1-3. (a) Mwanda waka lolo umo usaka wandi mwana ekale utōka ne wa dyangi? (b) Mwanda waka Yehova usakanga batōtyi bandi bekale batōka, ne i bika biketutonona twikale batōka?

LOLO umo usaka wandi mwana ende kuntu kampanda. Penepa wamoija mwanda wa atōke ne kumuvwika bya dyangi. Ujingulwile amba bukundwe bo bukomo bwa ngitu. Kadi uyukile amba mumwekelo wa mwana ulombolanga mwikadile bambutwile bandi.

² Yehova, Tata wetu wa mūlu, usakanga bengidi bandi bekale batōka. Kinenwa kyandi kinena’mba: “Kudi wakutōka, tō, nabya ukēlombola nobe kōdi wakutōka, tō.” * (Ñimbo 18:26) Yehova wituswele; uyukile amba kwikala batōka i  kwa kamweno kotudi. Ne kadi ukimbanga batwe Batumoni bandi tumwekeje ku bantu mwaikadile. Bine, mumwekelo wetu wa bukundwe ne mwiendelejo wetu mulumbuluke ukatumbija Yehova ne dijina dyandi dikola pa kyaba kya kumufutulwija.—Ezekyele 36:22; tanga 1 Petelo 2:12.

³ Kuyuka amba Leza uswele butōki kwitutonanga netu twikale batōka. Tukimba mwikadilo wetu wa umbūmi upeje Yehova bulēme mwanda tumuswele. Ne kadi tusaka kwilama mu buswe bwandi. Shi ke pano, tubandaulei kyotufwaninwe kwikadila batōka, byokulomba, ne mwa kwikadila nyeke batōka. Buno bubandaudi buketukwasha tumone mu bintu motusakilwa kwilemununa.

4, 5. (a) Le i kika kine kyotufwaninwe kwikadila batōka? (b) Lelo butōki bwa Leza i bumweke muswelo’ka mu bupangi bwandi bumweka na meso?

⁴ Muswelo umo wituludika Yehova i na kwitupa kimfwa. Kinenwa kyandi kitusoñanya amba “iulai Leza.” (Efisesa 5:1) Kino kyo kine kyotufwaninwe kwikadila batōka: Yehova, Leza otutōta, i utōka, ujila, ne ukola mu miswelo yonso.—Tanga Levi 11:44, 45.

⁵ Butōki bwa Yehova i bumweke patōka mu bupangi bwandi bumweka na meso, monka mumwekela ngikadilo yandi mivule. (Loma 1:20) Ntanda i mipangwe ikale kīkalo kitōka kya bantu. Yehova i mutūle’ko mwishintyilo wa bintu mu umbuo usāsa luvula ne mema bikale bitōka. Twishi tumotumo tukundulanga bintu bya busala na kwibyalamuna ke byampikwa kyaka. Befundi ba sianse ke bengidije tuno twishi tunyunyunyunyu twa kinzalanzala mwanda wa kutōkeja pitolo imwanga bantu ba lwiso ne ba kwisakila mu mema ne busala bukwabo. I kimweke patōka amba butōki i mwanda mukatampe ku meso a “Aye walongele panopanshi.” (Yelemia 10:12) Nanshi ufwaninwe kwikala mwanda mukatampe ne kotudi.

6, 7. Lelo Bijila bya Mosesa byādi bilombola namani’mba boba batōta Leza bafwaninwe kwikala batōka?

 ⁶ Kintu kikwabo kyotufwaninwe kwikadila batōka i mwanda Yehova, Mulopwe wetu Mubikadi, usaka batōtyi bandi bekale batōka. Mu Bijila byāpele Yehova bene Isalela, butōki ne butōtyi byādi ba kaimu na kalundu. Bijila byānene patōka amba mu Difuku dya Kipwanyo, mupidishitu mukatampe wādi unenwe koya, ke musunsa umopo, ino i misunsa ibidi. (Levi 16:4, 23, 24) Babitobo bela bitapwa bādi boya ku makasa ne ku binyantyilo byabo kumeso kwa kwela bitapwa kudi Yehova. (Divilu 30:17-21; 2 Bilongwa 4:6) Mukanda wa Bijila utela miswelo 70 ya bilongwa bya disubi dya ku ngitu ne ya bya kujilula bya mu mutōtelo. Mwine Isalela shi i musubile, kādipo ufwaninwe kukatōta—shi bitupu, pakwabo wādi ubwanya’nka ne kwipaibwa. (Levi 15:31) Yense wādi upela kwisubula mungya bijila, kubadila’mo ne koya ngitu yandi ne kukenda mbwija, nabya wādi ‘wa kufundudidilwa umbukata mwa kipwilo.’—Umbadilo 19:17-20.

