NE ONYUOLA e dwe mar Mach 1930, kae to adongo e kind wede kod osiepe ma nosebedo ka tiyo ne Jehova kochung’ motegno. Ne wadak e gweng’ miluongo ni Namkumba, machiegni gi boma mar Lilongwe, e piny ma sani ong’ere kaka Malawi. E higa mar 1942, nachiwora ne Nyasaye kendo ne obatisa e achiel kuom aoche mabeyo ma yudore e pinywa. Kuom higni 70 ma noluwo, natemo kar nyalona mondo atim mana kaka jaote Paulo nonyiso Timotheo niya: “Yal wach; sik kitime e okang’ mapiyo ahinya, e kinde ma weche beyo kata e kinde ma weche tek.”—2 Tim. 4:2.

Limbe mokwongo ma Nathan H. Knorr kod Milton G. Henschel notimo e piny Malawi e chak higa mar 1948, nomedo jiwo gombona mar tiyo ne Jehova gi thuolona duto. Anyalo paro maber ndi kaka owete ariyogo ma noor gi ofis maduong’ mar Joneno mag Jehova man Brooklyn New York, nojiwa ahinya. Ka wachung’ e pap moro motimo chuodho, waduto chiegni ji 6,000 ne wachiko itwa adimba ne twak ma Owadwa Knorr nogolo ma wiye ne wacho ni, “Jatelo Achiel Mosiko ma Biro Locho e Wi Ogendni Duto.”

Kane aromo gi nyaminwa moro ma jaber miluongo ni Lidasi, ma be nopon e od Joneno mag Jehova, nafwenyo ni en bende nodwaro tiyo ne Nyasaye gi thuolone duto. E higa mar 1950 ne wakendore, kendo ka nochopo 1953 ne wan gi nyithindo ariyo. Kata obedo ni ne an gi ting’ momedore mar ritogi, ne wang’ado ni ne adhi bedo painia mapile. Higni ariyo bang’e, nogwela mondo abed painia makende.

Mapiyo nono bang’ mano, nomiya thuolo makende mar limo kanyakla mopogore opogore ka an jarit-alwora. Nikech Lidasi ne riwa lwedo maber, ne adhi nyime rito jooda e yor ringruok kendo e yor chuny ka bende an jarit-alwora. * To ne wagombo ni waduto wabed joma tiyo ne Nyasaye gi thuolowa duto. Kuom timo chenro malong’o kendo ka nyithindwa bende riwowa lwedo, Lidasi nochako tiyo ne Nyasaye gi thuolone duto e higa mar 1960.

Kinde mabeyogo ne morowa ahinya ka watiyo ne owete gi nyiminewa e kanyakla mopogore opogore. Migapwa ne miyo wadhi kuonde mopogore opogore chakre gode mabeyo mag Mulanje man yo milambo mar piny Malawi nyaka e dho wedhe mag Nam Malawi ma chiegni ni okwako yo ugwe mar piny Malawi duto. Ne waneno kaka  kwan mag jolendo kod kanyakla ne medore ameda e alwora ma ne anie jarit-alwora.

E higa mar 1962 ne wamor ahinya bedo e Chokruok mar Distrikt ma ne wiye wacho ni “Jotich Nyasaye ma Nigi Chir.” Ka ang’iyo chien, chokruoge madongogo e ma ne dwarore mondo oikwa waduto ne pek ma ne wadhi romogo nyime. Higa ma noluwo mano, Owadwa Henschel nolimo Malawi kendo. Ka nobiro, notim chokruok moro moyiedhi oko mar boma mar Blantyre kendo chiegni ni ji 10,000 nobiro e chokruogno. Chokruok maduong’ ma nojiwowano, notegowa ahinya mondo wanyagre gi tembe ma ne ni nyimwa.

