dyalelo masongi mavule adi mu tuvutakanya. Byotwabilanga’mba boba betundaila’ba bakekale biyampe, kyaba kimo tukokeja kwiipangula’mba ‘Le buno busongi bukendeka? Le bukeja?’ Pa kulondolola ku bino bipangujo bilomba kutala shi ba mulume ne mukaji bakakulupila ne kulonda madingi a Leza atala pa busongi. (Tanga Nkindi 3:5, 6.) I biyampe balonde’o shi basaka kwilama mu buswe bwa Leza. Pano tubandaulei mulondolwela Bible ku bino bipangujo biná: Mwanda waka kwisonga? I ani ofwaninwe kutonga ekale mwinē pobe? Le uketeakanya namani mwanda wa busongi? Ne i kika kikakwasha ba mulume ne mukaji bekale nyeke na nsangaji mu busongi?

3. Kwisonga pa mwanda wampikwa kupotoloka, mwanda waka i kubulwa ñeni?

³ Bamo balañanga’mba busongi bo buleta nsangaji—amba kubwanyapo kwikala biyampe ne na nsangaji umbūmi shi  kudipo na mwinē pobe. Inoko buno i bubela! Yesu, wādi nkungulume, wānenene ne kunena’mba bukunga i kyabuntu kadi wākankamika ne boba babwanya kwitabija’bo bebwitabije. (Mateo 19:11, 12) Mutumibwa Polo nandi wālombwele byabuyabuya bidi mu bukunga. (1 Kodinda 7:32-38) Inoko Yesu ne Polo mwine kebāletelepo kijila pa uno mwanda; ne kadi ‘kukankaja bantu kwisonga’ kubadilwa mu “mfundijo ya bandemona.” (1 Temote 4:1-3) Nansha nabya, bukunga budi na byabuyabuya bivule ku boba basaka kwingidila Yehova pampikwa kya kwibapuakanya. Nanshi, ke biyampepo kwisonga pa mwanda wampikwa kupotoloka, kimfwa kunenwa na bakwenu.

4. Lelo busongi buyampe i kyalwilo kya muswelo’ka pa kulela bana?

⁴ Pakwabo napo kadi, le kudi buluji bupotoloke bwa kwisongela? Eyo, budi’ko. Busongi nabo i kyabuntu kya Leza wetu wa buswe. (Tanga Ngalwilo 2:18.) Nabo bukokeja kuleta byabuyabuya ne nsangaji. Kimfwa, busongi buyampe bwikalanga kyalwilo kiyampe kya kisaka. Bana basakanga kwikala mu kifuko kiyampe mobalelelwe na bambutwile ba kwibasanswa, kwibadingila, ne kwibaludika. (Ñimbo 127:3; Efisesa 6:1-4) Lelo busongi buyampe i kyalwilo kya muswelo’ka pa kulela bana?

5, 6. (a) Mungya Musapudi 4:9-12, i byabuyabuya’ka bidi mu kipwano kya mpwaninine? (b) Le busongi bubwanya kudingakanibwa namani na monji wa mpambo isatu?

⁵ Tala kisonekwa kiselele mutwe wa mwanda wa uno shapita kyonso kituntulu: “Babidi batabukile umo kunengela; ke-bantu balupula kamweno kayampe ka mwingilo wabo. Mwanda shi bapona, umo ukalangula mukwabo; ino yewa udi kasuku pa kupona ne mukwabo wa kumulangulapo mpikila, i malwa andi. Pakwabo napo, shi babidi balāla pamo nankyo bekala ne kyanga; ino wabunka akōkeje kwikala ne kyanga namani? Ino kadi shi muntu unekenya yewa udi bunka, babidi bakamwimanina, kabidi monji wa mpambo isatu keutyibikapo bukidibukidi, ehe.”—Musapudi 4:9-12.

 ⁶ Dibajinji, kino kisonekwa kilombola mvubu ya bulunda. Busongi nabo, i bulunda bwa mpwaninine. Monka mulombwela kino kisonekwa, kino kipwano kiletanga bukwashi, kikankamikanga, kadi kikiñanga. Busongi bukokeja kushimatyija kutabuka shi kijimba kya bantu babidi’kya kibabwejibwa’po ne mukwabo. Monka munenena uno vese, monji wa mpambo ibidi ukokeja kutyibwa. Inoko monji mujingwe nansha mulukwe na mpambo isatu i mukomo kutyiba bukidibukidi. Shi ba mulume ne mukaji basaka dibajinji kusangaja Yehova, nankyo busongi bwabo budi pamo bwa monji wa mpambo isatu. Busongi bwabo bukashimata binebine mwanda Yehova nandi udi’mo.

