1, 2. (a) En wach mane maduong’ ma Yesu nowacho ma pod tayo jolupne nyaka sani? (b) Ere kaka jowasikwa osetemo tiekowa kata soyowa e ywaruokgi, to weche osebet nade?

 KA NE Yesu ochung’ e nyim Pilato ma ne en jang’ad-bura maduong’ mogik e oganda Jo-Yahudi, nowacho wach moro maduong’ ma pod tayo jolupne madier nyaka sani. Nowacho kama: “Pinyruodha ok en mar pinyni. Ka da bed ni Pinyruodha en mar pinyni, joga dine okedo mondo kik chiwa e lwet Jo-Yahudi. To adier Pinyruodha ok en moa kae.” (Joh. 18:36) Pilato noyie mondo neg Yesu, kata kamano, nekneno ne ok otieko weche. Mapiyo nono, ne ochier Yesu. Joloch mag Rumi notemo mondo gitiek jolup Kristo, to ne ok ginyalo. Jokristogo nolando wach Pinyruoth kuonde te ma ne ginyalo chopoe e kindeno.—Kol. 1:23.

² Bang’ ka Pinyruoth nochako locho e higa mar 1914, joloch ma nigi jolweny ma roteke notemo tieko jo Nyasaye e piny ngima. Kata kamano, ne ok ginyalo tiekowa. Sirkande mang’eny kod grube mag josiasa ne otemo chunowa mondo wadonj e ywaruokgi. Mano bende ne ok ginyalo. E kindegi, joma riwo Pinyruoth lwedo yudore chiegni e pinje duto. Kata kamano, wan gimoro achiel, kendo waduto ok wadonjre e siasa e pinje duto ma wantieree. Mano nyiso ayanga ni Pinyruodh Nyasaye locho, kendo ni Ruodhwa Yesu Kristo dhi nyime tayowa, piedhowa, kendo ritowa. Sama wanono kaka Ruodhwa osebedo ka timo mano, ne ane moko kuom buche ma waseloyo e kot sama wadhi nyime timo matek mondo kik wabed “mag piny.”—Joh. 17:14.

3, 4. (a) Gin ang’o gini ma notimore ka ne osenyuol Pinyruoth? (b) Ang’o momiyo wanyalo wacho ni nitie kinde ma jotich Nyasaye ne ok ong’eyo gik moko duto kodok korka wach donjo e lweny?

³ Ka ne osenyuol Pinyruoth, lweny nomuoch e polo, kendo ne owit Satan e piny. (Som Fweny 12:7-10, 12.) Piny bende lweny nomuochie, kendo mano notemo jo Nyasaye ahinya nikech ne giramo ni ne ok gidwar donjo e ywaruok mag pinyni nikech ne giluwo ranyisi mar Yesu. Kata kamano, ne ok ging’eyo e yo maler gik ma ne dhi dwarore ni gitim mondo githegre chuth gi weche siasa.

 ⁴ Kuom ranyisi, Buk mar 6 mar Millennial Dawn a ma ne ogo e higa mar 1904 nojiwo Jokristo mondo gitang’ gi donjo e lweny. Kata kamano, ne gineno ni ka ochun ng’ato donjo e lweny, ne onego otem matek mondo otim mana tije ma ok ket ng’ato e lweny achiel kachiel. To ka mano ne ok nyalre mi otere e lweny, ne onego otem matek mondo kik oneki. Owadwa Herbert Senior ma Britain ma nobatis e higa mar 1905 nowacho kama: “E kindeno, owete ne ok ong’eyo maler gima nonego gitim, kendo ne pok oler e yo malong’o ka be ne ber mondo Janeno obed jalweny tek mana ni ok okedo achiel kachiel.”

