Lusangukilo—Bufundiji Bukutala ne abe
Lusangukilo—Bufundiji Bukutala ne abe
“Ne byo nkulupile kudi Leza na’mba; kusanguka kwa bafu kudiko, kwa boloke, ne bampikwa koloka kumo.”—BILONGWA 24:15.
1. Mwanda waka mwanda wa lusangukilo wāletele kavutakanya mu Sanhedrini?
MUTUMIBWA Polo wāfikile mu Yelusalema ku mfulo kwa lwendo lwandi lwa busatu lwa bumishonele, mu 56 K.K. Aye pa kupwa kukutwa na bene Loma, wāpebwa lupusa lwa kwisamba ku meso a Sanhedrini, kidye kikatampe kya Bayuda. (Bilongwa 22:29, 30) Penepa Polo wātala bonso bādi mu kidye, ebiya wāmona amba bamo i Basadusea, bakwabo nabo Bafadiseo. Bino bisumpi bibidi byādi bishile kulampe mpata. Basadusea bādi bapela lusangukilo; ino Bafadiseo abo bādi betabije’lo. Ino Polo wālombola ku mutamba kwaādi mu uno mwanda, na kunena’mba: “Bānwe bāna betu, ne muFadiseo, mwana muFadiseo; i ponka pa kukulupila ku mwanda wa kusanguka ku lufu po ngipangwilwa pano.” Aye pa kunena namino, wātūla kavutakanya mu kibumbo’kya!—Bilongwa 23:6-9.
2. Mwanda waka Polo wādi muteakanibwe senene ku kubingija lukulupilo lwandi mu lusangukilo?
2 Myaka kunyuma, Polo paādi wenda ku Damakasa, wāmwene kimonwa mwaāivwene diwi dya Yesu. Ponka’pa Polo wāipangula Yesu amba: “Abe Mfumwami, le kyo nkalonga i kika?” Yesu wāmutentulula amba: “Taluka, wende mu Damakasa, ebiya bikakusapwilwa byabyo byonso byakutongelwa abe kulonga.” Polo pa kufika ku Damakasa, wētana na Ananaisa mwanā bwanga mwine Kidishitu wāmukweshe ne kumushintulwila’mba: “Leza wa bakulutuba betu wakutongela uyūke kiswa-mutyima wandi, ne kumumona meso yewa moloke [Yesu musanguke], umwivwane ne diwi dya kyakanwa kyandi.” (Bilongwa 22:6-16) Na bubine, kino kyo kyāteakenye Polo ekale kubingija senene lukulupilo lwandi mu lusangukilo.—1 Petelo 3:15.
Kusapula Patōka Lukulupilo lwa Lusangukilo
3, 4. Le Polo wāikele namani mubingiji mukomo wa lufundijo lwa lusangukilo, ne i ñeni’ka yotuboila ku kimfwa kyandi?
3 Kupwa Polo wākemuka ku meso a Mbikavu Fidiki. Mu kine kitatyi’kya, Teletulusa, “mupelwe ku kanwa,” wādi unenena Bayuda mwanda wa kujingulula Polo, wāmusambila amba i mwendeji wa katangotango ne amba utombolanga bantu. Ino Polo aye wālondolola ne kwikaka kwine mpika amba: “Naitabija kōdi uno mwanda wa mu dino dishinda dyo banena’mba, i dya bētutyilemo, e momo ntōtela Leza wa bakulutuba betu.” Kupwa wātenteka’po mwanda mukatampe mwine amba: “Ne byo nkulupile kudi Leza na’mba; kusanguka kwa bafu kudiko, kwa boloke, ne bampikwa koloka kumo, monka mo bētabije ne abo bene.”—Bilongwa 23:23, 24; 24:1-8, 14, 15.
