Kudi mulembi wa Bible wa kala, būmi bwīpi bwa muntu i bwishile kulampe na ntanda ikele’ko nyeke. Na bubine, mu bula bwa myaka tununu na tununu, nkongo yendanga, mikwabo nayo iya, ino umbuo wa ntanda wikele’ko nyeke kujina mpika kadi na bukomo bwa kukwatakanya būmi—kufika ne dyalelo.

Mu myaka mivule ya tamba Divita II dya Ntanda, kudi kushinta kukatampe pano pa ntanda. Mu bula’tu bwa myaka mityetye, bantu i bemwene kwendelela kwa binebine mu byendwa nabyo, mu kwisambulwila mawi, ne mu bya busendwe bikwabo, bine bilengeja kwikale kushinta kukatampe mu myanda ya lupeto. Bavule badi mu būmi bobamona bu bukomo. Mu kitatyi’tu kityetye, bantu abelundila’ko kintu kya misunsa isatu pano pa ntanda.

Inoko, bino byonso byalombele bivule. Mingilo ya bantu yonanga ntanda bininge ne kwiilengeja ikomenwe kwingila biyampe ne kukwatakanya būmi. Na bubine, befundi bamo ba sianse banenanga’mba twi batwele mu kitatyi kya kamweno kitwa bu bwifundi bwa bant—kitatyi kyendelela’mo lupusa lwa bantu bininge pano pa umbuo wa ntanda.

Bible wālaile kitatyi kyādi ‘kyakonakanibwa ntanda’ na muntu. (Kusokwelwa 11:18) Bamo beipangulanga shi tudi mu kino kitatyi. Lelo ikonekela’ko namani? Lelo ikoneka lonso? Lelo bine muntu ukonakanya ntanda byoikoma kulongolola?

Lelo ntanda itengele koneka lonso? Befundi ba sianse bamo balañanga’mba i bikomo kulaya kuno kushinta. Pa buno bubinga, bamwene amba tubafwena padi ku “kushinta” kwa mu kitulumukila kubwanya kuleta musala.

Kimfwa, langulukila bidi pa Maimakasa a Kushika kwa Antartike. Bamo bakulupile’mba na kyanga kya umbuo, pantu pamo ku ano maimakasa pabwanya kusunguluka. Bidi uno muswelo mwanda maimakasa avudile kwaluja mikejima ya dyuba. Ino shi maimakasa abatyepa, bityebitye kalunga lui, kene kekadipo na bukomo bwa kwaluja mikejima, kaikala mu kyaka. Kalunga kafita kakokanga kyanga bininge, kwine kulengeja maimakasa asunguluke bininge. Kuno koneka kekubwanyapo kwimikwa. Kino kilengejanga kalunga kayule mema bininge ne kuletela midiyo tutwa na tutwa twa bantu musala.

Tulata tuvule twa mashinda twāfwatwilwe mwa kulwila na “bintu bya bukidibukidi bya ntanda” bitufikila. Manwa a tamba kala āityilwe bu kwendelela kwa binebine, kwine kwādi kwendeleja myanda ya lupeto ne myanda itala būmi bwa kufulakufula kwa umbuo wa ntanda. Lelo kwālupukile bipa’ka?

I kya bulanda, mwanda monka muponenanga lupeto lwa ntanda, kubipa kwa bifuko nako kukenda kubipila’ko. Bantu bendelelanga konakanya bya bupeta bya umbuo wa ntanda lubilo kupita ne mobyadi byakonekela abyo bine. Lelo kudi kintu kibwanya kulongwa’po? Mwifundi umo wa bifuko unena patōkelela amba: “Mu buluji bumo, ketudipo na muswelo mwine wa kulela ntanda biyampe.” Bino i bikwatañane bininge na byobya binena Bible amba: “Kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi.” —Yelemia 10:23.

Pakwabo kadi, Bible witukulupija’mba Leza, Umpangi kakalekapo muntu onakanye bifuko bya umbuo wa ntanda. Tutanga mu Mitōto 115:16 amba: “Panopanshi [Leza] wapene kudi bāna ba bantu.” Bine, umbuo wetu wa ntanda i “kyabuntu . . . kiyampe” kitambile kudi  Tata wetu wa mūlu. (Yakoba 1:17) Lelo tukatengela kyabuntu kya Leza kikale kya lupito, kingila’tu mu kitatyi kityetye? Nansha dimo! Kino i kimwekele mu mpango mine yāpangilwe umbuo wetu wa ntanda.

Mukanda wa mu Bible wa Ngalwilo wisambila pa bute pa bute pa muswelo wāpangile Leza ntanda. Dibajinji, wisambila pa ntanda’mba, “yadi ke myoneke’tu, kadi mutupu nansha kamo, fukutu nayo yadi yandabile.” Kadi i mutelwe ne ‘mema’—a kamweno mu būmi— ekele pa umbuo wa ntanda. (Ngalwilo 1:2) Kupwa Leza wānene amba: “Kutōka kumweke.” (Ngalwilo 1:3) Na bubine, mikejima ya dyuba yātyubulukile luvula lujokokele ntanda, ebiya kitōkeji kyamweka dibajinji pano pa ntanda. Penepa ntanda myūmu yasansana na tulunga twa mema. (Ngalwilo 1:9, 10) Kupwa “biyombo; ne munamuna itoya nkunwa mwendele muswelo wayo, ne mityi ipa bipa” byāikala’ko. (Ngalwilo 1:12) Bintu bya mūlu ne bintu bikwabo bya kamweno mu būmi—pamo bwa kitōkeji kikwasha mityi ipe bipa (photosynthèse)byāikala’ko. Lelo kuno kuteakanibwa kukatampe kwādi na kitungo’ka?