E higa mar 1964 Joneno noromo gi tembe mager nikech ne gidagi donjore gi weche siasa. Ute Romo mokalo 100 kod ute Joneno mohingo 1,000 ne okethi e kinde ma nisandowaeno. Pod ne wanyalo dhi nyime limo kanyakla mopogore opogore nyaka e kinde ma sirkal mar Malawi nogoyo Joneno marfuk e higa mar 1967. Ne gikawo ofiswa ma ne ni Blantyre, jomisonari noduok thuchegi, kendo Joneno mang’eny ma jo Malawi moriwo Lidasi kaachiel koda, nobol e od tuech. Ka nogonywa, ne wadhi nyime limo kanyakla mopogore opogore to ka watang’ malich.

Chieng’ moro e dwe mar Oktoba 1972, chiegni ni grup moro mar josiasa ma noting’o ji mia achiel ma luongore ni Malawi Youth League, nochano mar biro monjowa e odwa. To achiel kuomgi noringo mobiro ira motelo konyisa ni apondi nikech ne gidwaro nega. Nako ne jaoda gi nyithinda ni gipond e kind rabolo ma ne ni machiegni kanyo. Kae to, ne aringo ma aidho yiend maembe moro maduong’. Ka an malo kanyo, ne aneno kaka jogo ketho odwa kod giwa mamoko.

Kaka ne imedo sand Joneno mag Jehova e piny Malawi, gana gi gana kuomgi nodar e pinyno. Joodwa nodak e kambi joma oringo thuchegi ma ne yudore imbo mar piny Mozambique nyaka nochopo Jun 1974. E kindego, nokwawa an gi Lidasi mondo wabed jopainia makende e tong’ mar piny Mozambique gi Malawi kama iluongo ni Dómue. Ne wadhi nyime gi migawono nyaka e higa mar 1975 kane Mozambique oyudo loch koa kuom Portugal. Bang’ mano, wan kaachiel gi Joneno mamoko nochunwa dok Malawi ir joma ne sandowa ma ne waweyo chien.

Bang’ dok Malawi, nomiya migawo mar limo kanyakla mogwaro man e boma maduong’ mar pinyno ma iluongo ni Lilongwe. Kata obedo ni sand ne ng’eny kendo ne nitie pek modhuro, kwan mag kanyakla nomedore e alworano.

Chieng’ moro, ne wapo ka wachopo e gweng’ moro ma romo moro mar siasa ne dhiye nyime. Jomoko kuomgi nofwenyo ni wan Joneno mag  Jehova, kendo ne gichunowa wabed e kind rowere ma ne luongore ni Malawi Young Pioneers. Ne walemo ahinya ka wakwayo Jehova okonywa kendo otawa e chal matek ma ne wantiereno. Kane gitieko romogino, ne gichako rodhowa. Miyo moro ma hike oniang’ nobiro ka ringo kendo koywak niya: “Ani yaye, wereuru kodgi! Jali en wuod owadwa. Wereuru kode odhi kama odhiye!” Jatendgi nowacho ni, “Wegiuru gidhi!” Ok wang’eyo ni miyono ne paro ang’o nikech ok ne en watwa! Ne waneno ni Jehova e ma nowinjo lamowa.

E higa mar 1981, ne wachako waromo gi grup mar Malawi Young Pioneers. Ne gimayowa ndigni, osikewa, katonde ma noting’o buge, kod fail ma noting’o gige alwora. Ne waringo mi wapondo e od jaduong’-kanyakla moro. Ne wachako walemo kendo. Gima ne chandowa ne en weche ma ne nie fail ma ne gimayowano. Kane girango i faindno, ne gineno barupe ma nondikna koa kuonde mopogore opogore e piny Malawi. Mano nobwogogi malich, nikwop ne giparo ni an jatich sirkal. Omiyo ne gidwoko ne jodongo gik moko duto ma ne gikawo mapiyo kaka nyalore.

Chieng’ moro be, ne wan e yie ka wang’ado aora moro. Wuon yieno, ne en jakom mar chama mar siasa e alworano, omiyo nochako nono ka joma ne nie yieno nigi kad mar chama. Ka nochopo machiegni kodwa, noneno jakuo moro ma sirkal nosebedo ka manyo. Mano nomiyo ywaruok gi tungni mang’eny obetie, ma kata wach ng’iyo kad ne oweruokgo. Kanyo bende ne waneno lwet Jehova.

