Ang’o Momiyo Dwarore ni Wabed gi Geno?

WAWACH ni Daniel ma owuo kuome e sula mokalo di ne odhi adhiya nyime bedo gi geno ma ne en-go. Be tuo mar kansa ma ne en-go donege? Be di ne pod ongima kawuono? Kata mana joma wachoga ni geno en gima dwarore ahinya ok nyal dwoko penjogo. To mano e wach maduong’. Geno ok tiek ne ng’ato chandruoge duto ma en-go. Ok en yadh gik moko duto.

Ne openj laktar ma nyinge Nathan Cherney penjo moko e CBS News. Nowuoyo kuom rach ma nyalo betie sama ng’ato siko ka nwoyo ne jatuo ni geno e yadh gik moko duto, to moloyo ka po ni en jatuo mohewore. Cherney nowacho niya: “Wasewinjo ni nitie chwo moko ma dhawoga ne mondegi ka ginyisogi ni ok gitimga gik moko e yo makare nikech ok giparga matut.” Nomedo wacho kama: “Paro ma kamago nyalo miyo jomoko opar ni tuo mar kansa inyalo thir athira tek mana ni ng’ato nigi paro mowinjore e wi tuono. To mano ok en paro maber kata matin.”

En adier ni joma nigi tuo moro ma ok changi winjoga malit ahinya. Kendo osiepegi kata wedegi ok diher medonegi lit ma gin-go kuom nyisogi ni gichandore nikech kethogi giwegi. Be mano koro nyiso ni onge tiende bedo gi geno?

Ooyo. Kuom ranyisi, Cherney kofwenyo ni ng’ato nigi tuo moro ma ok nyal chango, otemoga miye kit thieth ma kueyone rem kendo ma miyo obed gi chuny mokuwe, to ok temo kedo gi tuono kata medo ngima jatuo. Lakteche kaka mago temoga matek mondo jotuo obed mamor kata sama gihewore. To mano nyiso ni geno nyalo miyo ng’ato obed mamor kata sama ochandore.

Ber mar Bedo gi Geno

Laktar W. Gifford-Jones nowacho kama: “Geno en yath ma nigi teko ahinya.” Nomedo nono weche mopogore opogore e wi kaka ne inyalo med sir joma nigi tuo ma ok nyal chango mondo kik gijog gi ngima. Wachore ni sama okony joma kamago, mano miyo gibedoga gi paro mowinjore kod mor. Nonro ma kamano ma notim e higa mar 1989 noyudo ni jotuo ma ikonyo mondo obed gi paro mowinjore dakga aming’a, kata kamano, nonro machiegnini to ok sir wachno ahinya. Nonro osenyiso ni jotuo ma ikonyoga mondo obed gi paro mowinjore ok hinyga bedo gi depression kata rem mang’eny sama gituore.

Ne ane nonro machielo ma notim ne joma nigi geno kod joma onge geno. Ne idwa non ni to e kind grube ariyogo, jomage ma yudoga tuo mar adundo mong’ere kaka coronary heart disease (CHD) e yo mayot. Ne openj chwo ma kwan-gi okalo 1,300 ka be ne gin gi geno kata ooyo. Bang’ higni apar nochak onon chwogo kendo, to noyud ka pasent 12 kuomgi ne nigi kit tuo moro mar adundo. E kind jotuogo, kwan mar joma ne onge geno noloyo nyadiriyo kwan mar joma ne nigi geno. Laura Kubzansky, molony e weche mag thieth e Harvard School of Public Health, nowacho kama: “Nonro mang’eny mosetim nyiso ni ‘bedo gi paro mowinjore’ konyoga ngima ng’ato ahinya, kata obedo ni mae e nonro ma okwong tim ma nyiso kaka paro mowinjore nyalo geng’o tuoche mag adundo.”

Nonro machielo nonyiso ni joma nenoga ni ngimagi rach bang’ koseyang’gi ok changga piyo kopim gi joma niga gi paro mowinjore bang’ wuok e yeng’o. Bende, osefweny ni joma nigi geno dakga aming’a moloyo joma onge geno. Nonro moro nonyiso ni joma oti ma onge geno kod ma nigi geno opogore ahinya e yo ma ginenogo ngima. Ka ne onyis joma otigo ni sama ng’ato oti obedoga gi rieko kod lony momedore, ne giwuok ka giwuotho ka gitegno. Ber ma jomotigo noyudo bang’ nonrono inyalo pim gi ber ma ne ginyalo yudo bang’ timo exercise kuom jumbe 12!