Isaya mupolofeto wa kala wātelele Leza bu “wabumbile panopanshi ne kulongapo; wakomejeja’po kapangīle’popo kwikala bitupubitupu, ehe, wabumbile’po amba pekalwe.” (Isaya 45:18) Na bubine, mpango ya Leza i ya amba ntanda ikalwe na muntu nyeke ne nyeke.

Ino i kya bulanda, mwanda muntu wingidijanga kyabuntu kilumbuluke kya Leza kufika ne ku kona’kyo. Inoko, mpango ya Umpangi keishintyilepo. Muntu umo wa pa kala wānene amba: “Leza ke muntupo wa kubepa; nansha mwana muntu walamuka; lelo aye wanena kadi kakalonga’kyopo’ni?” (Umbadilo 23:19) Bine, pa kyaba kya kuleka ntanda yonakanibwe, kitatyi kibafwena lubilolubilo kya Leza “konakanya boba bonakanya ntanda.”—Kusokwelwa 11:18.

Yesu Kidishitu wānene mu Busapudi bwandi butumbe bwa ku Lūlu amba: “Ba katōkwe i ba ngikadila italala, mwanda bakapyananga ntanda.” (Mateo 5:5) Kadi enka mu buno busapudi, Yesu wālombwele muswelo wādi wa kunyongololwa ntanda ku bonakani. Wāfundije balondi bandi kulombela amba: “Bulopwe  bobe bwiye. Kiswa-mutyima kyobe kilongeke, pamo na momwa mūlu, ne pano pa ntanda pene.” Bine, Bulopwe bwa Leza nansha umbikalo wandi, bukafikidija mpango ya Leza itala ino ntanda.—Mateo 6:10.

Leza wānene pa mwanda utala kushinta kukatampe kusa kuleta Bulopwe amba: “Talai! Nalonga bintu byonso ke bipya.” (Kusokwelwa 21:5) Lelo kino kishintulula’mba Leza ukapingakanya uno umbuo wa ntanda na mukwabo mupya? Mhm, mwanda uno umbuo wetu wa ntanda keudipo bine na ka bubi. Inoko, Leza ukatalula’ko bonso baleta makambakano pano pa ntanda, “boba bonakanya ntanda,” ko kunena’mba bantu badi mu ino ntanda dyalelo pamo ne buludiki bwabo. Buno buludiki bukapingakanibwa na “diulu dipya ne ntanda mipya”—ko kunena’mba buludiki bwa mūlu, Bulopwe bwa Leza, bukaludika bantu ba mu ntanda mipya.—Kusokwelwa 21:1.

Pa kutalula’ko kubipa kwa bifuko kulengeja muntu ne bintu bya kipangila, Leza ukadinga ino ntanda byabupeta mwanda wa yendelele kukwatakanya būmi. Mulembi wa mitōto wāsonekele ku bukomo bwa mushipiditu bintu bikalonga Leza amba: “Upempulanga panopanshi, wipasangilanga mema; wipaneñenyanga pakatampe pene.” Ntanda ikekala ke paladisa ileta byakudya bivule, kwakubulwa bintu byona ne kadi na madyese a Leza.—Ñimbo 65:9-13.

Pyarelal mulembi wa Mohandas Gandhi muludiki wa mfulo wa India wa myanda ya Leza wanene amba: “Ntanda ilupulanga bintu bibwanine mwanda wa kuvuija bisakibwa bya muntu, ino ke bya muntu yensepo wa makomwa-meso.” Bulopwe bwa Leza bukapwa bintu bilengeja makambakano pano pa ntanda na kushinta mityima ya bantu. Mupolofeto Isaya wālaile amba, mu buludiki bwa Bulopwe, bantu ‘kebakesanshijapo abo bene na bene, nansha kōna ino ntanda kwine.’ (Isaya 11:9) Bine, midiyo ne midiyo ya bantu ba būmi bwa miswelo yonso dyalelo, befundanga kala misoñanya ya peulu ya Leza. I bafundijibwe kusanswa Leza ne bakwabo, kulombola mushipiditu wa kufwija’ko, kulama bifuko bibajokolokele, kulama bupeta bwa kipangila, ne kwiendeja mu būmi mwanda wa kukwatakanya mpango ya Umpangi. I bateakanibwe mwa kukekadila mu paladisa pano pa ntanda.—Musapudi 12:13; Mateo 22:37-39; Kolose 3:15.

Nsekununi ya bupangi idi mu Ngalwilo ifula na binenwa bya amba: “Leza wamona byonso byālongele, kabidi monaipo bidi byadi biyampe’tu byamwiko.” (Ngalwilo 1:31) Na bubine, Leza kakalekapo ntanda yandi milumbuluke yonakanibwe fututu. Tusengibwanga pa kuyuka’mba, umbuo wetu wa ntanda iya’ko udi biyampe mu maboko a Yehova Leza, Umpangi wetu wa buswe. Wālaile amba: “Boloke bakapyananga ntanda, ne kwikala monka nyeke.” (Ñimbo 37:29) Nanshi badilwa mu “boloke,” bene baketa ntanda bu kīkalo kyabo kya nyeke.