⁷ Shako, dyalelo ketulondangapo Bijila bya Mosesa, inoko bitupanga bujinguludi bwa mulangila Leza pa uno mwanda. Eyo, Bijila byādi bilomba boba batōta Leza bekale batōka. Yehova kalamukilepo. (Malaki 3:6) Leza uketabija mutōtelo wetu enka shi i “utōka tō, wampikwa disubi.” (Yakoba 1:27) Pa kino, tufwaninwe kuyuka byobya bisaka Leza kotudi mu uno mwanda.

8. Lelo Yehova usaka twikale batōka mu bika ne bika?

⁸ Mu Bible, kwikala batōka kekufunkilapo enka pa butōki bwa ku ngitu. Kwikala batōka ku meso a Leza, kutala miswelo yetu yonso ya umbūmi. Yehova usaka twikale batōka mu miswelo iná—ku mushipiditu, mu mwikadilo, mu ñeni, ne ku ngitu. Tutalei pano mobishintulwila.

9, 10. Le kwikala batōka ku mushipiditu kushintulula bika, ne bene Kidishitu ba bine bakepuka bika?

 ⁹ Butōki bwa ku mushipiditu. Mu kīpi, kwikala utōka ku mushipiditu i kuleka kusambakanya butōtyi bwa bine na bwa bubela. Bene Isalela pobātambile mu Babiloni kebajokela ku Yelusalema, bāpelwe kino kidyumu ku bukomo bwa mushipiditu amba: “Tambai papo, kemukitengai kintu kya disubi, nansha kimo kine; . . . mwikale batōka to-o.” (Isaya 52:11) Kine kyājokēle bene Isalela kwabo i kujokeja mutōtelo wa Yehova. Uno mutōtelo wādi ufwaninwe kwikala utōka—wampikwa kusubijibwa na mfundijo, bilongwa, ne bibidiji bya mutōtelo wa kine Babiloni ufutulwija Leza.

¹⁰ Dyalelo, batwe bene Kidishitu ba bine tufwaninwe kuta mutyima kutyina twakasubijibwa na mutōtelo wa bubela. (Tanga 1 Kodinda 10:21.) Kino kidyumu i kya kamweno mwanda lupusa lwa kipwilo kya bubela i lwandabile konso. Mu matanda mavule, bibidiji, bilongwa, ne bisela palapala i bikwatañane na mfundijo ya mutōtelo wa bubela, kimfwa amba shi tubafu kudi kintu kimo kyendelelanga na būmi. (Musapudi 9:5, 6, 10) Bene Kidishitu ba bine bepukanga bibidiji bidi’mo nkulupilo ya mutōtelo wa bubela. * Ketukalekapo kuningilwa na bantu kwitulengeje tuleke kulonda misoñanya ya mu Bible itala pa butōtyi butōka.—Bilongwa 5:29.

11. Le kwikala batōka mu mwikadilo kulomba bika ne bika, ne mwanda waka i kipite buya twikale batōka mu mwikadilo?

¹¹ Butōki bwa mu mwikadilo. Kwikala batōka mu mwikadilo i kunyema miswelo yonsololo ya busekese. (Tanga Efisesa 5:5.) I kipite buya twikale batōka mu mwikadilo. Monka motukekimwena mu shapita ulonda’ko, tufwaninwe ‘kunyema busekese’ shi tusaka kwilama mu buswe bwa Leza. Babusekese bampikwa kwisāsa “kebakapyanangapo Bulopwe bwa Leza.” (1 Kodinda 6:9, 10, 18) Bano bantu i “ba munyanji mu bya busala” ku meso a Leza. Shi abatunya kwikala batōka mu  mwikadilo nabya “kyepelo kyabo kikekala . . . lufu lwa bubidi.”—Kusokwelwa 21:8.