5. Ere kaka ne ochak chiw ler e The Watch Tower ma Septemba 1, 1915?

⁵ Kata kamano, e gaset mar The Watch Tower ma Septemba 1, 1915, ne ochak chiw ler e wi wachno. Gasedno ne nigi sula moro ma nowuoyo kuom weche ma noler e bug Studies in the Scriptures. Sulano nowacho kama: “Waparo ni donjo e lweny e yo moro amora nyalo nyiso ni watimo gima wang’eyo maber ni ok onego watim.” To nade ka obwog Jakristo gi tho nikech tamruok rwako yunifomb jolweny kata tamruok dhi e lweny? Sulano nowacho niya: “Donge ber mondo ng’ato otho nikech omakore gi Ruodh Kue kendo otamore timo gima Ruoth ok dwar, moloyo tho kotiyo ne ruodhi mag pinyni e lweny, ma en gima nyiso ni oyie timo gima ong’eyo maber ni Ruodhwa ma ni e polo ok dwar? E kind tho ariyogo, en mane ma ber? Donge ber mondo ng’ato oyie tho nikech omakore gi Ruodhwa ma ni e polo?” Kata obedo ni sulano nowacho weche mapek kamano, pod notieko niya: “Ok wachun ji gi wachni. En mana paro ma nyalo bedo maber ka jo Nyasaye oluwo.”

6. Ang’o mipuonjori kuom Owadwa Herbert Senior?

⁶ Owete moko ne oneno maler gima gasedno ne temo wacho, kendo ne giwere gi wach lweny chuth ma kata ang’o e ma timre. Herbert Senior ma osewuo kuome motelo nowacho kama: “An to korka kora, ne ok ane pogruok e kind loro osike mag risasi kowuok e meli [ma ok en lweny ma achiel kachiel] to kod soyogi e i bunde mondo ogo kodgi ji. Gigo chalre te.” (Luka 16:10) Kuom mano, nodagi dhi lweny. Mano nomiyo otueye e jela. Ka en gi owete mamoko ang’wen kod jodinde mamoko 12 ma bende notamore dhi e lweny, ne gibedo e jela ma Richmond e piny Britain kuom kinde malach. Ne giduogo ging’ere kaka The Richmond 16, tiende ni Jojela 16 ma Richmond. Kinde moro, Herbert gi jowetene moko ne oter aling’ling’ e piny France mondo giked e lweny. Ka gin kuno, ne ong’adnegi buch tho, kendo nonego gogi gi bunde. Ne oriedgi e nyim jolweny ma noikore negogi, kata kamano, ne ok oneggi. Kar mano, ne otuegi e jela kuom higni apar.

7. Chop sama Lweny mar Ariyo mar Piny Ngima ne chakore, en wach mane ma jo Nyasaye e piny ngima noseng’eyo maler?

 ⁷ Chop sama Lweny mar Ariyo mar Piny Ngima ne chakore, jo Nyasaye e piny ngima noseng’eyo maler ni ne ok onego gidonjre e lweny ka ne gidwaro luwo ranyisi mar Yesu. (Mat. 26:51-53; Joh. 17:14-16; 1 Pet. 2:21) Kuom ranyisi, The Watchtower ma Novemba 1, 1939 ne nigi sula moro mapek ahinya ma wiye ne wacho ni “Neutrality.” Sulano nowacho kama: “Jotich Jehova ma osesingorene koro nyaka luw chik ma dwaro ni wawere chuth gi lweny kod ywaruok mag pinyni.” Owadwa Simon Kraker ma bang’e notiyo e ofiswa maduong’ ma Brooklyn, New York nowuoyo kuom sulano, kowacho niya: “Napuonjora ni jo Nyasaye onego obed gi kue gi ji duto kata mana sama lweny ger.” Mano chiemb chuny ma nobiro e kinde mowinjore ndi, kendo nokonyo jo Nyasaye mondo giikre ne tembe mager ma ne dhi nyiso okang’ ma ne gimakorego gi Pinyruodh Nyasaye.

8, 9. Ere kaka weche ma ne jaote Johana okoro notimore?