E dwe mar Februar 1984, ne an e wuoth ka adhi Lilongwe mondo akow ripode moko mag ofis ma Zambia. Polis moro nochunga kendo nochako seto bagna. Noyudo buge ma lero Muma, omiyo nomaka motera ka polis mochako goya. Kae to, notueya gi tol kendo noketa e ot moro ma nigi joma otue moyudi gi gik mokwal.

Kinyne, jatend polisego notera e ot machielo. Nondiko weche moko e otas moro ma ne wacho kama: “An Trophim R. Nsomba, aweyo bedo achiel kuom Joneno mag Jehova mondo ogonya.” Nanyise niya: “Aikora ok mana mondo otueya kende, to bende mondo atho. Pod an Janeno mar Jehova.” Natamora yieyo sei e otasno. Mano nowang’o i polisno mokalo ma ogoyo mesa matek, kendo polis ma ne ni e ot machielo nobiro ka ringo mondo oneye ni ang’o ma timore. Jatendgino nonyise niya: “Nyieni otamore yieyo sei ni oweyo bedo Janeno. Koro we ogo sei ni en achiel kuom Joneno mag Jehova, kendo wabiro tere Lilongwe mondo otueye kuno.” Sama magi duto ne timore, jaoda ne wuoro ni an kanye. Bang’ ndalo ang’wen, owete moko nonyise kama ne antie.

Kane wachopo e stesen mar polis man Lilongwe, ok ne gibedo mager koda. Jatend polis nokona  niya: “In cham mcheleni nimar otueyi nikech Wach Nyasaye. Joma odong’gi to jokuoge.” Kae to jatelono notera e jela miluongo ni Kachere Prison ma atieko dweche abich kuno.

Jarit mabuse e jelano ne mor kane abiro nikech nodwaro ni abed “pasta” mar jelano. Nomayo pasta ma ne nitie e jelano tich konyise niya: “Ok adwar ni ipuonj ji Wach Nyasaye kae kendo, nikech nikwalo gige kanisa e momiyo nokeli kae!” Omiyo nomiya tij puonjo ji Muma juma ka juma e romo moko ma ne ichano ne mabuse.

Bang’e, weche nokethore. Jotend jelano nonona ka gidwaro ng’eyo kwan mar Joneno mantie Malawi. Kane ok adwokogi kaka ne gidwaro, ne girodha ma pacha olal. Kinde moro bende, ne gipenja kama ofiswa maduong’ nitiere. Nanyisogi ni, “Upenja penjo mayot, kendo adwa nyisou.” Polisego nobedo mamor kendo ne giiko redio kaset mondo gimakgo wechena. Nanyisogi ni ofis maduong’ mar Joneno mag Jehova oler e Muma. Ne gidhier nono kae to gipenjo ni, “Kanye e Muma?”

Nadwokogi ni, “E bug Isaiah 43:12.” Ne gielo ndikono piyo piyo, kendo ne gichako some ka giketo pachgi duto: “‘Un ubedo jonenona,’ Jehova owacho, ‘kendo An ie Nyasaye.’” Ne gisomo ndikono nyadidek. Kae to gipenjo niya: “Ere kaka ofis maduong’ mar Joneno mag Jehova nyalo bedo ei Muma kae to ok Amerka?” Nawachonegi ni, “Kata mana Joneno mag Jehova man Amerka bende neno ni ndikoni lero kama ofisgi maduong’ nitiere.” Nikech ok najawachonegi gik ma gidwa winjo, ne gidara kanyo mi gitera e jela machielo miluongo Dzaleka Prison ma ne ni yo nyandwat mar Lilongwe.

