Bitufundija Būmi
Konso kotwela meso, tumonanga bintu byūmi bitama, byenda ne kwivudija. Bilengejanga umbuo wetu wa ntanda wikale muyampe kutabuka. Kadi dyalelo po pene bantu abayuka myanda mivule itala bintu byūmi kupita mafuku kunyuma. Le būmi bwāikele’ko namani? Langulukila pa myanda ilonda’ko.
Kubulwa kwivwanija mwikadile būmi kulombola’mba bwāpangilwe. Būmi i bubundwe na tuseke tuvule. Kaseke ne kaseke kafwaninwe kulonga bintu bivule bikutakane mwanda wa kwikale būmi ne kwivudija’bo. Ye mobikadile ne mu tubintu tutyetutye tūmi. Kimfwa langulukila pa kiyujo kya mikate, kidi na kaseke katyetye’tu. Shi twikadingakanye na kaseke ka muntu, kaseke ka kiyujo i katyetye bininge. Inoko nako i kakutakane bininge. Mu kaseke ne kaseke ka kiyujo mudi kaseke ka ADN. Tuno tuseke tudi na muswelo wa kupondakanya byakudya, kusela ne kushinta mamolekile, bintu bine bya kamweno pa kusaka bintu bikale byūmi. Shi kekudipo byakudya, kano kaseke kekengilangapo senene, pamo bwa ako kalēle. O mwanda kiyujo kibwanya kubīkwa mu kitatyi kilampe mu mpishi kupwa balonga nakyo mikate, nayo yatatuka.
Befundi ba sianse ke bafunde tuseke twa kiyujo myaka mivule mwanda wa kwivwanija biyampe tuseke twa muntu. Ino kudi bintu bivule byokebaivwanije. Ross King, polofesele umo wa ku iniveleshite kufundwanga myanda ya bya busendwe idi mu Suede, unena’mba, “kekudipo befundi bavule ba bintu byūmi ba kulonga bukomo botusaka kulonga pa kwivwanija mwingidila kiyujo.”
Le ulanga’po namani? Le ulanga’mba kaseke katyetyetyetye ka kiyujo keikadile’ko? Le kekudipo wēkalongele?
Būmi bubwanya kutamba’nka ku būmi bukwabo. ADN i milongwe na mamolekile etwa bu tuseke twa nucleotide. Kaseke ne kaseke ka muntu kadi na tuseke twitwa bu nucleotide midiyala 3 ne musubu. Tuno tuseke tonso i tulongwe mu ndudi mwanda wa tubwanye kuleta tuseke twa bumeni ne bumeni bwine.
Befundi ba sianse banenanga’mba, shi tuno tuseke twitwa bu nucleotide twebunga pamo misunsa midiyala ne midiyala, tubwanya kupunga kaseke ka ADN musunsa’tu umo. Bintu bya busendwe kebibwanyapo kulonga bino bintu.
Bubine i buno amba, befundi ba sianse kebabwanyapo nansha dimo kulonga kintu kyūmi kupityila ku kintu kyampikwa būmi.
Būmi bwa muntu i butabuke būmi bo-bonso. Batwe bantu tudi na ngikadila itukwasha tusangēle būmi ne pa mfulo, kadi mu muswelo keubwanyapo kusangela’bo bipangwa bikwabo. Tudi na bukomo bwa kupunga kintu, bwino bwa kwikala na bakwetu, ne kulombola motwiivwanina. Tuyukanga butobaji, luvumba, mawi, misombelo ne kumona. Twiteakanyanga ku būmi bwa kumeso ne kukimba mwa kukekadila na būmi buyampe.
Le ulanga’po namani? Le tudi na ino ngikadila mwanda’po’tu tusakilwa’yo pa kwikala bōmi ne kwivudija? Nansha ilombola’mba būmi i kyabuntu kitambile kudi Umpangi wa buswe?
