Malu a mu nsombelu

Yehowa udi ukoka bena budipuekeshi ku bulelela

MALONDA KUDI ASANO KOSHINO

Mu tshidimu tshia 1949, bidimu bikese kunyima kua Mvita Mibidi ya Buloba bujima, muenyi mukuabu wa mule nunku uvua ne musangelu wakalua kutangila bena mu dîku mumvua ngenzela mudimu mu tshimenga tshia Kobe. Uvua misionere wa Bantemu ba Yehowa wa nzanzanza wakafika mu ditunga dia Japon. Dikumbula diende diakampesha mushindu wa meme kumvua bulelela bua mu Bible. Kadi anji lekelayi nnulondele ntuadijilu wanyi.

NGAKALEDIBUA mu tshidimu tshia 1926 mu musoko mukese ku Nord kua tshimenga tshia Okayama. Kuetu tuvua muanda-mukulu ne meme mvua muana muitanu. Tatu uvua mutendeledi munene wa nzambi wa ntempelo wa bena Shinto uvua mu musoko wetu. Nunku tuetu bana tuvua tusanka patuvua tuenza bibilu ne patuvua tudisangisha ne bena dîku dietu bua kusekelela mafesto a mu tshitendelelu munkatshi mua tshidimu.

Pangakakola, ngakabanga kudiela nkonko ya bungi pa bidi bitangila muoyo, kadi nangananga ivua itangila lufu. Bilondeshile bilele bia bankambua betu, muntu uvua ne bua kufuila kumbelu ne bana bavua ne bua kuikalapu pavua bena mu dîku diabu bafua. Ngakabungama bikole pakafua kaku mukaji ne muakunyanyi wa balume uvua kayi muanji kukumbaja nansha tshidimu tshimue. Ngakumvua buôwa bua bungi pa kumona muakafua baledi banyi. Mvua njinga kumanya ne: ‘Lufu ke bualu buonso budiku anyi? Muoyo udiku mua kuikala ne tshipatshila tshikuabu anyi?’

Mu tshidimu tshia 1937 pamvua mu kalasa kisambombo ka tulasa tupuekele, mvita ya bena Chine ne bena Japon yakabangisha. Bavua bakuata bantu balume babatume ku mvita mu Chine.  Bana balongi bakalayangana ne batatuabu ne ba tutuabu, benda bela mbila ne: “banzai!” amperere (mbuena kuamba ne: amperere alale matuku a bungi). Bantu bavua bashindike ne: Japon, ditunga dia banzambi ba bungi, divua ne bua kutshimuna, ne amperere wadi muikale nzambi uvua ne muoyo.

Abidi mmale asatu mmîpi, mêku akabanga kupeta mikenji ya lufu ifumina ku mvita. Kakuvua mushindu wa kusamba mêku avua mu tshinyongopelu to. Lukinu luvua luenda ludiunda mu mitshima yabu ne bakasanka bikole pakashipabu ne kutupa baluishi babu abu. Kadi mu tshikondo atshi meme kuela meji ne: ‘Bantu badi mu ditunga didi dituluisha edi badi pabu ne bua kuikala bakenga padi bantu badibu banange bufua anu mututu petu tukenga padi bantu batudi banange bafua.’ Pangakajikija tulasa tupuekele, mvita ivua yenda anu ikola mu Chine.

Ndi mpetangana ne muenyi kampanda

Bu muvua dîku dietu dia ba bidime, tuvua bapele, kadi tatu wakanganyishila bua kutungunuka ne kulonga kalasa kavuabu kabayi bafuta makuta to. Nunku mu tshidimu tshia 1941, ngakabuela mu kalasa ka bansongakaji mu tshimenga tshia Okayama, mu mutantshi wa kilometre 100 ne kumbelu. Mu kalasa aku bavua balongesha bansongakaji bua kuikalabu bakaji ne bamamu ba tshitembu ne bavua batuma balongi bua kusomba ne mêku mabanji avua mu tshimenga bua kulonga midimu ya nzubu. Mu dinda balongi bavua balonga mua kuenza midimu mu nzubu ayi ne mu mapingaja bavua baya mu kalasa.