4 Myaka ibidi pa kupita’po, Pokyusa Fetuse, mpingakani wa Fidiki, wāityija Mulopwe Heloda Akidipa mwanda wa kubandaula myanda itala Polo mukutwa. Fetuse wāshintulula amba boba basambila Polo bapatanyanga byobya byobanena amba “yewa muntu Yesu wafwile, . . . i mūmi.” Ino Polo pa kwibingija, wāipangula’mba: “Lelo mwanda ka ufwatakenya bantu ku mutyima’mba: Kekifikilemopo Leza kusangula bafu?” Kupwa wānena’mba: “Ino ponkapo pa kutambula bukwashi bwa Leza ko kwimana ko naimana pano dyalelo dino’di, nsapwila ne batyetye ne bakatampe kadi kekingipo kyo nsapula i kyonka kyanenene bapolofeto ne Mosesa’mba: Kikafikanga ne mo kyadi kimusakile Kidishitu amone byamalwa, kadi ēkale umbajinji wa kusanguka mu lufu, ne kulombola mwinya ku bantu, ne ku baJentaila bēne kumo.” (Bilongwa 24:27; 25:13-22; 26:8, 22, 23) Bine, Polo wādi mubingiji mukomo wa lufundijo lwa lusangukilo! Netu, pamo bwa Polo, tukokeja kusapula na kusumininwa amba lusangukilo ludi’ko. Ino le bantu baketaba namani? Padi baketaba monka mobāitabile Polo.
5, 6. (a) Kitatyi kyābingije batumibwa lufundijo lwa lusangukilo, bantu bāitabile namani? (b) Netu shi twisambila pa lukulupilo lwa lusangukilo, tufwaninwe kulonga bika?
5 Tala mobyāpityile dibajinji mu lwendo lwa Polo lwa bubidi lwa bu mishonele (kubwipi kwa mu 49-52 K.K.) kitatyi kyaāfikile mu Atene. Wālangulukile na bantu bādi bakulupile mu bilezaleza bingibingi, wēbalombola bayuke amba Leza udi na mpango ya kutyibila bekadi ba ntanda bonso mambo mu boloke monka mudi muntu wātongele. Uno muntu ke ungipo, i Yesu. Polo wāshintulula amba Leza i mwitupe kyeya pa kusangula Yesu. Le bantu bālongele’po namani? Tutanga’mba: “Byo baivwene owa mwanda wa kusanguka mu lufu bamo bamo ke basepa kibengo. Bakwabo nabo’mba: Tukakwivwana’o ne dikwabo uno mwanda.”—Bilongwa 17:29-32.
6 Uno o muswelo umo onka obālondolwele ba Petelo ne Yoano kinondanonda na Pentekosa wa mu 33 K.K. Kadi Basadusea bo bādi batangidile kumeso mu luno lupata. Bilongwa 4:1-4 ufumika mobyāpityile amba: “Byo banenene nabya ku bantu, penepo’mba batale ne ku [babitobo] ne mudyavita wamunjibo īkola ya Leza, ne baSadusea bene bebaīla, ne mityima fututu, mwanda o badi bafundija bebasapwila’mba: Mudi Yesu mo mudi kusanguka kwa mu lufu.” Inoko bamo bāitabije. “Bavule bene baivwene owa mwanda, abo baitabija’o ne kwitabija, kubala bāna-balume bidi bafika ne ku butununu tutano.” I kimweke patōka amba netu potwisamba myanda ya lukulupilo lwa lusangukilo, bantu bakokeja kwitabija nansha kupela. Pa kino, i biyampe tuningishe lwitabijo lotwitabije buno bufundiji.
Lwitabijo ne Lusangukilo
7, 8. (a) Monka mokilombwedilwe mu mukanda wātumīnwe kipwilo kya Kodinda mu myaka katwa kabajinji, lwitabijo lukokeja namani kwikala lwa bitupu? (b) Kwivwanija biyampe lukulupilo lwa lusangukilo kushiyañanyanga namani bene Kidishitu ba bine?