7, 8. (a) Lelo Polo wāsonekēle bankunga bene Kidishitu madingi’ka atala pa kilokoloko kya kusambakena pamo? (b) Lelo Bible uleta mumweno’ka mufwaninwe utala busongi?

⁷ Kadi mu busongi mo mupelwe lupusa lwa kwisangaja na bulādi mu muswelo mufwaninwe. Mo amo kadi mumonwa kusambakena pamo bu nsulo ya nsangaji. (Nkindi 5:18) Shi nkunga wapite kitatyi kya “kusongola” na munenena Bible—kitatyi kine kiniñanga kilokoloko kya kusambakena pamo—ukokeja padi kwendelela monka na kulwa na kilokoloko’kya. Shi kelaminepo, kino kilokoloko kikamutwala ku mwiendelejo wa disubi wa kubulwa kufwaninwa. Polo wāpelwe bukomo bwa mushipiditu asonekele bankunga ano madingi anena’mba: “Ino shi kebadipo na kwīfula, nabya basonge nansha kusongwa, mwanda i kipite buya kusonga kupita’ko kusōkwa mudilo na kilokoloko.”—1 Kodinda 7:9, 36; Yakoba 1:15.

⁸ Nanshi shi muntu watonge busongi, shi pa mwanda’ka shi pa mwanda’ka, i biyampe kumona bintu mobikadile. Enka na munenene Polo, boba besonga “bakamonanga byamalwa mu ngitu yabo.” (1 Kodinda 7:28) Boba besongele batanwanga na makambakano keatanwangapo na nkunga. Inoko shi ubatonge busongi, lelo i muswelo’ka okokeja kutyepeja makambakano ne kuvudija’ko  byabuyabuya? Muswelo umo bidi i kutonga mwinē pobe na ñeni.

9, 10. (a) Lelo Polo wāelekeje namani kyaka kidi mu kwisonga na bantu ba kubulwa kwitabija? (b) Shi muntu wapumpunya madingi a Leza apeleja kwisonga na wampikwa kwitabija, divule kulupukanga bika?

⁹ Polo wāpelwe bukomo bwa mushipiditu sandu pa kusoneka musoñanya muyampe ufwaninwe kulondwa pa kutonga wa kwisonga nandi amba: “Kemwakīkutyilai mu lupungu lubi na bampikwa kwitabija.” (2 Kodinda 6:14) Kyelekejo kyandi kyādi kimanine pa mwanda umwekanga ku babidimye. Shi banyema babidi beshile ku bukata ne ku bukomo bengidile mu lupungu lumo, bakakolelwa. Mo mwikadilanga ne mwitabije wisonga na wa kubulwa kwitabija, nabo bakatananga bikoleja. Shi umo asake kwilama mu buswe bwa Yehova ino mukwabo usūdile’ko nansha kupela’byo, kebakasakepo kubadikija kumeso bintu bya muswelo umo, kadi kebakeivwanikapo. O mwanda Polo wādingile bene Kidishitu besonge “enka mudi Mfumwetu kete.”—1 Kodinda 7:39.

¹⁰ Kyaba kimo, bene Kidishitu bankunga bafikile pa kunena’mba i kipite buya kwisonga na wampikwa kwitabija kupita’ko kususuka bunka na bukunga. Bamo i batonge kupumpunya madingi a mu Bible, ne kwenda kukesonga na muntu kengidilapo Yehova. Nyeke kutambanga’nka bikoleja. Bantu ba uno muswelo besoñanga na muntu okebabwanyapo kwisamba nandi bintu bya mvubu mu būmi. Bunka bwawiivwana bukokeja kutabuka bwaādi wiivwana kumeso kwa kwisonga. Ino i kya dyese, mwanda kudi bankunga bavule bene Kidishitu bakulupile ne balonda madingi a Leza mu uno mwanda. (Tanga Ñimbo 32:8.) Nansha byobatengele kukasonga nansha kukasongwa, belaijanga kufika’nka ne byobakatana wa kwisonga nandi mu bukata mwa batōtyi ba Yehova Leza.

