MUTUMIBWA Polo wālembele bino binenwa ku banababo bene Kidishitu ba mu Loma dya mu mwaka wa 56 K.K. Ino Bible kesambilepo shandi pa lwendo lwa Polo ku Espanye. Nansha nabya, myanda miyampe ya Bible Kinenwa kya Leza, yafikile mu Espanye mu myaka ya tutwa tubidi K.K., kupityila kudi Polo nansha ku ba mishonele bakwabo bene Kidishitu.

Kepejije, bwine Kidishitu bwashilwile kutandabuka mu Espanye. Kuno kwendelela kwalengeje bantu ba mu Espanye basakilwe bwalamuni bwa Bible mu Kilateni. Kino i mwanda, mu myaka ya tutwa tubidi, Espanye wadi utalwa na umbikalo wa Loma ne Kilateni kyaikele ke ludimi lunenwa na bavule mu Umbikalo onso mukatampe wa Loma.

Bene Kidishitu babajinji ba mu Espanye balupwile malamuni mavule a mu Kilateni etwa onso bu Vetus Latina Hispana. Ano Mabible anangile mu Espanye mu myaka mivule kumeso kwa Jerome kuvuya bwalamuni butumbe bwa Vulgate ku ñanjilo kwa myaka katwa ka butano K.K.

Bwalamuni bwa Jerome​—bwapwile kwalamunwa mu Betelema, Palestina—​bwafikile mu Espanye bukidibukidi. Lucinius mwifundi wa Bible mutumbe paivwene’mba Jerome wateakenye bwalamuni bwa Bible mu Kilateni, nandi wasakile kwikala na buno bwalamuni bupya bukidibukidi. Watumine basonekeji basamba kwenda ku Betelema bakasele kopi umo wa buno bwalamuni, baye nabo ku Espanye. Myaka tutwa yalondele’po, bwalamuni bwa Vulgate bwapingakene bityebitye malamuni a Vetus Latina Hispana. Ano malamuni keakweshepo bantu ba mu Espanye batange ne kwivwanija senene musapu wa mu Bible. Ino Umbikalo wa Loma powaponene makambakano makwabo atala ndimi aikala’ko.

Mu myaka ya tutwa tutano, ba Wizigote ne tubila tukwabo twa mu Alemanye bakatambile Espanye bulwi, ne ludimi lukwabo lwashilwile​—lwa Kigotike—​lwafika ne mu lusongo. Bantambañani badi na mutōtelo wa kine Kidishitu kitwa bu Arianisme kyadi kipeleja lufundijo lwa Busatu Busantu. Kadi abo bene badi na bwalamuni bumo bwa Bisonekwa bwa mu Kigotike bwitwa bu Ulfilas Gothic Bible. Uno Bible watangilwe mu Espanye kufika ne ku mfulo kwa myaka ya tutwa tusamba, kitatyi kyaikele Reccared, mulopwe wa ba Wizigote ke wa mu Katolika wapondoka mu kipwilo kya Arianisme. Wakongakenye mabuku onso a ba Arien ne kwiasoka, kubadila’mo ne Bible wa Ulfilas. O mwanda bilembwa byonso bya mu Kigotike byajimine mu Espanye.

Inoko, Kinenwa kya Leza kyendelelanga kuvudila’ko mu Espanye mu kino kitatyi. Kutentekela pa ludimi lwa Kigotike, kwadi kukidi ne ludimi lwa Kilateni lwadi lwisambwa bininge mu Espanye lwine lwabutwile mwenda mafuku ndimi isambwa mu Loma ku Lusongo lwa Iberien. * Bilembwa bya kala bya mu ludimi lwa Kilateni bitwanga bu Maseletyi a ba Wizigote, byalembelwe tamba kala pa tubipeta twa maseletyi. Byadi’ko tamba myaka ya katwa ka  busamba ne katwa ka busamba bubidi, bilembwa bimo byadi’mo mukanda wa Mitōto ne Maevanjile. Diseletyi dimo dyadi’po Mutōto wa 16.

