1, 2. (a) Ang’o gini ma pogo ji e ndalowagi? (b) Gin penjo mage ma wadwaro nono?

NYAMINWA moro ma a Europe gi yo milambo wacho kaka ngimane ne chalo e kinde ma chon. Owacho niya: “Chakre tinna, naneno ka itimo ne ji gik ma ok kare. Mano nomiyo awera gi weche siasa e pinywa, kendo nachako riwo lwedo timbe ma ji mang’eny ne neno kaka mahundu. Ne amako osiep mar kisera gi ja mahundu moro ma ne rach ahinya.” Owadwa moro ma wuok e piny Afrika gi yo milambo be chon ne neno ni timbe gero ne ok rach. Owacho kama: “Naneno ni ogandawa ber moloyo ogendni mamoko kendo nadonjo e chama moro mar siasa. Ne onyiswa ni wachwo jowasikwa duto gi tong’, moriwo nyaka joma ne wuok e ogandawa ma ne ok riw lwedo chamawa.” Nyaminwa moro ma bende odak Europe wacho niya: “Ne achayo ng’ato ang’ata ma ne ok wuog e ogandawa kata ma ne ni e din mopogore gi dinna.”

² Paro ma ji mang’eny nigo e ndalowagi chal gi ma ji adekgo chon ne nigo. Grube mag jo mahundu tinde ng’eny ahinya. Siasa bende osepogo ji, kendo e pinje mang’eny jodak neno ni weg pinjego ok dwargi. Mana kaka Muma nosekoro, ji mang’eny “ok oikore loso winjruok moro amora” e ndalo mag gikogi. (2 Tim. 3:1, 3) To nikech gik ma kelo pogruok siko medore, ere kaka Jokristo nyalo rito winjruok ma ni e kindgi? Wanyalo puonjore gik  mathoth ka wanono gima Yesu notimo ka ne weche siasa pogo Jo-Yahudi e kindene. We wanon penjo moko adek: Ang’o momiyo Yesu ne ok odonjo e grube ma ne kelo pogruok e oganda? Ere kaka nonyiso ni jotich Nyasaye ok onego odonjre e weche siasa? To ere kaka nopuonjo ni timbe gero ok owinjore?

3, 4. (a) Gin gik mage ma Jo-Yahudi ne geno ni Mesia ne dhi timonegi? (b) Ang’o momiyo wanyalo wacho ni jolup Yesu be ne nigi paro ma kamago?

³ Thoth Jo-Yahudi ma Yesu ne lendonegi ne gombo ahinya wuok e bwo loch mar Rumi. Grup moro mar Jo-Yahudi ma ne ong’ere kaka Zealots ne siayo ji mondo ong’anj ne loch Rumi. Thoth jogo ne luwo paro moko ma ne giyudo kuom Judas ma ne Ja-Galili. Judasno ne wacho ni en mesia kendo nowuondo ji mang’eny ahinya. Josephus ma ne olony ahinya e weche Jo-Yahudi nowacho ni Judas “ne siayo ji mondo ong’anj, kendo nowacho ni joma ne miyo Jo-Rumi osuru ne gin ngoche.” Jo-Rumi notemo matek moneg Judas. (Tich 5:37) Moko kuom joma ne ni e grup mar Zealots nodonjo e timbe gero mondo gine ni giwuok e bwo loch mar Rumi.

⁴ Mopogore gi joma ne ni e grub Zealots, Jo-Yahudi mang’eny to ne rito Mesia ma ne dhi bedo jasiasa. Mano tiende ni ne gigeno ni Mesia ma ne dhi biro ne dhi resogi e lwet Jo-Rumi kendo keto piny Israel obed maber kaka ne en chon. (Luka 2:38; 3:15) Ji mang’eny ne paro ni Mesia ne dhi bedo gi sirkal ma mare e piny Israel. Mano ne dhi miyo Jo-Yahudi ma ne oke e pinje mamoko oduog e pinygi. Kinde moro Johana Jabatiso nopenjo Yesu niya: “Be in e Jal Mabiro, koso onego warit ng’at machielo mopogore?” (Mat. 11:2, 3) Nyaka bed ni Johana ne dwaro ng’eyo ka be ng’at machielo mopogore gi Yesu ne dhi biro mondo otim ne Jo-Yahudi gik moko duto ma ne gidwarogo. Jopuonjre ariyo ma ne owuoyo gi Yesu e yo mochomo Emau bang’ chierne bende ne nigi geno ma ok kare e wi Mesia. (Som Luka 24:21.) Ndalo machuok bang’e, joote Yesu nopenje niya: “Ruoth, be ma e kinde ma idwaro duokoe pinyruoth ne Israel?”—Tich 1:6.