12, 13. Lelo milangwe ne bilongwa i bikwatañane namani, ne i muswelo’ka otukekala batōka mu ñeni?

¹² Butōki bwa mu ñeni. Milangwe yo itwalanga muntu ku kulonga kintu. Shi tutweja mu ñeni ne mityima yetu milangwe mibi, nansha palāla, tukafula ku kulonga bilongwa bya disubi. (Mateo 5:28; 15:18-20) Ino shi tutweje mu ñeni yetu milangwe itōka, miyampe, nankyo tukekala na bukomo bwa kulama mwiendelejo wetu utōka. (Tanga Fidipai 4:8.) Le i muswelo’ka otukekala batōka mu ñeni? Dibajinji bidi, tufwaninwe kunyema kwipwija mukose ko-konso kukokeja kōna mulangilo wetu. * Kupwa, tufwaninwe kudinga mu ñeni yetu milangwe itōka na kwifunda Kinenwa kya Leza kitatyi ne kitatyi.—Ñimbo 19:8, 9.

¹³ Pa kwilama mu buswe bwa Leza, i kyendele’mo twikale batōka ku mushipiditu, mu mwikadilo, ne mu ñeni. Ino miswelo ya butōki i mīsambilwe’po bininge mu mashapita makwabo a kino kitabo. Shi ke pano, twisambilei pa muswelo wa buná—butōki bwa ku ngitu.

14. Mwanda waka butōki ke mwandapo utala muntu aye mwine?

¹⁴ Butōki bwa ku ngitu bulomba twikale na imbidi ne byonso byotudi nabyo bitōka. Le buno butōki i mwanda utala enka muntu aye mwine? Mhm, ku batōtyi ba Yehova ke amopo. Monka motwekimwenanga, butōki bwetu bwa ku ngitu i mwanda mukatampe utele’ko Yehova mutyima, ke-pantu i bwa kamweno kotudi kadi bwitukwasha tulombole mwaikadile. Langukila pa kimfwa kidi ku ntwelelo. Shi ubamone mwana udi na busala, udi fututu, ukepangula i mwanā ani, mwene i amo? O mwanda netu ketusakilepo mumwekelo  wetu nansha mwikadilo wa umbūmi bwetu utukije Tata wetu wa mūlu nansha kufutulwija musapu otusapula. Kinenwa kya Leza kinena’mba: “Ketuletangapo kikukaja mu muswelo nansha umo, kutyina’mba bantu bakaboya mwingilo wetu tuto; ino mu miswelo yonso twiyukanyanga bu bengidi ba Leza.” (2 Kodinda 6:3, 4) Penepa i muswelo’ka otukekala batōka ku ngitu?

15, 16. Lelo i bika bibadilwa mu bukundwe, ne mbwija yetu ifwaninwe kwikala namani?

¹⁵ Bukundwe ne mumwekelo wetu. Nansha misokwe ne mwikadilo wa umbūmi byobidi bishileshile mungya ntanda ne ntanda, inoko pavule ketukabulwepo kifula ne mema a koya kyaba kyonso ne kwikundula batwe ne betu bana. Kwikala nkundwe i ne koya mema ku makasa na kifula kumeso kwa kudya nansha kutenga bidibwa, pa kupwa kwenda  ku musalani, ne pa kupwa koija mwana nansha kumushinta bikama (misompo). Koya ku makasa na kifula kukokeja kwitukinga ku misongo ne na bubine kukokeja kupandija būmi. Kukankajanga bishi bileke kusambakana, enka nenki bantu baepa misongo pamo bwa munda kupita. Mu matanda mudi mobo keadipo na misalani ya mema, busala bukokeja kujīkwa, na mwādi mulongelwa mu Isalela wa kala.—Kupituluka 23:12, 13.