Kwikala’ko kwa bino bilembwa bya mu Bisonekwa pa maseletyi a bulebule kulombola’mba, bantu ba munshi bo badi batanga ne kutentula Kinenwa kya Leza mu kine kitatyi’kya. Bimweka’mba badimu badi bengidija bisonekwa bya mu Bible pa kwibidija bana ba masomo badi bafunda kutanga ne kulemba. Ano maseletyi adi bingidilwa bya kulembela’po bya lupoto lutyetye kutabuka biseba byadi na lupoto lukomo byadi bingidijibwa mu makuva a bamupe pa kala, pa kulupula Mabible abo mudi bifwatulo.

Bible umo wa bifwatulo wa lupoto lukande udi mu kipwilo kya San Isidoro mu León, Espanye. Tamba 960 K.K., wadi na mani 516 wa ma santimetele 47 mu bula, masantimetele 37 mu bunkimbwa, ulema makilo 18. Bible wa bifwatulo mukwabo udi mu Kibīko kya mabuku kya mu Vatika tamba mu 1020 K.K. I Bible wa bifwatulo ukelema bininge kutabuka Mabible onso a mu Myaka ya pa Bukata. Pa kulupula uno Bible mumpe wadi unenwe kupityija difuku dituntulu pa kulemba’tu disomo dibajinji nansha kupityija yenga mutuntulu pa kuteakanya mutwe wa mwanda wa pa paje. Ano Mabible adi na kamweno shako, ino keakweshepo mpata mu kusambakanya musapu wa Kinenwa kya Leza ku bantu.

Mu myaka ya katwa ka mwanda ludimi lukwabo lwashilwile kwala miji mu Espanye lwalengeja mutōtelo wa ba Mizilma ku lusongo. Mu bibundi byamuninwe na ba Mizilma, Kyalabu kyatādile Kilateni penepa Bible wadi kasakilwa kwalamunwa mu luno ludimi lupya.

Ne kutatana kwine mpika, malamuni mavule a Bible mu Kyalabu​—na kampata Maevanjile—​anangile mu Espanye wa kala. Bimweka’mba John, eveke wa Sevile waalamwine Bible mutuntulu mu Kyalabu mu myaka ya katwa ka mwanda. Ino i kya bulanda, mwanda ano malamuni mavule a mu Kyalabu ke majimine. Bwalamuni bumo bwa Kyalabu bwa Maevanjile a pa bukata bwa myaka ya katwa ka dikumi, budi mu katedrale ka León mu Espanye.

Dya ku mfulo kwa Myaka ya pa Bukata, Kistalien, nansha Kiespanyole, kyashilwile kutandabuka ku Lusongo lwa Iberien. Luno ludimi lupya lwadi lwakutandabula mpata Kinenwa kya Leza. * Bwalamuni bwa kala bwa bilembwa bya Bible mu Kiespanyole, mu La Fazienda de Ultra Mar (Bilembwa bya Bukila bwa Tulunga), bwa mu myaka katwa ka 13. Mu bino bilembwa mwādi mānga ya lwendo lwa Isalela, mudi ne myanda ya mu Mikanda Itano ya Mosesa ne mikanda mikwabo ya mu Bisonekwa bya Kihebelu, Maevanjile ne Mikanda mikwabo.

Bakulumpe ba bipwilo kebasangedilepo buno bwalamuni. Mu 1234, Kitango kya mu Tarragona kyaletele mbila amba, mikanda yonso ya mu Bible ya mu ndimi mityetye ifwaninwe kupebwa bakulumpe ba bipwilo basoke’yo. Kya nsangaji, luno lubila kelwaimikilepo kwalamunwa kwa Bible. Mulopwe Alfonso X (1252-1284), umonwanga bu ye aye washilwile kulemba Kiespanyole, wasakile kwalamuna Bisonekwa mu ndimi mipya kadi wa kwatakanye’bo. Malamuni a mu Kiespanyole a mu kino kitatyi, mubadilwa ne Bible wabadikidile Bible wa Alfonso, ne bwalamuni bwa Bible wa Alfonso bwalondele’po kitatyi kityetye kupita’po, bwadi bwalamuni bukatampe bininge mu Kiespanyole kya mu kine kitatyi’kya.