Kunyima kua mumane kuakidila balongi bonso, mulongeshi wetu (uvua muvuale kimono) wakaya nanyi ku nzubu kampanda munene. Kadi bua bualu kampnda bundi tshiyi mumanye, mamu wa ku nzubu aku wakambenga. Mulongeshi au wakebeja ne: “Nenku tudi mua kuya kua Mamu Koda anyi?” Wakaya nanyi ku nzubu muibaka ngibakilu wa ku Mputu ne kukokolaye ku tshiibi. Mutantshi mukese, muntu mukaji mukuabu mule nunku uvua ne nsuki mitoke wakalua. Ngakakema bikole be! Kavua muena Japon to, ne tshivuaku muanji kumona muena ku Mputu katshia. Mulongeshi wakandeja kudi inabanza Muad Koda ne kupinganaye lubilu. Ngakabuela mu nzubu ngenda nkoka bibuta bianyi panshi ne buowa. Ngakalua kumanya pashishe ne: Inabanza Koda uvua muena Amerike uvuabu basele kudi muena Japon uvua mulongele mu ditunga dia États-Unis. Inabanza eu uvua ulongesha Anglais mu tulasa tua malu a bungenda mushinga.

Ngakatuadija mudimu mu dinda diakalonda. Bayende wa mamu Koda uvua ne disama dia mpalu ne mvua ne bua kumulama bimpe. Bu mumvua tshiyi ngumvua Anglais, mvua ne ka-buôwa. Ngakatukija pangakumvua mamu Koda ungakuisha mu tshiena-Japon. Matuku onso mvua mbumvua bakula mu Anglais ne ku kakese ku kakese matshi anyi akibidilangana ne muakulu au. Nsombelu wa musangelu uvua mu nzubu amu uvua usankisha bikole.

Mushindu uvua Maud uditatshisha bua bayende uvua usama uvua unkemesha bikole. Bayende uvua munange kubala Bible. Ngakalua kumanya pashishe ne: mulume eu ne mukajende bavua bapete mukanda wa Le Divin Plan des Âges mu tshiena-Japon mu tshipanyishilu tshia mikanda kampanda ne bavua bapeta abonema wa Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu Anglais kukavua bidimu bia bungi.

Dimue dituku bakampesha Bible. Ngakasanka bikole bualu au uvua Bible wanyi wa kumpala katshia bandela. Mvua mmubala mu njila pamvua nya anyi mpingana mu kalasa, kadi mvua ngumvua anu malu makese. Bu muvuabu bankoleshe bu muena Shinto wa bena Japon, mvua mona Yezu Kristo anu bu muntu uvua muikale kule nanyi bikole. Tshivuaku mumanye ne: atshi tshivua  ntuadijilu wa malu avua ne bua kulua kunfikisha ku ditaba bulelela bua mu Bible, buvua mua kulua kuandamna nkonko yanyi ivua itangila muoyo ne lufu to.

Ndi mpeta ngumu isatu mibi

Bidimu bibidi bia dilonga mudimu biakafika ku tshibungubungu ne ngakalayangana ne dîku edi. Pangakajikija kalasa, ngakabuela mu kasumbu ka bansongakaji bavua bakuatshisha bena mvita ku budisuile ne ngakabangisha kutela bilamba bia basalayi ba pa mayi. Ndeke ya bena Amerike ya B-29 yakatuadija kuela bombe, ne mu dia matuku 6 a ngondo wa muanda-mukulu mu 1945 bakela bombe atomike mu tshimenga tshia Hiroshima. Matuku makese kunyima, ngakapeta mukanda ne: Mamu uvua usama bikole. Ngakabuela mu kawulu ka kumpala, meme kuya kuetu. Mu dituluka mu kawulu, mulela kampanda wakammanyisha ne: Mamu uvua mufue mu dia matuku 11 a ngondo wa muanda-mukulu. Bualu bumvua ntshina munkatshi mua bidimu bia bungi buakenzeka! Kavua kabidi mua kungakuisha anyi kunsekesha nansha.

Mu dia matuku 15 a ngondo wa muanda-mukulu, biakamueneka patoke ne: bavua batshimuna bena Japon. Nunku mvua ne bua kuluangana ne malu asatu a dibungama mu lupolo lukese lua matuku dikumi: ditudika dia bombe, lufu lua Mamu ne ditshimuna bena Japon dikena kupua muoyo. Kadi bivua bikankamija pa kumanya ne: bantu kabavua ne bua kufua kabidi mu mvita to. Ne dibunga dikole, ngakalekela mudimu wanyi, meme kupingana kuetu.