⁸ Jaote Johana ne okoro ni bang’ ka osenyuol Pinyruoth e higa mar 1914, thuol mang’ongo ma en Satan Jachien ne dhi temo tieko joma riwo Pinyruodh Nyasaye lwedo. Nowacho ni  Satan ne dhi ng’ogo kata ng’udho pi ma mol matek ka aora. b (Som Fweny 12:9, 15.) Ere kaka weche ma ne okorgo notimore? E higni mag 1920 ka dhi nyime, jotich Nyasaye ne oromo gi akwede mager. Ne otue Owadwa Kraker gi owetewa moko mang’eny ma ne odak North America e kinde Lweny mar Ariyo mar Piny Ngima nikech ne gimakore gi Pinyruodh Nyasaye. E kindego, ji mang’eny ma ne otue e jela e piny Amerka nikech tamruok donjo e lweny ne gin Joneno mag Jehova.

⁹ Jachien kaachiel gi joge ne oramo mar ketho yie mar joma obolore ne Pinyruoth Nyasaye kamoro amora ma ne gidakie. E pinje mag Afrika, Ulaya, kod Amerka, ne oter jotich Nyasaye e kot kendo e nyim komiti mopogore opogore mochung’ ne gonyo joma otue. Ne otuegi e jela, ne ogogi, kendo moko kuomgi nodong’ ka ong’ol nikech ne gisiko ma ok giriwo lwedo lwenje kod siasa. Jotich Nyasaye e piny Germany noneno matek nikech ne gidagi goyo ne Hitler salut kata donjo e lweny. Ji mokalo 6,000 ne otue e jela e kinde Nazi, kendo Joneno mag Jehova mokalo 1,600 ma Jo-Germany gi ma ok Jo-Germany ne otho e lwet joma ne sandogi. Kuom mago duto, sand ma ne Jachien okelo ne jotich Nyasaye ne ok gin ma siko.—Mar. 8:34, 35.

10. “Piny” ma ne jaote Johana oneno e fweny ochung’ne ang’o, to ere kaka osebedo ka oreso jotich Nyasaye?

¹⁰ Fweny ma ne jaote Johana oneno nyiso maler ni “piny,” tiende ni joma nigi teko kendo ma nigi paro mowinjore, ne dhi mwonyo “aora” mar sand mondo gires jo Nyasaye. Ere kaka wach ma ne okorno osetimore? Higni pieche bang’ Lweny mar Ariyo mar Piny Ngima, “piny” osebedo ka reso joma riwo lwedo Pinyruodh Mesia. (Som Fweny 12:16.) Kuom ranyisi, nitie kot mang’eny ma osekedo ne ratiro ma Joneno nigo mar tamore donjo e lweny kata timo nyasi ma chwalo ji mondo oher pinjegi. Mokwongo, we wane ane moko kuom kes ma Jehova osekonyo jotichne loyo e wi wach donjo e lweny.—Zab. 68:20.

11, 12. Gin pek mage ma ne Owadwa Sicurella kod Owadwa Thlimmenos oromogo, to weche nobedo nade bang’e?

¹¹ Amerka. Anthony Sicurella kaachiel gi nyithindgi abich ne onyuol e adiera. Ne obatise ka en jahigni 15. Ka ne hike oromo 21, ne ondikore kaka achiel kuom joma tiyo ne kanisa. Higni ariyo bang’e e higa mar 1950, ne okwayo mondo ogol nyinge e list mar joma tiyo ne kanisa mondo okete kaka achiel kuom joma ok donj e lweny nikech chunygi ok oyienegi timo mano. Kata obedo ni Federal Bureau of Investigation (FBI) ne owacho ni onge gima ogeng’one bedo achiel kuom joma ok donj e lweny nikech yie mare, Department of Justice ma en migawo mochung’ ne weche chik notamore kwayoneno. Bang’ ka Owadwa Sicurella ne osedhi e kot nyadinwoya,  Kot Maduong’ Mogik ma Amerka ne oriwe lwedo. Wach ma nong’ad e kotno nokonyo nyaka raia mamoko e piny Amerka ma ne odagi donjo e lweny nikech chunygi ok oyienegi timo mano.