¹⁶ Mbwija yetu nayo ifwaninwe kukendwa kitatyi ne kitatyi mwa kwikadila’yo itōka senene. Bisandi bya mwine Kidishitu kebinenenwepo enka kwikala bya bei ne bya katutu, ino bifwaninwe kwikala bya dyangi, bitōka kadi bilombola butūkanye. (Tanga 1 Temote 2:9, 10.) Kitatyi kyonso mumwekelo wetu ufwaninwe kunengeja “mu miswelo yonso bufundiji bwa Umpandiji wetu, Leza.”—Tetusa 2:10.

17. Mwanda waka mobo ne bintu byetu bifwaninwe kwikala bikundule ne bimweka biyampe?

¹⁷ Mobo ne bintu byotudi nabyo. Mobo etu padi ke makatakatapo nansha atyikukwa, inoko afwaninwe kwikala makundule ne amweka biyampe kitatyi kyonso. Mo monka shi tudi na motoka nansha na kyendwa nakyo ku kupwila nansha mu busapudi, tufwaninwe kulonga bukomo bwa kwikikundula panja ne munda. Ketwakilwai amba njibo ne bintu byotudi nabyo bikundule biletanga bukamoni ku bantu. Ke-twi bantu tufundijanga bakwetu amba Yehova Leza i utōka, ne amba ‘ukonakanya boba bonakanya ntanda,’ kadi amba Bulopwe bwandi busa kwalamuna ntanda yetu ke paladisa. (Kusokwelwa 11:18; Luka 23:43) Bine, tusakanga mumwekelo wa mobo ne bintu byetu ulombole ku bakwabo amba tudi kala na bibidiji bifwaninwe bantu bakekala mu yoya ntanda impya isa kwiya.

18. Le i muswelo’ka otukalombola amba tulēmekele Njibo ya Bulopwe?

¹⁸ Kifuko kyetu kya kutōtela’po. Buswe botuswele Yehova buketutonona tulombole amba tulēmekele Njibo yetu ya Bulopwe,  kité kya mutōtelo wa bine mu kibundi. Shi mweni waiya ku Njibo ya Bulopwe, tusakanga amba atendele kifuko kyotupwidila’po. I biyampe tukundule ne kulongolola kitatyi ne kitatyi Njibo ya Bulopwe mwanda wa ikale nyeke miyampe ne isangaja. Tulombolanga amba tulēmekele Njibo ya Bulopwe shi tulonga byonso byotubwanya bya kwiilama biyampe shē. Bine, i dyese kotudi shi tupityija kitatyi kyetu na kukundula, “kuneñenya ne kulongolola” kifuko kyotutōtela’po. (2 Bilongwa 34:10) Uno musoñanya umo onka utala ne Njibo ya Bitango nansha bifuko byotulongela’po bitango.

19. Pa kwikala batōka ku ngitu, i bintu’ka byotukepuka, ne Bible witukwasha namani pa uno mwanda?

¹⁹ Pa kwikala batōka ku ngitu, i biyampe twepuke bibidiji ne bilongwa bya disubi pamo bwa kutoma mfwanka, malwa, ne bintu bikolwañana byonso nansha byobya bileta lunjingwe. Bible katelelepo pa bute pa bute bibidiji ne bilongwa byonso bya disubi bitumbile dyalelo, ino udi na misoñanya itukwasha tujingulule mumwena Yehova bino bintu. Byotuyukile mumweno wa Yehova pa uno mwanda, buswe botumuswele buketutonona tulonge byasaka. Tutalei pano misoñanya itano ya mu Bisonekwa.

20, 21. Le Yehova usaka tuleke kulonga bilongwa’ka, ne tudi na bubinga’ka bukatampe bwa kulekela’byo?

²⁰ “Nanshi, byotudi na ino milao, banwe baswedibwe, twitōkejei ku byonso bisubija ngitu ne mushipiditu, tubwanininye buujila mu kwakamwa Leza.” (2 Kodinda 7:1) Yehova usaka tuleke kulonga bilongwa bisubija umbidi wetu ne kona mushipiditu wetu, kukanina kwa mutyima wetu. Shi ke pano, twepukei bilongwa byonso bimuna muntu biyukene bu byōnanga ngitu ne ñeni yetu.

