Diulu ne ntanda i biteakanibwe. Kishinte kimo kidi mu julunale umo (Astronomy) kinena’mba, “bisansa bya ñenyenye i biteakanibwe senene mūlu, kebidipo mu kavutakanya.” Le i bibwanike namani? Befundi ba sianse betabije amba, i bibwanike pa mwanda wa bintu kebimweka biyukene bu bintu bifīta fututu. Bino bintu bifīta fututu bidi pamo bwa “bukomo kebumweka bulengeja bisansa bya ñenyenye bikale pa kifuko pobidi mūlu.”

Le diulu ne ntanda byāteakanibwe namani? Le kuno kuteakanibwa kwēikadile’ko? Tala bintu byanenene Allan Sandage. Umonwanga bu “mwifundi mukatampe wa imbuo wa mu myaka ya katwa ka 20,” kadi wadi ukulupile mudi Leza.

 Wanenene amba, “mona’mba i bikomo kwitabija’mba ino ndudi yēikadile’ko mu kavutakanya. Kufwaninwe kwikala muntu kampanda wiitūdile’ko.”

Diulu ne ntanda bidi’ko mwanda wa kukwatakanya būmi. Langulukila pa byobya bitwa na befundi ba sianse bu bukomo bubwanine. Bulengejanga dyuba ditēme mu muswelo muyampe. Shi buno bukomo bwadi butyetye bininge, kekwadipo kwa kwikala dyuba. Shi bwadi bungi bininge, dyuba dyadi dya kutēma’nka kutēma.

Buno bukomo bubwanine bubadilwa mu bintu bikwasha pa kusaka’mba būmi bwendelele kwikala’ko. Anil Ananthaswamy mulembi wa sianse wanenene amba, shi mu bino bintu mwadi’tu kimo kikele mu muswelo wakyo “longa ñenyenye, imbuo ya ntanda, ne bisansa bya ñenyenye kebyadipo bya kwikala’ko. Ne būmi bwine kebwadipo bwa kwikala’ko.”

Diulu ne ntanda i kīkalo kiyampe. Ntanda idi na kaluvula kayampe, mema mayampe ne kweji, bine bilengeja ntanda ikale pa kifuko poidi’pa. Kishinte kya mu dipepala dimo (National Geographic) kinena’mba, “bīkalo bya bupangi ne bintu byonso byūmi bidi pano pa ntanda, i bilengeje ino ntanda imonwe na befundi ba sianse bu kifuko kimo kete pakokeja kwikala bantu.” *

Mulembi umo wanenene amba mu kisansa kya ñenyenye, dyuba “didi kulampe na ñenyenye mikwabo.” Ino kwikala kulampe uno muswelo ko kulengeje pano pa ntanda pekale būmi. Shi twadi kubwipi na ñenyenye mikwabo​—ekale mu bukata mwa kisansa kya ñenyenye nansha kufula, mikejima mikatampe yadi ya kona būmi bwetu. Inoko, ntanda yotwikele’mo idi mu kyokya kitwa na befundi ba sianse bu “kisansa kya ñenyenye kifwaninwe pa kwikala bōmi.”

Kukwatañana na bintu byayukile pa diulu ne ntanda ne bijila bibiludika, Paul Davies, mwifundi wa fizike wafudile ku kunena’mba: “Ami nkibwanyapo kwitabija’mba tweikadile’ko mu bupangi bwa ntanda kadi mu kitulumukila. . . . Kwikala’ko kwetu kudi na kitungo.” Davies, kafundijepo amba Leza ye wāpangile diulu ne ntanda ne būmi bwa bantu, ino abe ulanga’po namani? Diulu ne ntanda bimweka bu byāpangilwe mwanda wa kwikale būmi. Le bimweka uno muswelo mwanda’tu byapangilwe?