Bulelela budi bunkoka

Dimue dituku, ngakapeta mukanda umvua tshiyi muelele meji wa kudi Maud Koda mu tshimenga tshia Okayama. Uvua undomba bua kulua kumuambuluisha ku midimu ya kumbelu bu muvuaye unzulula tshilongelu tshia Anglais. Ngakadiebeja tshimvua ne bua kuenza, kadi ngakitaba dilomba diende. Bidimu bikese pashishe, ngakamuangala mutangile mu tshimenga tshia Kobe ne mamu Koda ne bayende.

Ku ntuadijilu kua muvua wa été wa tshidimu tshia 1949, muenyi mukuabu mule ne wa musangelu wakalua kutangila dîku dia ba Koda. Diende uvua Donald Haslett ne uvua ufumina mu tshimenga tshia Tokyo bua kukeba nzubu wa ba-misionere mu Kobe. Yeye ke uvua misionere wa Bantemu ba Yehowa wa kumpala wakafika mu Japon. Bakapeta nzubu, ne mu ngondo wa dikumi ne umue tshidimu tshia 1949 ba-misionere bavule bakafika mu Kobe. Dituku dikuabu, ba-misionere batanu bakalua kutangila ba Koda. Babidi ba kudibu, Lloyd Barry ne Percy Iszlaub bakakula mu Anglais muntu ku muntu ne bantu bonso bavua mu nzubu, munkatshi mua minite mitue ku dikumi. Ba-misionere bavua bangata Maud bu muanabu muena Kristo ne bivua bimueneka patoke ne: dituilangana ne bamisionere adi divua dimukankamije. Nanku, biakansaka bua kulonga Anglais.

Ne diambuluisha dia ba-misionere ba tshisumi, ngakafika ku diumvua ku kakese ku kakese malongesha malelela a nshindamenu a mu Bible. Ngakapeta mandamuna ku nkonko imvua ndiela pantshivua muana. Eyowa, Bible udi ufila ditekemena dia kuikala ne muoyo pa buloba bukudimuna mparadizu ne dilaya dia kubisha aba “bonso badi mu nkita.” (Yone 5:28, 29; Buakabuluibua 21:1, 4) Ngakela Yehowa tuasakidila bua ditekemena edi divuaye mupeshe bantu ku butuangaji bua mulambu wa kupikula nawu bantu wa Muanende Yezu Kristo.

Ndi ngenza midimu ya Nzambi mimpe

Kubangila mu dia matuku 30 a ngondo wa dikumi ne muibidi mu 1949 too ne mu dia dituku 1 dia ngondo wa kumpala mu 1950, Mpuilu wa Bantemu ba Yehowa wa kumpala mu Japon wakenzeka ku nzubu wa ba-misionere mu Kobe. Ngakabuelamu ne Maud. Nzubu munene au uvua wa muena Nazi kampanda kumpala ne bantu bavuamu bavua mua kumona Mbuu ne tshidiila dia Awaji ku bule. Bu mumvua ne dimanya dikese dia malu a mu Bible, ngakumvua anu malu makese ku bionso biakambabu. Kadi mushindu uvua ba-misionere badisangishe ne bena Japon kakuyi bualu wakandenga bikole. Bantu 101 bakateleja muyuki wa patoke mu mpuilu au.

Matuku makese kunyima, ngakapangadija bua kuya mu mudimu wa buambi. Bivua bindomba dikima bua kuya ku nzubu ne ku nzubu bu mumvua muntu wa bundu. Mu dinda dikuabu, muanetu Lloyd Barry wakalua kungangata kuetu bua tuye nende mu buambi. Wakatuadija ku nzubu uvua ulonda wa muanetu wa bakaji Koda. Mu kuamba kuimpe, mvua bu mvua nsokoma kunyima kuende, nteleja muvuaye wakula. Pangakaya mu buambi musangu muibidi, ngakenza mudimu ne ba-misionere bakuabu babidi. Mamu mukuabu  mukulakaje muena Japon wakatubueja kuende, kututelejaye ne pashishe kutupeshaye muntu ne muntu vere wa mabela. Wakitaba dilonga dia Bible ne ndekelu wa bionso kutambulaye Bivua binkankamija pa kumona muvuaye udiunda.

