Bintu bia dikema bia mishindu ne mishindu bidi ne muoyo bidi bijadika ne: kudi udi mubienze. Bintu bidi ne muoyo mbienza ne tuntu tukese menemene tudibu babikila ne: selile. Nansha mudi selile mikese bikole, itu yenza mudimu bua kuenza malu a bungi menemene bua tshintu tshidi ne muoyo kulelangana ne kushala ne muoyo. Ke tshidi tshienzeka ne mu bintu bitu kabiyi ne selile ya bungi to. Tshilejilu, tuakulabi bua ntuntumuna anyi levire utubu benza nende mampa. Levire au utu ne selile umue. Nunku kena ukemesha bu selile ya mubidi wa muntu to. Nansha nanku, udi ne tutupa tupite bungi. Selile ya levire idi ne selile wa nshindamenu mulongolola bimpe ne tuntu tutu munda mua selile tutu tuambuluisha bua kusambuluja ngikadilu ya bifukibua bidi ne muoyo kudi bikuabu, tuambe ne: ADN. Idi ne mushindu wa kutshibula bimue bintu bua bilue biakudia biayi. Padi selile wa levire upangila tshiakudia, udi ukepesha mudimu wende, bienze anu bu ne: ukadi pa kulala. Bidi bimuambuluisha bua kushala mulale, kadi muikale ne muoyo, munkatshi mua matuku a bungi mu tshikuku mudibu bamuteke ne ulua kutuadija kuenza mudimu padibu babanga kuenza nende mampa.

Kukadi makumi a bidimu adi bamanyi ba bia panu balonga selile ya levire bua bamone mua kumanya selile ya mubidi wa muntu bimpe. Kadi kutshidi bintu bia bungi bidibu kabayi banji kujingulula to. Mulongeshi wa mu Suède diende Ross King udi unyingalala ne: “Kakuena bantu bungi bukumbane batu balonga bintu bidi ne muoyo badi mua kutuambuluisha bua kuteta bintu bionso bitudi tujinga kuenza bua tufike nansha ku dimanya  mutu kaselile kapepele ka levire kenza mudimu to.”​—Wa mu Chalmers University of Technology.

Paudi wela meji a mudi tshintu tshipepele tshidi ne muoyo bu mudi selile wa levire, kuenaku umona ne: mbamufuke kudi muntu kampanda anyi? Udi umona ne: selile eu mmudienze nkayende anyi?

Tshintu tshionso tshidi ne muoyo tshitu ne ADN, ne ADN au katu mudienze nkayende to. Aside au mmuenza ne tuntu tukese menemene tudibu babikila ne: nucléotides. Selile wa muntu utu ne tuntu atu miliyare isatu ne miliyo nkama ibidi, tulongolola bimpe menemene bua selile ikale ipatula bintu bidibu babikila ne: anzime ne proteyine.

Bamanyi ba bia panu badi bamba ne: tuntu atu tuotu tudisangishe kaba kamue misangu bungi kabuyi kubala, tudi mua kuenza ADN anu musangu umue patupu. Nansha nanku, bidi bimueneka ne: bualu bua nunku kabutu anu mua kuenzeka to.

Bulelela budi ne: bamanyi ba bia panu kabatu banji kukumbana bua kuenza tshintu tshia muoyo tshifumina kudi tshidi katshiyi ne muoyo to.

Muoyo wa muntu ngua pa buawu. Tuetu bantu tudi ne mushindu wa kumvua bulenga bua dikala ne muoyo kupita bifukibua bikuabu. Tshilejilu, tudi ne meji matue a kuenza bintu, tutu tusomba bimpe ne bantu, ne tubaleja mutudi tumvua. Tutu tumvua buimpe bua biakudia ne bia kunua, mapembu, ne mitoyi; tuanyisha kabidi mekala ne bintu bikuabu bitutu tumona. Tutu tulongolola malu atuikala mua kuenza ne tukeba kuikala ne nsombelu muimpe.

Udi wela meji kayi? Bintu bionso mbidivuile kutudi anu bualu tuvua nabi dijinga bua tuikale ne muoyo ne tulelangana anyi? Peshi bidi bileja ne: muoyo ndipa dia kudi Mufuki udi mutunange?