E dwe mar Julai 1984, nariwora gi Joneno 81 ma ne ni Dzaleka Prison. Kanyo, ka wan mabuse 300 ne onywandwa e ot achiel, kendo ne wanindo e dier ot ka wadiyore. Mos mos, wan Joneno ne wachako bedo gi grube matindo tindo mondo wanon ndiko kanyachiel pile pile. Ng’ato ang’ata e kindwa ne nyalo yiero ndiko ma ne wanonogo. Mano nojiwowa ahinya.

Kae to, jorit mabuse noduogo oketo Joneno kar kendgi. Achiel kuomgi nonyisowa kama ling’ ling’: “Sirkal ok osin kodu. Waketou e jela kae nikech gik moko ariyo: Sirkal oluor ni Young Pioneers biro negou, kendo nikech ulando ne ji wach lweny moro ma biro, sirkal oluor ni jolweny biro ringo ma lal.”

E dwe mar Oktoba 1984, ne idwaro ni waduto wadhi e kot. Ne ong’adnwa ng’ato ka ng’ato tuech mar higni ariyo. Mana kaka nokwong otimnwa, noriwwa gi joma ok gin Joneno. Kata kamano jatend jela nolando ne ji te kama: “Joneno mag Jehova ok fwong’ ndawa. Omiyo un jorit, kik uchandgi kuorogi ni gidhi ginyiewnu ndawa kendo kik uorgi gikelnu chuk mach mondo  umokgo ndawa. Gin jo Nyasaye! Joneno mag Jehova duto onego omi chiemo diriyo e odiechieng’, nimar ok okelgi kae nikech mahundu to otuegi nikech weche ma giyiego man e Muma.”

Nying maber ma ne wan-go bende nokonyowa e yore mamoko. Kane piny mudho kata kane koth dwa chue, onge mabuse ma noyienegi nyono oko. Wan to noyienwa wuok e ot sa asaya ma ne wadwaro. Ne ging’eyo ni ok wabi temo pondo. Nitie kata mana chieng’ moro ma askari ma ne ritowa kwatiyo e puodho nobedo matuo. Ne wating’e ma wadwoke mondo oyud thieth. Afisa mag jela nong’eyo ni wan joma inyalo gen. Omiyo, kuom siko gi timbe mabeyo, ne oguedhwa ma waneno kaka joma notueyowa miyo nying Jehova duong’.—1 Pet. 2:12. *

E dwe mar Mei tarik 11 higa mar 1985, nogonya ma awuok Dzaleka Prison. To mano kaka namor riwora gi jooda kendo! Waduoko ne Jehova erokamano kuom konyowa siko ka wachung’ motegno e kindego ma weche ne tekie. Kindego paronwa gima jaote Paulo nondiko konyisogo kaka nowinjo. Nowacho kama: “Owetewa, ok dwaher ni ubed kukia wach masiche ma ne wayudo . . . Ne wan e bwo ting’ mapek ahinya mohingo tekrewa, kendo ne ok wang’eyo kabe ne wadhi tony mi wadong’ ka wangima. To kuom adier ne waneno ni oseng’adnwa buch tho. Mano ne en ni mondo waket genowa, ok kuomwa wawegi, to kuom Nyasaye ma chiero joma otho. Ne oresowa e lak tho malich kamano, bende obiro resowa, kendo wan gi geno kuome ni obiro dhi nyime resowa.”—2 Kor. 1:8-10.

Kiwacho awacha adier, nitie kinde ma ne waparo ni ok wadhi tony. To kinde duto ne wasiko wakwayo Jehova omiwa chir kod rieko mondo okonywa siko gi chuny mobolore eka wadhi nyime miyo nyinge maduong’ oyud pak.

Jehova noguedhowa ndi kinde ma ne watiyone ka weche beyo kod kinde ma weche ne tekie. Mano kaka sani wamor neno ofiswa man Lilongwe ma notiek ger e higa mar 2000, kaachiel gi Ute Romo mokalo 1,000 e piny Malawi duto! Gueth ma Jehova osemiyowagi, osejiwo ahinya winjruokwa kode, kendo an kaachiel gi Lidasi gichalonwa mana ka lek! *