5. (a) Ang’o momiyo Jo-Galili ne dwaro ni Yesu obednegi ruoth? (b) Ere kaka Yesu norieyo pachgi mobamno?

⁵ Nenore ni bedo gi paro ma kamago e wi Mesia e momiyo Jo-Galili ne dwaro ni Yesu obednegi ruoth. Nyaka bed ni ne giparo ni Yesu ne dhi bedonegi ruoth maber nikech nong’eyo wuoyo, ne ochango jotuo, kendo nonyalo kata mana miyo ji chiemo. Ka Yesu nosemiyo chwo 5,000 chiemo, nochich ni jogo ne nigi paro mobam kuome. Muma wacho niya: “Ka Yesu nong’eyo ni ne gichiegni biro make mondo gikete obed ruoth, noa kanyo mi ochako odhi kendo e got kar kende.” (Joh. 6:10-15) Kinyne ka koro ne gin e bath Nam Galili komachielo, thothgi koro ne onge gi siso mar kete obed ruodhgi. Yesu notiyo gi thuolono e leronegi tich ma nokele e piny ka. Nobiro konyo ji mondo olos winjruokgi gi Nyasaye to ok chiwo kony mag ringruok. Nowachonegi kama: ‘Tiuru ne chiemo ma siko nyaka chieng’, to ok ne chiemo ma tow.’—Joh. 6:25-27.

6. Ere kaka Yesu nonyiso maler ni ne ok obiro dwaro loch e piny ka? (Ne picha mokwongo e chak sulani.)

⁶ Ka nodong’ kinde machuok to Yesu tho, nofwenyo ni jolupne moko ne dwaro ni obed gi sirkal e piny kae ma locho kowuok Jerusalem. Norieyo pachgi kuom goyonegi ngech mina. Ngerono nonyiso ni Yesu ma e ‘ng’at ma noa e anyuola ma nigi huma’ ne  dhi dhi e wuoth moro ma rabora, kendo ne ok odhi duogo mapiyo. (Luka 19:11-13, 15) Yesu nowacho bende ni ne ok odonjre e ywaruok ma ogendni ne nigo gi Jo-Rumi. Pontio Pilato ma ne en gavana ma ne locho e lo Jo-Rumi nopenjo Yesu kama: “In e Ruodh Jo-Yahudi, koso?” (Joh. 18:33) Nyalo bedo ni Pilato ne luor ni Yesu ne nyalo loko loch, to mano en gima ne chando chuny Pilato ahinya e kinde lochne duto. Yesu nodwoke niya: “Pinyruodha ok en mar pinyni.” (Joh. 18:36) Ne ok odhi donjore e weche siasa nikech Pinyruodhe ne dhi locho koa e polo. Nonyiso Pilato ni tich ma nokele e piny ne en ‘chiwo neno e wi adiera.’—Som Johana 18:37.

7. Ang’o momiyo tang’ gi weche siasa ok en gima yotga?

⁷ Ka wang’eyo gadier migawo ma Nyasaye omiyowa mana kaka Yesu be nong’eyo gima nokele e piny ka, wabiro temo matek mondo kik wariw ywaruok mag siasa lwedo e yo moro amora, kata mana gi e i chunywa. To timo kamano ok yotga. Jarit-alwora moro wacho kama: “Joma ni e alworawa medo mana bedo gi wich matek. Ji tinde ohero ogandagi ahinya, kendo thothgi paro ni bedo e grube mag siasa biro miyo gibed gi ngima maber. Gima ber en ni owetewa gi nyiminewa to nigi kue e kindgi nikech giketo pachgi duto e lando wach maber mar Pinyruoth. Girito mondo Nyasaye e ma obi otiek gik maricho kod chandruoge mamoko ma ni e piny.”

8. Chiw ane ranyisi ma nyiso ni Jo-Yahudi ne odak e ngima matek.

⁸ Sama ji mang’eny neno ni sirkal odiyogi, yotga ahinya mondo gikel tungni mag siasa. E kinde Yesu, chulo osuru ne kelo ywaruok mang’eny. Wach chulo osuru ma Jo-Rumi ne chunogo Jo-Yahudi e ma nomiyo Judas ma Ja-Galili ong’anjo. Joma ne ni e bwo loch Rumi moriwo nyaka joma Yesu ne yalonegi ne chulo osuru mang’eny e gik ma ne ging’iewo, puothe, kod udi ma ne gidakie. To nikech josol osuru be ne gin jo mibadhi, mano ne miyo ji neno pek e chulo osuru. Seche moko josol osuru ne chulo sirkal mondo omigi telo momedore, kae to gitiyo gi tendgino e choko pesa mang’eny kuom ji. Kuom ranyisi, Zakayo ma ne en jatend josol osuru nomewo nikech nokawoga pesa mang’eny kuom ji. (Luka 19:2, 8) To mano e tim ma josol osuru mang’eny ne nigo.