²¹ Bible uleta bubinga bukatampe bwa ‘kwitōkeja ku byonso bisubija ngitu.’ Imvwana mushilwila 2 Kodinda 7:1 amba: “Byotudi na ino milao.” Le i milao’ka? I yoya ilaile Yehova mu mavese abadikile amba: “Nkemutambulanga. Kadi  nkekalanga shenu.” (2 Kodinda 6:17, 18) Langa’po bidi: Yehova ukulaile amba ukakulama ne kukuswa pamo bwa shabana uswele ne kukinga wandi mwana. Ino Yehova ukafikidija ino milao enka shi wepuke bubi bonso busubija “ngitu ne mushipiditu.” Yō, i bulembakane shi uleke kibidiji nansha kilongwa kya disubi kikubudije kino kipwano kya bulēme ne kya mpwaninine na Yehova!

22-25. Le i misoñanya’ka ya mu Bisonekwa itukwasha twepuke bibidiji ne bilongwa bya disubi?

²² “Sanswa Yehova Leza obe na mutyima obe onso ne na muya obe onso ne na ñeni yobe yonso.” (Mateo 22:37) Yesu wātelele kino amba kyo kijila kikatampe. (Mateo 22:38) Tufwaninwe kuswa Yehova uno muswelo. Kumuswa na mutyima, muya, ne manwa onso, kwitulomba tuleke bilongwa bipipija būmi bwetu ne kutunija manwa a kulanga etupele Leza.

²³ “[Yehova] ye upa bantu bonso būmi ne umpuya ne bintu byonso.” (Bilongwa 17:24, 25) Būmi i kyabuntu kitupele Leza. Tuswele Umpangi, o mwanda tulēmekele kyabuntu kyaetupele. Pa kino twijibanga ku bibidiji ne bilongwa byona bukomo bwa ngitu yetu, ne tuyukile amba bilongwa bya uno muswelo i kubulwa kulēmeka pakatampe pene kyabuntu kya būmi.—Ñimbo 36:9.

²⁴ “Sanswa mukwenu mowisanshilwe abe mwine.” (Mateo 22:39) Bibidiji ne bilongwa bya disubi bivule kebyonangapo enka wibilonga, ehe, byonanga ne boba badi nandi pabwipi. Kimfwa, mwishi wa mfwanka ukokeja kōna boba kebatomangapo mfwanka. Muntu ulonga bekadi nandi kibi ujilulanga kijila kya Leza kitulomba kuswa mukwetu. Ne kadi ubepanga panena’mba nswele Leza.—1 Yoano 4:20, 21.

²⁵ “Wibavuluje nyeke bekale munshi mwa maludiki ne ba lupusa.” (Tetusa 3:1) Mu matanda mavule, kwikala na bintu bikolwañana ne kwingidija’byo, kimfwa dyamba i kujilula kijila kya Leta. Batwe bene Kidishitu ba bine, ketwikalangapo na bintu bikolwañana bipelejibwe na Leta nansha kwingidija’byo kwine.—Loma 13:1.

26. (a) Pa kwilama mu buswe bwa Leza, tufwaninwe kwikala namani? (b) Le i kika kinenenwa amba kwikala batōka ku meso a Leza bo būmi buyampe?

 ²⁶ Pa kwilama mu buswe bwa Leza, tufwaninwe kwikala batōka, ke enkapo mu muswelo umo nansha ibidi, mhm, ino i mu miswelo yonso. Kuleka bibidiji ne bilongwa bya disubi ne kwijiba’ko padi ke kupēlapo, inoko kubwanika. * Na bubine, kekudipo būmi buyampe na buno bwa kufundijibwa nyeke na Yehova pa mwanda wa kamweno ketu. (Tanga Isaya 48:17.) Kutabukidila, shi twikale batōka nankyo tukaloelelwa pa kuyuka amba tumwekejanga mwikadile Leza otuswele, ne amba twilamine mu buswe bwandi.