Ano malamuni abidi akweshe kushilula ne kutambula ludimi lupya lwa Kiespanyole. Mwifundi umo Thomas Montgomery unena pa mwanda utala Bible wabadikidile Bible wa Alfonso amba: “Mwalamuni wa uno Bible waingile mwingilo muyampe mwanda waalamwine bintu bya bine kadi mu muneneno usangaja. . . . Muneneno upēla kadi mwivwanike, o wadi usakibwa mwanda wa Bible akwashe bantu kebadipo bayukile Kilateni.

Ano Mabible mabajinji a mu Kiespanyole, keaalamwinwepo ku ndimi mibajinjibajinji, ino aalamwinwe kutamba ku bwalamuni bwa Vulgate bwa mu Kilateni. Kushilwila mu myaka katwa ka 14, befundi Bayuda balupwile malamuni mavule a mu Kiespanyole a Bisonekwa bya Kihebelu, kutamba ku Kihebelu kibajinji. Mu kine kitatyi’kya, mu Bulaya, Espanye, momwadi Bayuda bavule, ne Balamuni Bayuda badi bapelelwa kumona bilembwa bya Kihebelu mwanda wa kwibyalamuna. *

Bwalamuni bukwabo butulumukwa i bwa Bible wa Alba, bwapwile mu myaka katwa 15. Luis de Guzmán, muntu mutumbe kadi mulēmekibwe wa mu Espanye wanene Rabbi Moisés Arragel kwalamuna Bible mu Kicastizo ludimi lwa Kiespanyole (kivwanike). Waletele bubinga bubidi bwa kine kyaadi usakila bwalamuni bupya. Bubajinji, wanene amba: “Mabible a dyalelo atanwa mu ludimi lwa bene Loma adi na bilubo bingi,” ne bwa bubidi, “bantu badi pamo bwa batwe basenswe kutanga ne bushintuludi bwa ntentekelo pa bisonekwa bikomo kwivwana (marge des notes). Bukimbi bwandi bwalombwele amba bantu ba mu andi mafuku badi basenswe bininge kutanga ne kwivwanija Bible. Kadi bulombola amba Bisonekwa bya mu ludimi lwalamunwa byadi kala ke bisambakane konsokonso mu Espanye.

 Tufwija’ko mpata balamuni ba pa kala ne balembi, mwanda bakweshe bantu mu Espanye batange Bible mu lwabo ludimi pambulwa bikoleja. Mwifundi wa mānga Juan Orts González wesambile pa bilupukile’ko amba: “Bantu ba mu Espanye i bayuke Bible bininge kupita ba mu Alemanye ne mu Angeletele ba kumeso kwa kitatyi kya Luther.”

Inoko, ku mfulo kwa mwaka wa tutwa 15 Lupusa lwa Katolika lwa mu Espanye, lwakankeje kwalamuna ne kwikala na Bisonekwa mu ludimi lunenwa na bonso. Bible wakankajibwe kitatyi kilampe mu Espanye. Papityile myaka tutwa tusatu, penepa kukankajibwa kwapwa. Mu kino kitatyi kikomo, balamuni batyetye kete bambulwa moyo baalamwine malamuni mapya a mu Kiespanyole kadi batweja’o mu Espanye mu bufyafya. *

Enka mwikilombwela mānga itala Bible mu Espanye wa kala, balwana balongele bukomo mu miswelo mivule mwanda wa kujimankanya Kinenwa kya Leza. Ino kebabwenyepo kujimankanya binenwa bya Mwine Bukomo Bonso.—Mitōto 83:1; 94:20.

Mwingilo wa befundi bankanka walengeje Bible ashimatyije ne kusambakana konso mu Espanye wa kala. Balamuni ba dyalelo nabo balondanga kimfwa kya boba bebabadikidile baalamwine Bisonekwa mu Kilateni, Kigotike, Kyalabu ne Kiespanyole. Bilupukile’ko, midiyo ya bantu besamba Kiespanyole dyalelo babwanya kutanga Kinenwa kya Leza mu ludimi lutenga wabo mutyima.