9, 10. (a) Ere kaka jowasik Yesu notemo rwake e obadho? (b) Dwoko ma Yesu nochiwo puonjowa ang’o? (Ne picha mar ariyo e chak sulani.)

⁹ Jowasik Yesu notemo rwake e obadho kuom sunde mondo onyis kuma nochung’ie  e wach osuru. Osuru ma jogo ne penjo wachne ne en dinari achiel ma ne dwarore ni joma ne ni e bwo loch Rumi ochul. (Som Mathayo 22:16-18.) Osuruno ne osino Jo-Yahudi ahinya nikech ne paronegi ni ne gin e bwo loch Rumi. “Jolup Herode” ma nosieko gi wachno ne paro ni ka Yesu ne nyalo kwedo wach chulo osuru, mano ne dhi nyiso ni ong’anjo ne loch Rumi. To ka Yesu ne nyalo wacho ni chulo osuru owinjore gi chik, mano ne dhi miyo ji mang’eny owe luwe.

¹⁰ Yesu notang’ ahinya mondo kik owach gima ne nyalo miyo ng’ato opar ni oriwo lwedo konchiel. Nodwoko jogo kama: “Chuluru Kaisar gige Kaisar, to gige Nyasaye ne Nyasaye.” (Mat. 22:21) En adier ni Yesu nong’eyo ni josol osuru ne gin jo mibadhi ahinya. Kata kamano, ne ok oyie mondo jogo osoye e mbakano nikech timo mano ne nyalo golo pache e wach maduong’ moloyo, ma en ni Pinyruodh Nyasaye e ma biro golo ne dhano chandruok te. Noketo ranyisi maber ne jolupne duto. Jolupne ok onego odonjre e weche siasa kata bed ni wach ma josiasa moko jiwo nyalo nenore ni ber. Jokristo onego odhi nyime keto Pinyruoth kod gik makare mag Nyasaye e ma obed motelo e ngimagi. Mano e momiyo sama ji timo gik ma ok kare, gin ok gidonjree kata wuoyoe.—Mat. 6:33.

11. En yo mane maber ma wanyalo konyogo joma itimonegi gik ma ok kare?

¹¹ Joneno mag Jehova mang’eny oseweyo paro moko mag siasa ma ne gimakorego motegno e kinde machon. Nyaminwa moro ma wuok e piny Britain wacho kama: “Ka ne an e yunivasiti, napuonjora weche motudore gi gik ma timore e ogendni, to mano nomiyo abedo gi paro moko ma ok ni kare. Ne adwaro ni aked ne ratiro mag jo rotenge wetena nikech ne isandowa ahinya. Kata obedo ni ji ne rwako paro ma ne an-go, chunya pod ne dong’ konyosore anyosa. Ne pok afwenyo ni ne dwarore ni ji ogol e chunygi gik ma miyo gichayo ogendni mamoko. Kata kamano, ka ne achako puonjora Muma, ne afwenyo ni an e ma nonego achak loko chunya. Gimiwuoro en ni nyaminwa moro ma msungu e ma nopuonja Muma ma atimo lokruok! Sani an painia mapile e kanyakla mar sign-language kendo alando wach maber ne ji mowuok e ogendni mopogore opogore.”

12. En ang’o ma Yesu nowacho ni jopuonjrene otang’go?

¹² E kinde ma Yesu ne ni e piny ka, ji nohero nywando din gi siasa. Buk miluongo ni Daily Life in Palestine at the Time of Christ wacho ni “grube mag dinde Jo-Yahudi ne chal achala gi gik ma waluongo kindegi ni chama mag siasa.” Mano e momiyo Yesu nokwero jopuonjrene niya: “Yawuru wang’u; tang’uru gi thowi mar Jo-Farisai kod thowi mar Herode.” (Mar. 8:15) Herode ma Yesu nowuoyoe kanyo ochung’ ne joma ne ni e chama mar Herode. Jo-Farisai ne dwaro ahinya ni Jo-Yahudi owuog e bwo loch Rumi. Ka luwore gi Injili mar Mathayo, Yesu nokwero jopuonjrenego mondo gitang’ gi Jo-Sadukai bende. Jo-Sadukai ne dwaro ni Jo-Yahudi odhi nyime bedo e bwo loch Rumi nikech lojno ne miyogi teko. Yesu nojiwo jopuonjrene ni gitang’ ahinya gi puonj ma grube adekgo duto ne puonjo. (Mat. 16:6, 12) Ne onyiso jopuonjrene wechego mana bang’ ndalo machuok nyaka ne Jo-Galili tem kete ruoth.