¹² Greece. E higa mar 1983, Iakovos Thlimmenos ne oyud gi ketho mar tamore rwako yunifomb jolweny, kendo mano nomiyo otueye e jela. Bang’ ka ne osegonye, ne omanyo tij accounts. Kata kamano, notame nikech rekod mare ne nyiso ni en jamahundu. Kata obedo ni ne otero wachneno e kot mag piny Greece, kotgo ne ok oriwe lwedo. Mano nomiyo omako apil e Od Bura ma Ulaya mar Ratiro mag Dhano (European Court of Human Rights), miluongo e yo machuok ni ECHR. E higa mar 2000, Grand Chamber mar ECHR ma ne oting’o jong’ad-bura 17 ne oriwo lwedo Owadwa Thlimmenos, kendo mano nokonyo jomamoko ma ne nigi kes ma kamago. Ka pok ne ong’ad burano, owete 3,500 ma ni e piny Greece ne nigi rekod ma nyiso ni gin jomahundu nikech ne osetuegiga nikech tamore riwo lwedo lweny kod siasa. Bang’ loyo kesno, piny Greece norucho rekod marach ma noket ne owetego. Bende, chik ma sirkandno noketo higni moko mokalo ma ne yie ne ng’ato timo tije mamoko ka chunye ok oyiene tiyo tij lweny ne oriw lwedo ka ne iloso chik manyien, kendo koro ne en chik moyangore.

13, 14. Kes mar Owadwa Ivailo Stefanov gi Owadwa Vahan Bayatyan puonji weche mage?

¹³ Bulgaria. E higa mar 1994, ne ochun Ivailo Stefanov mondo odonj e lweny ka ne en jahigni 19. Ne otamore donjo e lweny kata timo tije lweny ma ok kedie aching’. Ne omiye kum mar bedo e jela kuom dweche 18, kata kamano, ne omako apil nikech ne en gi ratiro mar tamore donjo e lweny. Gikone, ne oter kesneno e ECHR. E higa mar 2001 kata ka pok ochak winj kesno, sirkal mar Bulgaria notimo winjruok gi Owadwa Stefanov. Sirkal mar Bulgaria ne orucho kes mar Owadwa Stefanov kod mar ji duto ma ne nigi kes ma chalo kamano. c

¹⁴ Armenia. E higa mar 2001, Owadwa Vahan Bayatyan nochopo higni midonjogo e lweny. d Ne otamore donjo e lweny, kendo ne otero kesne nyading’eny e kot mag Armenia. Kotgo notamore winjo ywakne. E dwe mar Septemba 2002, ne omiye kum mar bet e jela kuom higni ariyo gi nus, kata kamano, bang’ dweche apar gi nus, ne oweye thuolo. E kindeno, ne otero kesno e ECHR, kendo kotno ne oyie winje. Tarik 27 dwe mar Oktoba 2009, kotno bende ne ok oriwe lwedo. Wach ma ne ong’adno ne onyoso chuny owete ma ne nigi kes ma chal kamano e piny Armenia. Kata kamano, Grand Chamber mar ECHR ne oyie ng’iyo kesno kendo. Tarik 7 dwe mar Julai 2011,  kotno ne oriwo Owadwa Vahan Bayatyan lwedo. Mano e ma ne obedo kinde mokwongo mar ECHR ng’ado ni ng’ato nigi ratiro mar tamore donjo e lweny nikech yie mare. Wach ma ne ong’adno ne luwore gi chik ma miyo ng’ato ratiro mar wacho gik ma ni e pache, timo yiero ma chunye oyiego, kod donjo e din modwaro. Wach ma ne ong’adno ne ok okonyo mana Joneno kende, to nokonyo ji tara gi tara ma ni e pinje mag Ulaya. e