11. Lelo i bika bikakukwasha utonge mwinē pobe na ñeni? (Tala ne kapango “ Byonsaka ku Mwinē Pami”)

 ¹¹ Shako, ke ensepo wingidila Yehova ukokeja kwikala mwinē petu muyampe. Shi usakanga kusonga nansha kusongwa, tala muntu udi na ngikadila, bitungo bya ku mushipiditu, ne uswele Leza pamo bwa abe. Umpika mukōkele ne mudyumuke ulupulanga mabuku mavule aleta ñeni mu uno mwanda, kadi i biyampe ulonde na katentekeji ano madingi a mu Bisonekwa, witabije akuludike pa kutonga buno butongi bwa mvubu. *—Tanga Ñimbo 119:105.

12. Lelo i kibidiji’ka kya busongi kidi mu matanda mavule, ne i kimfwa’ka kidi mu Bible kileta’po ñeni?

¹² Mu matanda mavule, mudi kibidiji kya bambutwile kukimbila mwana muntu wa kwisonga nandi. Mu bino bishiyekulu bambutwile bamonwanga bu badi na tunangu ne bwino bwa kutonga muntu mufwaninwe. Kusongeja bana uno muswelo divule kwendekanga, pamo na mu myaka inenenwe mu Bible. Kimfwa kya Abalahama wātumine mwingidi akakimbile Izake mukaji kidi na kamweno ku bambutwile balonda kino kibidiji dyalelo. Abalahama kāimaninepo pa ntumbo nansha lupeto. Ino, wāmutumine kulampe mwanda wa kukakimbila Izake mukaji mu bantu batōta Yehova. *—Ngalwilo 24:3, 67.

13-15. (a) Lelo musoñanya utanwa mu Nkindi 24:27 ukakwasha namani nsongwalume ukimba kusonga? (b) Lelo i bika bikalonga nsongwakaji pa kwilongolola mwa kusongelwa?

¹³ Shi bine usakanga kusonga nansha kusongwa, i  biyampe wiipangule amba, ‘Lelo bine kendi mwiteakanye?’ Kokeongola mu milangwe na kwimanina’tu pa bukena, kusambakena pamo, kwikala na muntu, nansha kubutula bana. Ino kudi bitungo bipotoloke bifwaninwe kulangila’po yewa usaka kusonga nansha kusongwa.

¹⁴ Nsongwalume ukimba mukaji ufwaninwe kulangulukila na katentekeji pa musoñanya unena’mba: “Longolola mwingilo obe panja, kadi longa’o mu budimi; penepa kulonda ubaka njibo yobe.” (Nkindi 24:27) I bika bikimba kunenwa pano? Mu mafuku’a, shi muntu usaka ‘kūbaka njibo yandi,’ nansha kushilula kisaka pasonga, wādi ufwaninwe kwiipangula’mba, ‘Le ne mwilongolole mwa kukwatakenya mukaji ne bana botukabutula?’ Dibajinji wādi ufwaninwe kwingila, kuta mutyima ku madimi ne byangulwa. Ne dyalelo mo monka. Yewa usaka kusonga ufwaninwe kwiteakanya mwa kuselela biselwa. Padi na bukomo, ufwaninwe kwingila. Kinenwa kya Leza kinena’mba yewa kavuijapo bisakibwa bya kyandi kisaka ku ngitu, mu malango, ne ku mushipiditu i mubi kutabuka ne wampikwa kwitabija mwine!—Tanga 1 Temote 5:8.

¹⁵ Mwana-mukaji watonga kusongwa nandi waitabija kusela biselwa kampanda bilēma. Bible utendelanga ngikadila ne bwino bufwaninwe kwikala na mwana-mukaji pa kukwasha mulumyandi ne kulela ba mu njibo yandi. (Nkindi 31:10-31) Boba basakanga kwisonga pampikwa kwiteakanya mwa kuselela biselwa, na bubine, bekalanga na mutyima wa kwisakila, bakankalwa kulangila byobakokeja kulongela bobasa kwisonga nabo. Kutabukidila, boba basaka kwisonga bafwaninwe kwilongolola bininge ku mushipiditu.