13, 14. (a) Ere kaka nywando din gi siasa nokelo tulo kod timbe ma ok kare e ndalo Yesu? (b) Ang’o momiyo gik maricho ma timore e piny ok miwa thuolo mar kedo gi joma timo gigo? (Ne picha mar adek e chak sulani.)

¹³ Kinde mang’eny ka osenywand din gi  siasa, tulo nyaka bedie. Yesu nonyiso jopuonjrene ni nyaka gitem matek mondo kik giriw weche siasa lwedo. Mano e momiyo jodong jodolo gi Jo-Farisai ne dwaro ni oneg Yesu. Ne ginene kaka ng’ama ne dwaro mayogi telo. Ne giwacho e kindgi niya: “Ka waweye kamae, to ji duto biro keto yie kuome, kendo Jo-Rumi nobi mi ginikaw karwa kod ogandawa.” (Joh. 11:48) Omiyo, Kayafa jadolo maduong’ e ma ne otelo ne joma ne chano nek Yesu.—Joh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa nooro jolweny mondo odhi omak Yesu gotieno. Yesu noseng’eyo motelo tim marach ma jogo ne dwaro timo, omiyo, sama ne ochamo chiemo modhiambo mogik gi jootene, nonyisogi mondo gimanre gi ligangla. Ligangla ariyo noromo miyogi puonj moro maduong’ ahinya. (Luka 22:36-38) Bang’e gotienono, Petro nochadho it achiel kuom joma nobiro mako Yesu. Gima ne chando chuny Petro ahinya en ni jogo ne mako Yesu gotieno, ma en gima chik nodagi. (Joh. 18:10) To Yesu nonyiso Petro niya: “Duok liganglani kare, nimar jogo duto ma tiyo gi ligangla notho tho ligangla.” (Mat. 26:52, 53) Puonj maduong’no ne owinjore gi gima Yesu nosewacho kolamonegi gotienono ni kik gibed mag piny. (Som Johana 17:16.) Nyasaye kende e ma nyalo tieko gik ma ok kare.

15, 16. (a) Ere kaka Wach Nyasaye osekonyo Jokristo mondo kik gidonj e ywaruok mag pinyni? (b) Sama Jehova rango pinyni, en pogruok mane moneno?

¹⁵ Nyaminwa ma wuok Europe ma milambo ma ne wasewuoyo kuome nopuonjore wachno. Owacho niya: “Asefwenyo ni timbe mag gero ok kel lokruok moro amora ne joma itimonegi gik maricho. Naneno ka joma timo timbe gerogo e ma ne inego. Mano ne miyo ji mang’eny medo mana bedo mager. Namor ahinya ka ne apuonjora e Muma ni Nyasaye kende e ma nyalo tieko gik ma ok kare e piny. Mano e wach ma asebedo ka alando kuom higni 25 mosekalo.” Owadwa ma wuok Afrika ma milambocha sani koro ok chwo ji gi tong’; kar mano, otiyo gi “ligangla mar roho maler,” ma en Wach Nyasaye kolando ne ji duto wach mar kue, bed ni gia e oganda mane kata mane. (Efe. 6:17) Nyaminwa machielo ma bende odak Europe ma ne wasewuoyo kuomecha bang’e ne okend gi owadwa moro ma wuok e oganda ma chon nochayoga ahinya. Ji adekgo duto notimo lokruogego nikech bang’ puonjore Muma, koro ne gidwaro luwo ranyisi mar Kristo.

¹⁶ To mago doko lokruoge madongo! Muma pimo oganda dhano gi nam motugore kendo ma onge gi kue. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Fwe. 13:1) Sama weche siasa pogo ji kendo kelo lweny gi tulo ma sa ka sa, wan wasiko ka wan gi kue kod winjruok e kindwa. Sama Jehova rango pinyni kendo oneno kaka ogendni medo mana pogore, nyaka bed ni omor matek koneno kaka jotichne to nigi kue e kindgi.—Som Zefania 3:17.

17. (a) Gin gik mage adek ma nyalo konyowa mondo wadhi nyime tego winjruok ma ni e kindwa? (b) Ang’o ma wabiro puonjore e sula ma luwo?

¹⁷ Waseneno ni wanyalo dhi nyime tego winjruok ma ni e kindwa kuom timo gik moko adek ma luwogi: (1) Waketo genowa duto kuom Pinyruodh Nyasaye mondo e ma obi ogol gik maricho ma timore e piny, (2) watamore donjo e weche siasa, kendo (3) ok wadonj e timbe gero. Kata kamano, nitie kinde ma kue ma ni e kindwa nyalo kethore nikech achaya moko ma ni e kind ogendni. E sula ma luwo, wabiro puonjore kaka wanyalo loyo pek ma kamano e yo maber mana kaka Jokristo mokwongo notimo.