Ang’o momiyo inyalo wach ni bedo gi paro mowinjore kod geno konyoga ngima? Nyalo bedo ni josayans kod lakteche pok ofwenyo maber kaka obwongo kod dend dhano tiyoga, omiyo, ok ginyal chiwo dwoko makare e wachno. Kata kamano, joma olony e weche kaka mago chiwoga dwoko moko ma ok gin-go gadiera chuth. Kuom ranyisi, profesa moro molony e nono leche kod dend dhano nowacho kama: “En gima ber ka ng’ato nigi chuny mokuwe kod geno. Ng’at ma kamano ongega gi parruok mang’eny kod tuoche. Mano en achiel kuom gik ma ji nyalo timo mondo gisik gi ngima maber.”

Lakteche moko kod josayans nyalo neno ka gima wachno en wach ma wendo. Kata kamano, jopuonjre mag Muma to ong’eyo ni wachno osebedoe kuom higni mang’eny. Chiegni higni 3,000 mokalo, roho maler notayo Ruoth Solomon mondo ondik niya: “Chuny mamor chalo gi yath maber, to chuny monyosore tieko teko ng’ato.” (Ngeche 17:22) Ne ane kaka ndikono owinjore ndi! Ok owach ni chuny mamor en yath ma thiedho tuoche duto, to owacho ni chuny mamor “chalo gi yath maber.”

To kuom adier, ka da bed ni geno en yath, donge lakteche duto di koro nyiso jotuo mondo odhi ong’iewe? E wi mano, geno nigi ber machielo maduong’ moloyo mana miyo ng’ato obed gi ngima maber.

Paro Mowinjore kod Paro ma Ok Owinjore

Jotim nonro osefwenyo ni joma nigi paro mowinjore yudoga ber mathoth. Joma kamago timoga maber e skul, e tich, kod e tuke. Kuom ranyisi, ne otim nonro moro kuom mon ma jong’wech. Joma tiegogi ne owacho gik ma ne ging’eyo kuom mon-go kodok korka weche mag ng’wech. E kindego bende ne onon ka be mon-go ne nigi geno. Nonrono nonyiso ni geno ma mon-go ne nigo ne okonyogi timo maber e ng’wech moloyo kata weche ma joma ne tiegogi nowacho kuomgi. Ang’o momiyo geno nigi teko mang’eny kamano?

Nonro mosetim kuom joma nigi paro mowinjore kod joma nigi paro ma ok owinjore oseelo gik mathoth. E higni mag 1960, nonrono noelo weche miwuoro e wi le, kendo nomiyo jotim nonro ochako tiyo gi ngero mar “puonjri gimoro kokalo kuom tiegruok.” Ne gifwenyo ni dhano bende nyalo puonjore kuom tiegruok. Kuom ranyisi, ne oket jomoko e ot moro ma ne nigi koko mang’eny kendo nonyisgi ni ne ginyalo puonjore nego kokono kuom diyo gik moko ma ne omigi. Gikone ne ginego kokono.

Grup mar ariyo bende ne onyis ni otim mana kamano. Kata kamano, ka ne gidiyo gik ma nomigigo, gigo ne ok onego kokono. Thothgi chunygi nojok. Ka ne onyisgi ni gitem kendo e odiechieng’no, ne ok gidwar timo kamano. Ne gineno ni onge gima ne ginyalo timo mondo gineg kokono. Kata kamano, joma ne nigi paro mowinjore e grup mar ariyono to pod notemo atema diyo gigo.

Laktar miluongo ni Martin Seligman, ma nokonyo e timo nonrono, nodhi nyime nono matut kaka paro mowinjore kod paro ma ok owinjore nyalo hinyo ng’ato. Nonono adimba pach joma ochayorega. Nong’ado ni bedo gi paro ma ok owinjore nyalo mono ng’ato timo gik mang’eny e ngimane, kata onyalo miyo chuny ng’ato ojogi. Seligman notieko gi wechegi: “Asetimo nonro kuom higni 25, kendo koro an gadier ni ka po ni kinde mang’eny waparoga ni wan e ma wamiyoga gik maricho timore e ngimawa kendo ni onge gimoro amora ma wanyalo timo ma dhi maber mana kaka joma onge gi paro mowinjore paroga, thoth gik maricho ma waparogo e ma biro yudowa.”

Mana kaka ne wasewacho, nitie joma nyalo paro ni paro ma kamano en gima wendo, kata kamano, ok en gima wendo ne joma puonjorega Muma. Ne ane ngeroni: “Ka chunyi onyosore chieng’ chandruok, tekoni nobed manok.” (Ngeche 24:10) Muma nyiso maler ni chuny monyosore kod paro ma ok owinjore nyalo mayi teko. Omiyo, inyalo loyo nade paro ma ok owinjore mondo ibed gi paro mowinjore kod geno e ngimani?

[Picha]

Geno nyalo konyowa ahinya e ngima