15. Ang’o momiyo jo Jehova ok donjre e nyasi mag pako piny?

¹⁵ Mopogore gi weyo ma ok gidonjo e lweny, jo Jehova ok donjre e nyasi mag pako pinje ma giaye nikech gidwaro siko ka gimakore gi Pinyruodh Mesia. Chakre kinde Lweny mar Ariyo mar Piny Ngima, nyadhi ma ji bedogo nikech piny ma giaye osemedo nya ahinya. E pinje mang’eny, nitie kinde midwaroga ni raia onyis ni gihero pinygi kuom olo weche kata wero wende ma pako pinygi, kod goyo ne bendera salut. Kata  kamano, wan walamo Jehova kende. (Wuok 20:4, 5) Mano osemiyo waromo gi akwede mang’eny ahinya ma bubni matek ka pi aora. Kata kamano, Jehova osebedo ka tiyo gi “piny” e mwonyo moko kuom akwedego. Ne ane moko kuom kes ma waseloyo kokalo kuom kony ma Jehova chiwo kotiyo gi Kristo.—Zab. 3:8.

16, 17. En kes mane ma nomako Lillian gi owadgi ma William Gobitas, kendo ang’o ma ipuonjori kuom kesno?

¹⁶ Amerka. E higa mar 1940, kuom jaj 9 mag Kot Maduong’ Mogik, jaj achiel kende e ma ne oriwo Joneno mag Jehova lwedo e kes ma iluongo ni Minersville School District v. Gobitis. Lillian Gobitas, f ma ne jahigni 12, kod owadgi miluongo ni William ma ne jahigni 10 ne dwaro siko ka gimakore gi Jehova, omiyo, ne gitamore goyo ne bendera salut kata olo weche ma pako pinygi. Mano ne omiyo oriembgi e skul chuth. Ka ne oter kesgino e Kot Maduong’ Mogik, kotno ne owacho ni gima skundno notimo ne luwore gi gima nitie e chik, nikech chik ne dwaro ni “kue gi winjruok obedie.” Wach ma ne ong’adno ne okelo sand mang’eny. Nyithind Joneno mang’eny ne oriemb e skul, Joneno moko ne oriemb e tich, kendo nitie moko ma oganda ne monjo. Bug The Lustre of Our Country nowacho niya: “Sand ma ne osandgo Joneno chakre higa mar 1941 nyaka 1943 ne en achiel kuom sand madongo ahinya mosesandgo ji e higni mag 1900 e piny Amerka nikech weche din.”

¹⁷ Sand ma nisandogo jotich Nyasaye ne ok osiko. E higa mar 1943, Kot Maduong’ Mogik ne ochako oromo gi kes ma chal gi mar Gobitis. Kesno ong’ere kaka West Virginia State Board of Education v. Barnette. E kesno, Kot Maduong’ Mogik ne oriwo lwedo Joneno mag Jehova. Mano ne en kinde mokwongo e histori mar piny Amerka ma Kot Maduong’ Mogik lokoe gima ne giseng’ado mana bang’ kinde machuok. Bang’ kesno, sand ma ne isandogo jo Jehova e piny Amerka ne odok chien. Mago e kinde ma ne omed jiw ahinya ratiro ma raia ma Amerka nigo.

18, 19. Ang’o ma Pablo Barros nowacho ni ne okonye chung’ motegno, to ere kaka jotich Jehova nyalo luwo ranyisine?

¹⁸ Argentina. Pablo ma jahigni 8 kod Hugo Barros ma jahigini 7 ne oriemb chuth e skul e higa mar 1976 nikech ne gitamore wero wend bendera kata goyo ne bendera salut. Nitie chieng’ moro ma headmistress ne odhiro Pablo kae to odiko wiye matek. Ne ogeng’ogi mondo kik gidog dala kuom saa achiel ka ochunogi mondo gitim gima yande gitamore timo. Kowuoyo e wi tem ma ne giromogono Pablo wacho kama: “Ka Jehova dine ok okonya, de ok aloyo temno.”