Mu ngondo muinayi mu 1951, muanetu Nathan Knorr wakalua musangu wa kumpala mu Japon ufumina ku Brooklyn. Bantu batue ku 700 bakateleja muyuki wakenzaye mu nzubu munene wa Kyoritsu mu Kanda (Tokyo). Bantu bonso bakabuela mu tshisangilu atshi tshia pa buatshi bakasanka pakamanyishabu dipatuka dia Tshibumba tshia Nsentedi mu tshiena-Japon. Ngondo wakalonda, Muanetu Knorr wakalua mu Kobe ne ngakatambula (bua kuleja ne: mvua mudilambule kudi Yehowa) mu tshisangilu tshia pa buatshi tshivuabu benze mu tshimenga etshi.

Bu tshidimu tshijima kunyima, bakankamija bua kuenza bu-mpanda-njila, mudimu wa kuyisha wa ku dîba ne ku dîba. Tshikondo atshi kuvua anu bampanda-njila bakese mu Japon ne mvua ndiebeja mumvua mua kupeta makuta a kudiambuluisha nawu. Mvua kabidi ndikonka bua dîba divuabu ne bua kulua kunsela. Kadi ngakalua kumona ne: kuenzela Yehowa mudimu kuvua ne bua kuikala pa muaba wa kumpala mu nsombelu wanyi, meme kulua mpanda-njila mu tshidimu tshia 1952. Bualu bua disanka, mvua ngenza mudimu wa mêba makese kua muanetu Koda eku ngenda ngenza bumpanda-njila.

Tshikondo atshi, tutuanyi umvua muele meji ne: uvua mufue ku mvita wakapingana ne dîku diende bafumina mu ditunga dia Taïwan. Dîku dianyi kadivua dinanga malu a bena-Kristo nansha kakese, kadi ne lukunukunu lutu nalu bapanda-njila, ngakabangisha kubatumina bibejibeji bietu ne broshire. Matuku akalonda, tutu wakalua kusombela mu Kobe ne dîku diende bua mudimu wende. Ngakakonka mukaji wa tutu ne: “Uvua mubale bibejibeji anyi?” Wakankemesha pakangandamunaye ne: “Mbibejibeji bimpe be!” Wakatuadija kulonga Bible ne misionere umue ne muakunyanyi wa bakaji uvua usomba nabu wakadisanga kudiye mu dilonga. Bonso babidi bakatambula.

Disanka dia kupetangana ne bana betu ba mu matunga a bungi

Matuku makese pashishe, ngakapeta disanka dia kubikidibua mu kalasa ka 22 ka Gilada, tshilongelu tshia Watchtower. Meme ne Muanetu Tsutomu Fukase ke bavua ba kumpala ba mu Japon bakabikidibua bua kubuela mu kalasa aku. Mu tshidimu tshia 1953, kumpala kua kalasa kubangishaku, tuakabuela mu Mpuilu wa Bulongolodi Bupiabupia bua pa Buloba bujima uvua muenzeke mu tshipalu tshia Yankee Stadium, mu tshimenga tshia New York. Dinanga divua mukantshi mua Bantemu ba Yehowa ba mu matunga mashilashilangane diakandenga bikole be!

Mu dituku ditanu dia mpungilu au, bana betu bavua bafume mu Japon (ba bungi bavua bikale ba-misionere) bavua ne bua kuvuala bilamba bia kimono. Bu muvua tshilamba tshia kimono tshimvua mulombeshe katshiyi tshifike pa dîba, ngakasomba tshia mukaji wa muanetu Knorr. Mvula wakabangisha kuloka mu mpungilu ne ngakatshina bua kimono au kalu kubola to. Dîba adi, muntu mukuabu uvua kunyima kuanyi kuntentekaye tshizaku tshia mvula pa makaya. Muanetu mukuabu wa bakaji uvua ku luseke luanyi wakankonka ne: “Udi mumumanye anyi?” Ngakalua kumanya pashishe ne: uvua Muanetu Frederick Franz, muena mu Kasumbu Kaludiki. Ngakamona bulelela dinanga didi munkatshi mua bulongolodi bua Yehowa!

Kalasa ka 22 ka Gilada kavua ka bena mu matunga a bungi bualu kavua ne balongi 120 bafumine mu matunga 37. Nansha muvuaku imue mikalu bua miakulu, tuvua ne disanka dia kumanya ba-wetu ba mu matunga mashilashilangane. Bakatupesha mapoloma mu dituku kampanda dia ngondo muibidi mu 1954 (divua neje umata),  ne bakantuma mu Japon. Tuvua ne bua kuenza mudimu pamue ne mulongi nanyi Inger Brandt (uvua mufumine mu ditunga dia Suède) mu tshimenga tshia Nagoya. Tuakapetanganaku ne kasumbu ka ba-misionere bavuabu bumbushe mu ditunga dia Corée bua mvita. Bidimu bikese bingakenza bu misionere bivua ne mushinga wa bungi kundi.

