Le na Bubine I Josephus Wāsonekele’kyo?

Flavius Josephus mulembi wa mānga wa mu myaka katwa kabajinji wisambila mu Mukanda wa XX wa dibuku dyandi Bayuda ba pa kala (Angele) pa lufu lwa “Yakoba, mwanabo na Yesu wāityilwe bu Kidishitu.” Bafundi bavule bamwene bino binenwa bu bya bine. Inoko bamo batatananga bubinebine bwa binenwa bikwabo bya mu dino dibuku bisambila padi Yesu. Kino kisonekwa, kiyukene bu Testimonium Flavianum, kitangwa amba:

“Mu kino kitatyi kimo kyonka, kwādi Yesu muntu wa tunangu, shi byendele’mo kumwita bu muntu, mwanda wādi ulonga bintu bya kutendelwa—mufundiji wa bano bana-balume bātambwile bubinebine na nsangaji. Wākokēle kwadi Bayuda ne Bajentaila bavule. Wādi Kidishitu, kadi Pilato pa kusoñanibwa na bana-balume bādi na lupusa mu bukata mwetu, wāmutyibila nsambu ya kumupopa ku musalabu, ino boba bādi bamusenswe dibajinji kebāmwelele, mwanda wēbamwekele monka mu difuku dya busatu, enka mwālaile’kyo bapolofeto ba Leza ne tununu dikumi twa bintu bikwabo bya kutendelwa bimutala; kadi kisaka kya bene Kidishitu, betyilwa pa dyandi dijina, bakidi’ko ne ano mafuku.”—Josephus—The Complete Works, dyaālamwinwe na William Whiston.

Tamba ku mfulo kwa myaka katwa ka 16, mwisambo mukabe wāikele pa bukata bwa boba bādi bakulupile amba bino bilembwa i bya bine ne boba bādi batatana amba kebyāsonekelwepo na Josephus. Serge Bardet, mulembi wa mānga mwine Franse kadi muntu upotolwele biyampe mabuku a kala, wādi ukimba kukutulula kijimba kya uno mwisambo kyākutyilwe myaka tutwa tuná ne kupita kunyuma. Wālupwile bukimbi bwandi mu dibuku dinena’mba Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques.

Josephus kādipo mushiludi wa bwine Kidishitu. Wādi Muyuda mulembi wa mānga; ino kwādi kwishila kuvule kwimanine pa kutela Yesu bu “Kidishitu.” Pa kubandaula uno mwanda, Bardet wāfwatakenye’mba uno mutwe wa mwanda i mukwatañane “mu bintu bivule bya mwingidijijo wa Kingidiki wa bishinte ne majina a bantu.” Bardet wābwejeje’ko amba, kukwatañana na mumweno wa ba judéo-chrétien, “kebyādipo bikomo kudi Josephus kwingidija kishima Christos,” ino i bubinga bukatampe bulombola’mba “bantu bādi bamufutulula bādi na mumweno mubi mpata.”

Le bino bilembwa byālongolwelwe mwenda mafuku na bantu bādi beula mulembelo wa Josephus? Kupityila ku bukamoni bwa mānga ne bilembwa, Bardet wāfudile ku kunena’mba kuno kwiula kwādi poso kwa mu kingelengele. Bantu bādi bakomenwe kwiula mulembelo wa Josephus mwanda mulembelo wandi wādi wa pa bula.”

Ino, mwanda waka bafundi batatananga bubinebine bwa bilembwa? Pa kuyuka kitako kya mwanda, Bardet wālombwele patōka’mba, “kudi kutatana pa mwanda utala Testimonium—kwishila na bilembwa bivule bya pa kala—mwanda’tu wa bipangujo byāipangwilwe pa mwanda utala Testimonium.” Wendelela na kunena amba, bafundi bavule bādi batatana bino bilembwa kupita’ko bilembwa bikwabo bivule bya pa kala mwanda bavule mu bukata mwabo kebādipo basaka kukulupila mudi Yesu Kidishitu.

Kufika ne dyalelo, kukidi bubandaudi bwa Bardet bukakwasha bafundi bashinte mumweno pa Testimonium Flavianum. Bwānekenye ne Pierre Geoltrain muntu wādi upotolwele mānga ya Ngidiki ya bwine Yuda ne ya bwine Kidishitu bubajinjibajinji. Wādi umwene kitatyi kilampe Testimonium bu tupindi twa bilembwa, enka ne kuzawila boba bādi bakulupile bubinebine bwa bino bilembwa. Ino wāshintyile mumweno wandi. Wāfudile ku kunena’mba dibuku dya Bardet dyo dyālengeje ashinte. Geoltrain wādi pano unene’mba, “kekudi muntu nansha umo wa kusomonwa kwisambila pa bukamoni bwa binebine bwa Josephus.”

Na bubine, Batumoni ba Yehova badi na bubinga bukulupilwa bwa kwitabijija Yesu bu Kidishitu—butanwa mu Bible.—2 Tem. 3:16.