Kukimba Umbikalo Muyampe

“Kwikūkila kwa matanda na matanda kwenda kwilundika’ko’ku i kulete lunkunkwa mulongo lwa makambakano keabwanyapo kupwijibwa na ntanda imo kete. Tubwanya kulwa na byaka byenda bivudila’ko ne bikoleja bilwa na muzo wa muntu enka shi ntanda yonso ingidila pamo.”—Ghulam Umar, musantaudi wa politike wa mu Pakistan.

NTANDA ya dyalelo i miyule myanda mikutakane. Mu bantu badi na bituntwa bya ntanda ne miseke, mutanwa bavule bene bakomenwe ne kakudya kene. Mu luno lukongo lwa makompyuta lo lwadi lwa kwikala lwa bafunde ne bashayuka kebamwekele kashā, ino yō, mo amo mudi bantu bakubulwa kaji kashilakane. Nansha bantu byobamweka amba badi na bwanapabo bukatampe kutabuka, ino midiyo ne midiyo ya bantu idi mu ngikadilo ya moyo, kubulwa mutyima-ntenke, ne kufufukuta. Padi tudi mu maloa mu mukenza wetu, ino bukobakane ne kujilula kwa bijila byayula mu bantu ba ndingo yonso bizozejanga bavule mityima.

Kuvula kuvudile ano makambakano onso ekonda na muzo wa muntu kwendanga kutāla mpata bikomwenwa muzo umo nansha mivule kupwija’o. O mwanda bantu bavule batala mobyendela bafulanga ku kunena amba pa kusaka ndoe ne mutyima-ntenke wa ntanda bikale’ko, mizo yonsololo ifwaninwe kwilunga mu umbikalo umo onka. Kimfwa Albert Einstein, wādi ubingija uno mulangwe tamba kalā. Mu 1946, wānene amba: “Ndyukile na bubine amba bantu bavule mu ino ntanda babilanga kwikala mu ndoe ne mutyima-ntenke . . . Ino kwabila ndoe kwabila bantu kubwanya kwikala’ko shi enka kubabundwa umbikalo umo wa ntanda.”

Pano ke myaka makumi atano ne kupita, kino kisakibwa kuvuijibwa’kyo mpika. Pa kutela mulongo wa bikoleja bya mu myaka katwa ka 21, bushintuludi bumo bwa mu julunale Le Monde wa mu Paris, Franse, bunena’mba: “Kufwaninwe kutūlwa byalwilo bya kidye, bya buludiki, ne bya kujidika bijila bya umbikalo wa ntanda yonso ubwanya kupwija myanda panopano ponka, konso konso pi na pi, kimfwa shi kubaikala kwiipaya kwa tubila. Tufwaninwe kwitabija mulangwe wa kunena amba Umbuo onso i ntanda imo yonka.” Lelo i ani nansha i bika bidi na bukomo ne muswelo wa kulonga kino, na kupa bantu kikulupiji kya kwikala mu ndoe mu mafuku āya kumeso?

Le I Kitango kya Bumo bwa Mizo’ni?

Bavule i bakulupile amba ndoe ya ntanda ikatamba ku Kitango kya Bumo bwa Mizo. Le O.N.U. ye umbikalo ukaleta ndoe ne mutyima-ntenke bya bine pano pa ntanda? Eyo, kudi mīsambo kapwila ya politike imweka bu ikankamika ne kukulupija. Kimfwa, Kubungakana Kukatampe kwa Kitango kya Bumo bwa Mizo kwatyipile lukwembo mu “Lubila lwa Myaka Kanunu” mu 2000, amba:  “Tukalonga bukomo bwetu bonso bwa kunyongolola bantu netu mu kipupo kya mavita kyatukija midiyo itano ne kupita mu myaka dikumi yapwa’i, kikele munda mwa ntanda nansha kya na ntanda mikwabo.” Kunena kwa uno muswelo i kufikije bavule ku kutendela ne kwanya O.N.U., kufika ne pa kumupala Mpalo ya Nobel ya Ndoe mu 2001. Kino kyafikije Kitango kipala Mpalo ya Nobel kya mu Norveje ku kupa O.N.U. bulēme na kunena’mba “dishinda dimo kete dya ndoe ya ntanda yonso ne kwingidila pamo kwiyanga kupityila ku Kitango kya Bumo bwa Mizo.”

Nansha bulongolodi bwa Kitango kya Bumo bwa Mizo, bwashimikilwe mu 1945, byobutendelwa namino, le ye umbikalo umo ukokeja kuleta ndoe ya bine ne ya endaenda ntanda yonso? Nansha dimo, mwanda kwisakila ne kulwila mizo bidi na boba babadilwa mu kino kitango byo bintu byona bukomo buvule bobalonga. Mungya mumweno wa bavule, na munenena mulembi umo wa dipepala, O.N.U. udi pamo’nka bwa “kipimo kipiminwa’po milangwe ya bantu ntanda yonso” ne amba “dibuku dyandi dya mpango ikwatwa i diyule myanda yābandawilwe myaka mulwi kunyuma ino balonga bukomo butyetye’tu bwa kupwija’yo, pakwabo ne kulonga’bo kwine mpika.” Kipangujo kikishele i kino: Lelo dyuba dimo mizo ya ntanda ikelunga’tu umbumo?

Bible ulombola amba bumo bwa uno muswelo busa kwikala’ko panopano ponka. Muswelo’ka? Ne i umbikalo’ka ukaleta bumo’bo? Tubakulombe utange kishinte kilonda’ko.

[Kifwatulo pa paje 3]

Einstein wabingije mulangwe wa amba tusakilwa umbikalo wa ntanda yonso

[Kutambile Kifwatulo]

Einstein: U.S. National Archives photo