7 Ke bonsopo bāikele bene Kidishitu mu myaka katwa kabajinji K.K. bāikele kupēlelwa kwitabija lukulupilo lwa lusangukilo. Bantu bamo bākolelwe kwitabija’lo bādi mu kipwilo kya mu Kodinda. Polo wēbatumīne mukanda’mba: “Kibajinji kwimufikijija i kyo natambwile nami kya’mba: Kidishitu wafwidile myanda yetu monka umpityile bilembwa: ne kujikwa wajikwa; ne mwāsangukile mu difuku dya busatu monka umpityile bisonekwa.” Pa kino, Polo wābingije buno bubinebine na kunena amba Kidishitu musanguke “wamwekele kudi bāna betu, bakutabuka tutwa tutano,” wānena ne kunena amba bavule bādi bakidi bōmi. (1 Kodinda 15:3-8) Kupwa wālanguluka namino amba: “Shi Kidishitu wasapulwa’mba, wasangulwa ku lufu, le penepo kadi, i kika kinenena bamo bamo ba umbukata mwenu’mba: Kekudipo kusanguka kwa mu bafu, a? Ino, shi kwadi kusanguka kwa bafu mpika, longa nankyo Kidishitu kasangwilwekopo. Kadi wivwane, shi Kidishitu kasagwilwekopo, nankyo busapudi bwetu i bwa bitupu, ne lwitabijo lwenu i lwa bitupu.”—1 Kodinda 15:12-14.
8 I amo, lufundijo lwa lusangukilo i lufundijo lwa pa kitako, ne shi lusangukilo lupelwe amba keludi’kopo, nankyo ne lwitabijo lwa bwine Kidishitu lwine i lwa bitupu. Na bubine, kwivwanija biyampe lusangukilo kushiyañanyanga bene Kidishitu ba bine na ba bubela. (Ngalwilo 3:4; Ezekyele 18:4) O mwanda, Polo ubadila lufundijo lwa lusangukilo mu “lufundijo lwa bya ngalwilo” bya bwine Kidishitu. Nanshi tusumininwei “kufundijibwa bya batame.” Kadi Polo unena’mba: “E mo tukalongela shi Leza uswile.”—Bahebelu 6:1-3, MB.
Lukulupilo lwa Lusangukilo
9, 10. Bible usakanga kunena bika patela kishima lusangukilo?
9 Kadi potuningisha lwitabijo lwetu mu lusangukilo, tubandaulei bino bipangujo: Bible usaka kunena bika patela kishima lusangukilo? Bufundiji bwa lusangukilo butumbijanga buswe bwa Yehova namani? Malondololo a bino bipangujo aketufwenya kudi Leza ne kwitukwasha netu tufundije bakwetu.—2 Temote 2:2; Yakoba 4:8.
10 “Lusangukilo” i bwalamuni bwa kishima kya Kingidiki kishintulula pa bute pa bute amba “kwimana monka.” Le uno muneneno wisambila pa bika ne bika? Mungya Bible, lukulupilo lwa lusangukilo i kikulupiji kya amba muntu ufwile ukokeja kwikala monka mūmi. Kadi Bible ulombola amba muntu ukapebwa umbidi wa bu muntu nansha wa ku mushipiditu kukwatañana na lukulupilo lwandi, shi lwa kushala panshi, shi lwa kwenda mūlu. Bine, kino kyepelo kya lusangukilo kilombola buswe, tunangu, ne bukomo bwa kutendelwa bwa Yehova.