Meme ne bayanyi tudi tuenza mudimu wa disanka

Bakambikila ku Betele wa Tokyo mu ngondo wa tshitema mu 1957. Nzubu wa filiale wa mu Japon uvua muenza ne mabaya ne uvua wa etaje umue. Filiale uvua ne bantu banayi patupu, kusangisha ne muanetu Barry uvua mutangidi wa filiale. Bena dîku bakuabu bavua ba-misionere. Bakampesha mudimu wa kukudimuna mikanda, kukolopa nzubu, kusukula bilamba, kulamba, ne midimu mikuabu kabidi.

Mudimu uvua wenda udiunda mu Japon ne bavua babikila bana betu ba bungi ku Betele. Umue wa kudibu wakalua mutangidi mu tshisumbu tshietu. Tuakaselangana ne muanetu eu Junji Koshino mu tshidimu tshia 1966. Kunyima kua diselangana dietu bakatuma Junji mutangidi wa tshijengu. Bivua bienza disanka dia kumanya bana betu ba bungi patuvua tuenda tuya mu bisumbu bishilashilangane. Bu muvuabu bampeshe mudimu wa kukudimuna imue mikanda, mvua nguenza ku nzubu ituvua tutudila mu lumingu. Patuvua tuenza ngendu, tuvua tuambula nkonga-miaku ivua ne bujitu pamue ne bibuta bietu.

Tuakenza mudimu mu tshijengu bidimu binayi ne tshitupa ne tuakamona muvua bulongolodi butungunuka ne kudiunda. Bakatuma filiale mu Numazu, ne bidimu ndambu pashishe, bakamutuma mu Ebina, mudiye mpindieu. Meme ne Junji tudi ne disanka dia kuenza mudimu ku Betele ne dîku dia bantu batue ku 600 mpindieu. Mu ngondo muitanu mu 2002, balunda ba ku Betele bakasekelela ne dinanga dionso bidimu 50 bia mudimu wanyi wa ku dîba ne ku dîba.

Ndi ne disanka dia kumona didiunda

Pangakabangisha kuenzela Yehowa mudimu mu tshidimu tshia 1950, kuvua anu bantu bakese bavua bayisha mu Japon. Mpindieu kudi bamanyishi ba Bukalenge bapite pa 210 000. Bulelela, binunu ne binunu bia bantu bafuane mikoko mbakokibue kudi Yehowa, anu mumvua mukokibue panyi.

Bana betu ba-misionere banayi bavua balue kutumona kua muanetu wa bakaji Koda mu tshidimu tshia 1949, pamue ne yeye muine bakafua buonso buabu ne lulamatu. Nansha tutuanyi kabidi, uvua musadidi wa mudimu ne mukajende uvua mpanda-njila bidimu bitue ku 15 bakafua ne lulamatu. Ntshinyi tshienzekela baledi banyi bena lufu luabu lumvua ntshina ku buana buanyi? Dilaya dia mu Bible dia dibika dia bafue didi dimpesha ditekemena ne didi dinkolesha.​—Bienzedi 24:15.

Pandi ngela meji ku malu a kale, ndi mmona ne: dipetangana dianyi ne Maud mu tshidimu tshia 1941 divua bualu bua mushinga mukole mu nsombelu wanyi. Bu meme tshiyi mupetangana nende tshikondo atshi ne bu meme tshiyi muitabe bua kupingana kumuenzela mudimu kabidi, mvua pamuapa mua kuikala musombele ku madimi etu mu musoko wa kule, ne tshivua ne bua kupetangana imue misangu ne ba-misionere mu matuku a kumpala au to. Ndi ne dianyisha dia bungi kudi Yehowa bua muvuaye munkoke ku bulelela ku butuangaji bua Maud ne ba-misionere ba kumpala!

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Meme ne Maud Koda ne bayende. Ndi kumpala ku dia bakaji

[Tshimfuanyi mu dibeji 27]

Meme ne ba-misionere ba mu Japon mu Yankee Stadium mu tshidimu tshia 1953. Ndi ku ndekelu ku dia bakaji

[Bimfuanyi mu dibeji 28]

Meme ne bayanyi Junji ku Betele