16, 17. Le boba basaka kwisonga bafwaninwe kulangulukila pa misoñanya’ka ya mu Bisonekwa?

¹⁶ Kwiteakanya mwanda wa busongi kulomba ne kulangulukila pa mingilo ipelwe ba mulume ne mukaji kudi  Leza. Mulume ufwaninwe kuyuka bidi mushintulwila kwikala bu mutwe wa njibo ya mwine Kidishitu. Uno mwingilo keumupelepo lupusa lwa kususujañana. Ino ufwaninwe kwiula muswelo wingidija Yesu bumutwe bwandi. (Efisesa 5:23) Mukaji mwine Kidishitu nandi mo monka, ufwaninwe kuyuka mwingilo wa mvubu wapelwe. Lelo uketabija kukōkela “bijila bya wandi mulume”? (Loma 7:2) Udi kala munshi mwa bijila bya Yehova ne Kidishitu. (Ngalatea 6:2) Lupusa lwa mulumyandi pa njibo ke bijila bikwabo byebweja’po. Lelo uketabija kukwatakanya ne kukōkela lupusa lwa muntu wa kubulwa kubwaninina? Shi wamone’mba kebimusangajapo, nankyo aleke kusongwa.

¹⁷ Kadi, umo ne umo ufwaninwe kwitabija kuvuijija mukwabo bisakibwa bimufwaninwe. (Tanga Fidipai 2:4.) Polo wāsonekele amba: “Muntu ne muntu momudi’mo asanswe mukajandi mwaesanshilwe aye mwine; mukaji nandi ufwaninwe kulēmeka mulumyandi bikatampe.” Polo wāmwene ku bukomo bwa mushipiditu sandu amba mwana-mulume usakanga kwimona bu mulēmekibwe bininge na mukajandi. Mwana-mukaji nandi usakanga kwimona bu muswibwe na mulumyandi.—Efisesa 5:21-33.

18. Mwanda waka boba benangila mwanda wa kwisonga bafwaninwe kwīfula?

¹⁸ Nanshi kwinangila mwanda wa kwisonga ke kitatyipo kya kukaya bitupu. I kitatyi kya mwana-mulume ne mwana-mukaji kutala shi bakabwanya kushikata pamo ne kumona shi i biyampe besonge. Kadi i kitatyi kilomba kwīfula. Mwanda i kitatyi kibwanya kuninga kilokoloko kya kwilombola bukena—shabyo e mungya kipangila. Inoko, boba besenswe bya binebine bakepuka bilongwa bibasanshija ku mushipiditu. (1 Tesalonika 4:6) Nanshi, shi mwinangilanga, ikalai na kwīfula; o mwikadilo ukemukwasha mu būmi bwenu bonso, bikale mubesonge nansha kemwisongelepo.

19, 20. Mwanda waka muswelo umona mwine Kidishitu busongi ufwaninwe kwishila na wa ntanda dyalelo? Leta kimfwa.

¹⁹ Shi besonga’ba basaka busongi bwabo bulādile, bafwaninwe kwimvwanija mpiko yabo. Mu bitabo ne mu mafilime, balombolanga’mba kwisonga yo mfulo ya nsangaji yadi isakibwa. Ino na bubine, busongi ke mfulopo; i ngalwilo—ngalwilo ya kintu kyānenene Yehova’mba kikale’ko nyeke. (Ngalwilo 2:24) I kya bulanda, mwanda mu ntanda ya dyalelo bavule kebamwene’kyopo uno muswelo. Mu bishiyekulu bimo, banenanga’mba busongi i “kijimba kya bintu bibidi.” Kebayukilepo amba byobanena bikwatañene na muswelo umona bavule busongi. Namani? Kijimba kiyampe kikutwanga pokidi na mvubu amba kije, ino i belwe amba kikokeja kukutwa ne kukutululwa bukidibukidi.