11. I byepelo’ka bya lusangukilo bipelwe bengidi ba Leza bashingwe māni?
11 Lusangukilo lwa Yesu ne lwa banababo bashingwe māni i lwa kwibapa umbidi wa ku mushipiditu mwa kwingidila’bo mingilo momwa mūlu. (1 Kodinda 15:35-38, 42-53) Abo bonso pamo bakengila bu balopwe mu Bulopwe bwa Meshiasa bukaleta ngikadilo ya mu Paladisa pano pa ntanda. Bashingwe māni babundile butobo bwa bulopwe bwendejibwa na Yesu Kitobo Mukatampe. Bakengidija tumweno twa kitapwa kya kikūlwa kya Yesu pa bantu mu ntanda impya ya boloke. (Bahebelu 7:25, 26; 9:24; 1 Petelo 2:9; Kusokwelwa 22:1, 2) Pano’ko bidi, boba bashingwe māni bakidi pano panshi bakisakilwa kwikala nyeke betabijibwe na Leza. Shi abafu, papo bakapalwa ‘mpalo’ yabo kupityila ku lusangukilo lwa ku būmi bwakubulwa kufwa dikwabo bwa mishipiditu momwa mūlu. (2 Kodinda 5:1-3, 6-8, 10; 1 Kodinda 15:51, 52; Kusokwelwa 14:13) “Shi kadi tusambakane nandi mu kyelekejo kya lwandi lufu,” ye Polo unena, “nankyo ne mu kusanguka kwandi mwine mo monka.” (Loma 6:5) Ino le boba bakasangulwa ne kwikala na būmi bu bantu pano panshi le? Le lukulupilo lwa lusangukilo lukokeja kwibafwenya namani kubwipi na Leza? Tukokeja kuboila ñeni mivule ku kimfwa kya Abalahama.
Lusangukilo ne Bulunda na Yehova
12, 13. I kyalwilo’ka kikomo kya kukulupidila mu lusangukilo kyādi na Abalahama?
12 Abalahama, wātelelwe bu “mulunda na Leza,” wādi mwana-mulume wa lwitabijo lwa kutendelwa. (Yakoba 2:23) Polo utela lwitabijo lwa Abalahama misungu isatu mituntulu mu mulongo wa bana-balume ne bana-bakaji ba lwitabijo batelelwe mu Bahebelu shapita wa 11. (Bahebelu 11:8, 9, 17) Musungu wa busatu, Polo wisambila pa lwitabijo lwādi na Abalahama paādi witeakanya na kikōkeji mwa kwelela wandi mwana Isake bu kitapwa. Abalahama wādi ukulupile na bubine amba Yehova kakatunyapo kufikidija mulao wa lukunwa lwa kutamba kudi Isake. Nansha shi Isake wādi wa kufwa bu kitapwa, ino Abalahama wādi ‘ufwatakanya’mba: Leza uyukile kumusangula ne mu lufu mwine.’
13 Myanda pa kusokoka, Yehova wāmona bukomo bwa lwitabijo lwa Abalahama, penepa wāmupa nyema wa kupingakenya’po bu kitapwa. Inoko, mwanda wātene Isake i kyelekejo kya lusangukilo, monka mushintulwidile’kyo Polo amba: “E konka kadi [Abalahama] kwāmutambwidile [Isake] bwa kyelekejo.” (Bahebelu 11:19) Kutentekela pa kino, Abalahama wādi kala na kyalwilo kikomo kya kukulupidila mu lusangukilo. Mwene Yehova wāalwije bukomo bwa lubutulo bwa Abalahama pa kumupa aye ne wandi mukaji Sala mwana wabo wa ku bununu, ke Isake kadi?—Ngalwilo 18:10-14; 21:1-3; Loma 4:19-21.
14. (a) Kukwatañana na Bahebelu 11:9, 10, Abalahama wādi utengele bika? (b) Pa kweselwa madyese a Bulopwe mu ntanda impya, Abalahama ufwaninwe bidi kulongwa bika? (c) Netu tukeselwa namani madyese a Bulopwe?