¹⁹ Ka ne oter kesgino e kot, kot ne oriwo lwedo gima skundno notimo. Kata kamano, ne gimako apil e Kot Maduong’ Mogik ma Argentina. E higa mar 1979, Kot Maduong’  Mogikno ne oloko gima kot matin ne ong’ado kowacho niya: “Kum ma omi nyithindogi [tiende ni riembogi chuth e skul] pingore mabor gi ratiro ma nyathi nigo mar somo ka luwore gi kaka chik wacho (Article 14), kendo en ting’ mar Sirkal mondo one ni nyithindo oyudo somo mar praimari (Article 5).” Yo ma ne ong’adgo kesno ne okonyo nyithi Joneno mokalo 1,000. Nyithindo mang’eny ma ne oriemb e skul ne oduoki, kendo Pablo gi Hugo ne odok e skul ma ne gisomee.

20, 21. Kes mar Roel gi Emily Embralinag jiwo yieni e yo mane?

²⁰ Philippines. E higa mar 1990, Roel Embralinag, g ma jahigni 9 kaachiel gi nyamin-gi ma Emily ma jahigni 10, kod Joneno mamoko 66 kama, ne oriemb e skul nikech ne gitamore goyo ne bendera salut. Leonardo ma ne en wuon Roel gi Emily notemo wuoyo gi jotelo mag skundno, to ne ok giwinje. Ka weche ne omedo kethore, Leonardo ne otero kes e Kot Maduong’ Mogik ma pinyno. Leonardo ne onge gi pesa kata loya ma ne nyalo konye. Joodno nokwayo Jehova ahinya  mondo okonygi. Sama wechego ne timore, ne ijaro nyithinde e skul, kendo ne ikwedogi matek. Leonardo nong’eyo maber ni ne ok onyal loyo kesno nikech ne ok olony e weche chik.

²¹ Bang’e, Owadwa Felino Ganal ma ne en loya ma ne osegatiyo gi grup mar loya moko mong’ere ahinya e pinyno ne oyie yalonegi kesno. E kinde kesno, noyudo ka Owadwa Ganal noseweyo tiyo gi grubno, kendo koro ne en achiel kuom Joneno mag Jehova. Ka ne owinj kesno e Kot Maduong’ Mogik, jaj duto mag kotno ne oriwo Joneno lwedo ka giwacho ni skundno ne oketho chik kuom riembo nyithindogo. Mano kaka joma ne dwaro sando jo Nyasaye ne oa nono!

22, 23. (a) Ang’o momiyo waseloyo kes mang’eny? (b) Yo ma riwruokwa mar owete e piny ngima omakorego motegno nyiso ang’o?

²² Ang’o momiyo Joneno mag Jehova oseloyo kes mang’eny? Kata obedo ni ok waswekre e tie josiasa, kot ma ni e pinje mang’eny kod jong’ad-bura mopogore opogore osegeng’onwa chandruok sama joma kwedowa odonjonwa, kendo kesgo osetigo kaka ranyisi sama iyalo kes mamoko ma chal kodgi. Kuom adier, Kristo e ma osebedo ka konyowa loyo kesgo. (Som Fweny 6:2.) Ang’o momiyo wateroga kes e kot? Dwarowa ok en kelo lokruok e chike ma tayo pinje ma wantie. Kar mano, gima duong’ ma miyo watimo kamano en ni mondo wayud thuolo mar tiyo ne Ruodhwa Yesu Kristo ka wan huyanga.—Tich 4:29.

²³ Kata obedo ni siasa kod sigu pogo ji, Ruodhwa Yesu Kristo oseguedho kinda ma watimo sama wasiko ma ok wadonjre e ywaruok mag pinyni. Gik ma Satan osetimo mondo otem pogowa kata chikowa osedhi ka nono. Pinyruoth osechoko ji tara gi tara ma ok oyie ‘puonjore lweny’ ngang’. Yo ma riwruokwa mar owete e piny ngima omakorego motegno en hono maduong’ ma nyiso ma onge kiawa kata matin ni Pinyruodh Nyasaye locho!—Isa. 2:4.