²⁰ Dyalelo, bavule bamwene busongi bu bwa kitatyi kityetye. Bepangila kwisonga na kulanga’mba bakamona byobasaka, ne shi mubaikala bikoleja belubula ponka na ponka. Ino, vuluka muswelo welekeja Bible busongi—ke na monji kadi. Myonji ingidijibwanga ku byombo i mipungwe mu muswelo wa kwija, keyakatyibika nansha ke mu kimpumpu kya namani. Mo monka, busongi nabo i butūlwe’ko bu bwa lonso. Vuluka, Yesu wānene’mba: “Kyokya kyakuta Leza pamo mu lupungu, muntu nansha umo kakikalañanya’kyo.” (Mateo 19:6) Shi mubesonge, mufwaninwe kumona busongi uno muswelo. Lelo ko kunena’mba busongi bwa uno muswelo i kiselwa kilēma? Mhm.

21. Le ba mulume ne mukaji bafwaninwe kwimona namani, ne i kika kikebakwasha bemone uno muswelo?

²¹ Ba mulume ne mukaji bafwaninwe kwimona mu muswelo muyampe. Shi muntu ne muntu wielela’ko kuta mutyima ku ngikadila milumbuluke ne bukomo bulonga mukwabo,  nankyo busongi bukaleta nsangaji ne kuloelelwa. Le kumona mwinē pobe wampikwa kubwaninina uno muswelo i bupofu? Yehova ke mpofupo, ino tumukulupile pa kwitumona kwaetumona mu muswelo muyampe. Mulembi wa mitōto wāipangwile’mba: “Shi abe, Yehova, ubangile mambo nankyo le i ani, a Mfumwami, ukēmananga?” (Ñimbo 130:3) Ba mulume ne mukaji nabo bafwaninwe kwimona mu muswelo muyampe ne kwifwila lusa.—Tanga Kolose 3:13.

22, 23. Lelo Abalahama ne Sala i bashiye kimfwa’ka kilumbuluke ku boba besongele?

 ²² Busongi bukokeja kuleta nsangaji mikatampe kitatyi kyobulāla myaka mivule. Bible witulombola busongi bwa ba Abalahama ne Sala bādi ke banunu. Būmi bwabo kebwābudilwepo kutanwa na bikoleja ne makambakano. Langa bidi mobyādi bya kukomena Sala, mwana-mukaji wādi na kintu kya myaka 60 ne musubu, kutaluka mu Ulu kibundi kitumbe ne kya ntundubuko ende kukashikata mu mapema būmi bwandi bonso. Aye’ko wākōkele bumutwe bwa mulumyandi. Uno mukwashi wa kubwanininya wa bine wa Abalahama, wāmukweshe na bulēme pa kufikidija butyibi bwaādi ukwata. Ne kikōkeji kyandi kekyādipo kya kūlukūlu. Nansha ke “munda” mwandi mwine, wādi umona mulume wandi bu mfumwandi. (Ngalwilo 18:12; 1 Petelo 3:6) Kikōkeji kyandi kudi Abalahama kyādi kitamba ku mutyima.

²³ Bine, kino kekilombolapo amba ba Abalahama ne Sala bādi nyeke bamona bintu muswelo umo. Kyaba kimo Sala wāletele mulangwe wādi ‘mubi byamwiko’ kudi Abalahama. Nansha nabya, na buludiki bwa Yehova, Abalahama wāteja na kwityepeja byānenene mukajandi, ku mfulo byāleta nsangaji mu kisaka. (Ngalwilo 21:9-13) Dyalelo balume ne bakaji, nansha boba besongele kepadi myaka makumi, bakokeja kuboila ñeni mivule ku bano ba mulume ne mukaji bādi bakaminwe Leza.

24. Le i masongi a muswelo’ka apējanga Yehova bulēme, ne mwanda waka?

²⁴ Mu kipwilo kya bwine Kidishitu, mudi masongi mavule adi na nsangaji—mukaji ulēmekele bikatampe mulumyandi, mulume usenswe ne kulēmeka mukajandi, kadi bonso batūdile kulonga kiswa-mutyima kya Yehova kumeso kwa bintu byonso. Shi kosake kusonga nansha kusongwa, nanshi tonga na ñeni wa kwisonga nandi, witeakanye senene, kadi longa bukomo bwa kulengeja busongi bwikale bwa ndoe ne buswe amba Yehova Leza alēmekwe. Mu uno muswelo, busongi bobe bukakukwasha nyeke wilame mu buswe bwa Leza.