14 Polo utela Abalahama bu mweni kadi muntu wādi ushikata mu mapema koku “utengele kibundi kya byalwilo, kya mushimiki ne mulongi wakyo, ke Leza kadi.” (Bahebelu 11:9, 10) Kino kekyādipo kibundi kimweke pamo bwa kya Yelusalema, kifuko kyādi’mo tempelo ya Leza, mhm. Ino kino kyādi kibundi kya kyelekejo. Bwādi Bulopwe bwa Leza bwa mūlu bubundilwe na Kidishitu Yesu ne balopwe 144 000 bakabikala nandi. Bano balopwe 144 000, pobadi mu ntumbo yabo ya mūlu, i batelwe bu “kibundi kikola,” “Yelusalema umpya,” ne bu “musongwa” wa Kidishitu. (Kusokwelwa 21:2) Mu 1914, Yehova wābikikile Yesu bu Mulopwe Meshiasa wa Bulopwe bwa mūlu ne kumusomanya abikale umbukata mwa balwana nandi. (Mitōto 110:1, 2; Kusokwelwa 11:15) Abalahama, “mulunda na Leza,” ukapebwa madyese mu buno buludiki bwa Bulopwe pa kusangulwa ke mūmi monka. Ne batwe netu, i monka na monka, pa kweselwa madyese a Bulopwe, bitulomba twikale bōmi mu ntanda impya ya Leza, na kubadilwa mu kibumbo kikatampe kikapanda pa Amakedona, nansha na kubadilwa mu boba bakasanguka mu bafwe. (Kusokwelwa 7:9, 14) Ino lukulupilo lwa lusangukilo ludi na kyalwilo’ka?
Buswe bwa Leza—Kyalwilo kya Lukulupilo lwa Lusangukilo
15, 16. (a) I bupolofeto’ka bubajinji mu Bible bwādile kyalwilo kya lukulupilo lwetu lwa lusangukilo? (b) Lukulupilo lwa lusangukilo lwitufwenyanga namani kudi Yehova?
15 Kipwano kityite kyotupwene na Tata wetu wa buswe wa mūlu, lwitabijo lukomo lotudi nalo pamo bwa lwādi na Abalahama, ne kikōkeji kyotukōkele ku mbila ya Leza byo bilengeja Yehova etutele bu boloke ne kwitumona bu balunda nandi. Bino byo bintu bitufikija ku kumwena byabuyabuya mu buludiki bwa Bulopwe. Bine, bupolofeto bubajinji budi mu Kinenwa kya Leza, mu Ngalwilo 3:15, i bwale kyalwilo kya lukulupilo lwa lusangukilo ne bulunda bwetu na Leza. Kebulailepo’nka kusonsakanibwa kwa mutwe wa Satana, ino i bulaye ne kusonsakanibwa ku kapondo kwa Lukunwa lwa mwana-mukaji wa Leza. Lufu lwāfwile Yesu pa mutyi wa masusu kyādi kyelekejo kya kusonsakanibwa ku kapondo. Kusanguka kwaāsangukile mu difuku dya busatu kwābelwile kyokya kilonda ne kushitula dishinda dya kuvutakanya “mwine bukomo wa lufu, ke enka dyabola kadi.”—Bahebelu 2:14.
16 Polo wituvuluja amba “Leza aye wetwanina lusa lwa aye mwine, pa kunena’mba, po twakidi bipya-mambo, Kidishitu wetufwila.” (Loma 5:8) Na bubine, kwikala na mutyima wa kufwija’ko pangala pa buno buntu ko kwitufwenya kudi Yesu ne kudi Tata wetu wa buswe wa momwa mūlu.—2 Kodinda 5:14, 15.
17. (a) I lukulupilo’ka lwāmwekeje Yoba patōka? (b) Yoba 14:15 usokola bika bitala padi Yehova, ne kino kikupa mutyima’ka?
17 Yoba, mwana-mulume wa lwitabijo wa kumeso kwa bwine Kidishitu, nandi wādi utengele lusangukilo. Wāsuswilwe bikatampe na Satana. Kādipo bwa bapwani nandi ba bubela kebātelelepo nansha dimo lusangukilo, ino aye Yoba wāsengelwe na luno lukulupilo ne kwipangula wāipangula’mba: “Shi muntu afwe, ekale mūmi monka’ni, a?” Kupwa aye mwine wālondolola’mba: “Mafuku onso a bulwi bwami nkungilanga, poso’nka kukutululwa kwami kufike.” Kupwa Yoba wānena Yehova, Leza wandi amba: “Shi abe ukēte, nankyo nka kwitaba.” Ku mfulo wānena mwiivwanina Umpangi wetu wa buswe amba: “Ukekalanga ne mutyima wa kuloelelwa ku mīngilo ya obe makasa.” (Yoba 14:14, 15) I amo, Yehova uloelelwanga kala pa kumona kitatyi kikajokela ba kikōkeji ku būmi kupityila ku lusangukilo. Bine, kino kitufwenyanga kwadi shi tulanguluka pa buswe ne buntu bwandi bwaitulombola nansha byotudi bakubulwa kubwaninina!—Loma 5:21; Yakoba 4:8.
