Bulenga bua bifukibua bia Yehowa

‘Bintu bia bungi bia mu mâyi manene’

PADI dîba dibuela, kapepe kimpe kadi kanyungisha mâyi a mbuu, mavuala ajuka aya kudituta ku muelelu kua mâyi. Tshiona tshilenga tshia mavuala aa adi aya kudituta ku muelelu kua mâyi tshitu tshisankisha bantu ba bungi badi balua ku mpenga kua mâyi bua kuikisha ne kupeta ditalala. *

Kudi kilometre ne kilometre ya mielelu ya mâyi ya nunku pa buloba bujima. Mukalu utu ushintuluka anu kushintuluka udi pankatshi pa lusenga ne mâyi udi uleja muaba udi mâyi ne bua kushikidila. Ke muvua Mufuki muenze malu nanku. Nzambi udi wakula bua bualu buende, wamba ne: yeye ke uvua ‘muteke nsenga bu mukalu wa mâyi manene.’ Udi wamba kabidi ne: ‘Bialua mavuala bua kuditutaku, kaena mua kumubumbula; bialuawu ne tshiona tshikole kaena mua kumusambuka.’​—Yelemiya 5:22; Yobo 38:8; Musambu 33:7.

Buloba buetu ebu budi ne tshitupa tshinene tshia mâyi kupita dibulunge dikuabu dionso didi dinyunguluka dîba. Tshitupa tshipite pa bia pa lukama 70 ntshienza ne mâyi. Pavua Yehowa ulongolola buloba bua bantu kusombelapu, wakamba ne: ‘Mâyi adi muinshi mua diulu asangile kaba kamue; buloba buume bumueneke.’ ‘Bualu ebu buakenjibua’ nanku. Bible udi wamba kabidi ne: ‘Nzambi wakidika buloba buume ne: Buloba. Mâyi manene masangile nunku yeye wakidika ne: Mâyi manene. Nzambi wakabimona ne: mbimpe.’ (Genese 1:9, 10) Mmalu kayi adi enzeka bualu mâyi manene adiku?

Mu mishindu ya bungi, mâyi adi mu mâyi manene avua menza bua kukuatshisha bantu ne bintu bikuabu. Tshilejilu, mâyi atu alama luya. Nunku, mbuu idi yenza mudimu wa kulama luya ne ikepeshisha mashika a mu bikondo bia mashika.

Mâyi adi ne mudimu mukuabu wa kulama bintu bidi ne muoyo. Adi mua kuengulula anyi kutekesha bintu bia bungi kupita bintu bikuabu bionso bia luayiyi. Bu mudi muoyo ufumina ku disambakana dia bintu bia bungi, mâyi adi ne mushinga muvule bua kubiengulula ne bua kusambakajangana tutupa tukese tua bintu ebi. Bintu bia bungi bidi ne muoyo bidi ne mâyi munda muabi. Tangilayi tshidi mukanda kampanda wamba: “Bintu bionso bidi ne muoyo bidi dijinga ne mâyi adi afumina mu mbuu, nansha mitshi ne nyama itu pa buloba.”​—The Sea.

Mbuu idi kabidi ne mudimu munene mu dilengeja dia kapepe. Tunyama tukese ne tusonsa tudi pa mutu pa mâyi (anyi plancton) tudi tuangata tshidibu babikila ne: diokside dia karbone ne tupatula oksijene. Bilondeshile mukebuludi kampanda, “oksijene bungi bua 70 pa lukama udi ubuela mu kapepe tshidimu tshionso, udi ufumina ku tunyama etu ne tusonsa tudi pa mutu pa mâyi.”

Mâyi atu atupesha kabidi manga bua kuondapa masama. Munkatshi mua bidimu bia bungi, bantu mbapatule manga ku diambuluisha dia mishipa. Mbenze mudimu ne mafuta a mu mutshima wa mushipa mukuabu munene (morue) kukadi bidimu bia bungi. Bidimu bidi panshi ebi, bintu bia munda mua mishipa ne mua nyama mikuabu ya mu mâyi mbiambuluishe bua kuondapa disama dia mfuenke, kansere ne masama makuabu.

Bantu mbenze bukole bua kumanya mushinga wa bintu bidi bifumina mu mbuu ne midimu idi yenzeka ku diambuluisha diabi. Nansha mudibu kabayi mua kupeta tshipeta tshijalame, bakebuludi  mbaleje ne: bitupa tuamba bu bibidi pa bisatu bia mushinga wa bionso bidi bienzeka bua kulengeja kapepe bidi bifumina ku mbuu. Bualu ebu budi bujadika ne: mâyi manene avua mafuka ne kafukila ka kukumbaja majinga a bintu bidi ne muoyo ne kubikuatshisha. Tshipatshila etshi tshidi tshipetangana ne tshidi Bible ubikila ne: ‘Bintu bia bungi bia mu mâyi manene’!​—Dutelonome 33:19.

Bantu badi batumbisha Yehowa bu mudiye Mulongolodi ne Muenji Munene wa bintu bionso ebi. Nehemiya wakamutumbisha ne mêyi aa ne: ‘Wewe udi Yehowa, wewe nkayebe mene; wewe wakafuka diulu ne mâyi manene ne bionso bidimu, wewe utu wabilama buonso buabi.’​—Nehemiya 9:6.

[Mêyi adi kuinshi]

[Kazubu/​Bimfuanyi mu dibeji 9]

Mâyi, lupepele ne mavuala

Mâyi ne lupepele bitu bienza mavuala manene adi adituta ne enza mutoyi mukole pa mabue a ku mâyi, anu bu muaba eu mu Californie (mu États-Unis). Mavuala atu tshitupa tshilenga tshia mbuu, aleja bukole buawu bunene. Adi kabidi atuvuluija bukole butambe bunene bua Mufuki. Yehowa ‘udi wenda pa mavuala a mu mâyi manene.’ ‘Ku bukole buende yeye udi utalaja mâyi manene; ku lungenyi luende udi ukuma Lahaba, udi umusompola.’ (Yobo 9:8; 26:12) Bulelela, ‘Yehowa mu muaba wende wa kulu udi mukole, mupite tshiona tshia kukungula kua mâyi mangi bukole, mupite mambuanka makole a mu mâyi manene.’​—Musambu 93:4.

Mabula a lusenga

Mmielelu ya mâyi ya nsenga itu imueneka milenga ya dikema, anu bu mabulamabula a lusenga atudi mua kumona muaba eu ku muelelu kua ditunga dia Namibie, mu Afrike wa ku Sud. Lupepele ke lutu lujula lusenga lulue mabulamabula luangata mmuenekelu kampanda musunguluke. Padi amue mabula a lusenga aa mua kumueneka mîpi, makuabu adi afika bule bua metre 400. Bungi buvule bua lusenga ebu budi butuambuluisha bua kumvua tshiambilu tshidi mu Bible tshia ‘nsenga ya kukala kua mâyi manene.’ Tshiambilu etshi tshidi tshileja tshintu tshitudi katuyi mua kubadika kumana anyi kupima. (Genese 22:17) Tudi ne ditshina kumpala kua Mufuki udi muenze tshimanu tshia lusenga tshia nunku bua kutukuba ku tshipepele tshikole tshia mu mâyi.

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Dibuela dia dîba, ku diapa dia mâyi dia Biafra, mu Cameroun