18, 19. (a) I mulao’ka wa kwikala’ko dikwabo wāpelwe Danyele? (b) I bika byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko?
18 Mupolofeto Danyele, utelwa na mwikeulu wa Leza bu “muntu muswibwe nakampata,” wāingile myaka mivule mwingilo wa kikōkeji. (Danyele 10:11, 19) Bululame bwandi ku meso a Yehova kebwājininepo tamba mu mwaka wa kuselwa bu musungi mu 617 K.K.K. kufika ne ku lufu lwandi lwaāfwile kinondanonda na kutambula kimonwa mu 536 K.K.K., mu mwaka wa busatu wa Shilusa, mulopwe wa Peleshia. (Danyele 1:1; 10:1) Kyaba kimo mu mwine mwaka wa busatu wa Shilusa, Danyele wāmwene kimonwa kya kwilonda kwa imbikalo ya ntanda kukafula ku kyamalwa kibūke. (Danyele 11:1–12:13) Danyele pa kukomenwa kwivwanija kimonwa’kya, wāipangula mwikeulu wātuminwe kumulombola’kyo amba: “A Mfumwami, lelo mfulo ya bino bintu byonso bino’bi i mfulo’ka, a?” Mwikeulu wāmulondolola na kukokela milangwe yandi ku “kyaba kya kumfulo” amba “boba badi ne ñeni bakevwanija.” Ino Danyele nandi byādi bya kumupityila namani? Mwikeulu wāmulaile amba: “Ukakōlolokwa ne kukemana mu kifunda kyobe pa mfulo ya mafuku.” (Danyele 12:8-10, 13) Nanshi Danyele ukajoka “pa kusanguka kwa boloke,” mu Umbikalo wa Myaka Kanunu wa Kidishitu.—Luka 14:14.
19 Ketudi batokene bininge mu kitatyi kya mfulo ne tubafwena bininge ku ñanjilo ya Umbikalo wa Myaka Kanunu wa Kidishitu kutabuka popa potwaitabijije. Nanshi tufwaninwe kwiipangula amba, ‘Le nami nkatanwa mu ntanda impya pamo na ba Abalahama, Yoba, Danyele, ne bana-balume ne bana-bakaji bakwabo ba kikōkeji?’ Bine tukatanwa’mo, shi twikale nyeke kubwipi na Yehova ne kukōkela ku mbila yandi. Mu kishinte kyetu kilonda’ko, tukapituluka mu myanda pala pala itala lukulupilo lwa lusangukilo, tuyuke ne kuyuka i bāni bakasangulwa.
Le Ukivulukile?
• Le bantu bāitabile Polo namani paāsapwile lukulupilo lwa lusangukilo?
• I kika kinenenwa amba lukulupilo lwa lusangukilo lushiyañanyanga bene Kidishitu ba bine na ba bubela?
• Tuyukile namani amba ba Abalahama, Yoba, ne Danyele bādi na lwitabijo mu lusangukilo?
[Bipangujo bya Kifundwa]
[Kifwatulo pa paje 15]
Polo, pa kwimuka ku meso a mbikavu Fidiki, wāsapwile na kusumininwa lukulupilo lwa lusangukilo
[Kifwatulo pa paje 16]
Mwanda waka Abalahama wādi ukulupile mu lusangukilo?
[Kifwatulo pa paje 18]
Yoba wāsengelwe na lukulupilo lwa lusangukilo
[Kifwatulo pa paje 18]
Danyele ukajoka pa lusangukilo lwa boloke