BUGNO ne ofweny Disemba 1922, gi jasomo moro miluongo ni Ivané Javakhishvili ma Ja-Georgia kane otimo nonro kuom kaka ne ochak alfabet mar dho-Georgia. Ne oyudo buk miluongo ni Jerusalem Talmud. Kane ong’iyo bugno machiegni, ne ofwenyo ni weche bugno ma ne ondik e dho-Hibrania ne gin mondik kama ne oruchie weche ma ne nie dho-Georgia kendo weche ma ne nie dho-Georgiago ne koro neno mana mamiri miri. *

Weche dho-Georgia ma ne oruchgo ne ondik e senchari mar abich bang’ Yesu, kendo ne gin weche mayudore e bug Jeremia. Kapok ne ofweny bugni, loko machon mogik mar Muma e dho-Georgia ne en mondik e senchari mar ochiko bang’ Yesu. Matin bang’ kindego, buge mamoko mag Muma ma ne ondik e senchari mar abich kata motelo ne mano, ne oyudore. Par ane mor ma ng’ato ne nyalo bedogo koyudo weche moko mag Muma ma ne ondik mana gimoro higni 400 bang’ kinde ma ne Yesu nie pinyka gi jopuonjrene!

Ng’ano ma ne ondiko lokoni? Be dibed ni ne en ng’ato achiel koso ne en grup moro mar joma ne ochiwore? Nyaka chop sani, onge weche manyiso ng’ama ne oloko bugno. Kata obedo ni ok wang’eyo ng’ama ne oloko bugno, gima wang’eyo maler en ni chop senchari mar ang’wen, ne oselok Muma mangima kata bathe e dho-Georgia kendo Wach Nyasaye oseyudore ne Jo-Georgia e dhogi a kindeno.

Sigana moro manyisowa kaka Jo-Georgia nolony gi Ndiko yudore e buk miluongo ni The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, ma ne ondik e giko senchari mar abich. Bugno wuoyo kuom gima lit ma ne otimore ne Shushanik, ruoth madhako. Jandiko mar bugno hulo weche moko mayudore e buge mag Zaburi, Injili, koda kuonde mamoko e Muma. Bende olero ni Varsken, chwor Shushanik, ma ne en gavana mar Kartli e piny Georgia ne otemo moro ruodhi mag Jo-Persia kuom weyo din mar Jokristo mi odonjo e din mar Jo-Persia kendo ne otemo chuno chiege mondo oriwre kode e dindno. Bugno wacho ni Shushanik ne otamore weyo din mar Jokristo kendo Ndiko ma ne osomo ne ohoyo chunye nyaka chieng’ ma ne onegee.

 Nenore ni chakre senchari mar abich nyaka e kindewagi, ji osebedo kadhi nyime loko kendo loso kopi mag Muma e dho-Georgia. Ndiko modhuro machon mag Muma mayudore e dho-Georgia e kindewagi nyiso ni ne nitie jondiko gi joloko ma ne oketo kinda ahinya e tij Muma. We wanon ane weche ariyo kuom tij loko Muma e dho-Georgia, kaka ne oloke, kod kaka ne ogoye.

Jal moro miluongo ni Giorgi Mtatsmindeli ma ne ochiwore ahinya ne weche din ma ne odak e senchari mar 11 nowacho kama: “An, Giorgi, jal mochiwore ne weche din, atimo kinda ahinya mondo alok e yo mong’ith bug Zaburi e dho-Georgia kowuok e dho-Grik.” Ang’o momiyo ne dwarore ni olok Muma e dho-Georgia to noyudo Muma osebedoe e dhokno kuom higni miche?

Chop senchari mar 11, buge mag Muma e dho-Georgia ne nok ahinya, kendo buge moko mag Muma e dho-Georgia ne oselal chuth. Bende, dhokno ne oselokore kendo ne tek ne josomo winjo tiend weche ma ne yudore e loko machon. Kata obedo ni joloko mang’eny notemo loko Muma mondo owinjre maber e dho-Georgia, kinda mar Giorgi ema ne okelo lokruok maduong’. Giorgi ne pimo Muma mar dho-Georgia gi Muma mar dho-Grik kae to notimo lokruok madwarore. Kendo ka noyudo ni nitie kuonde ma ne onge e Muma mar dho-Georgia, ne oloko kuondego kowuok e dho-Grik ma seche moko nonyalo kata loko buk mangima mar Muma. Nikech Giorgi ne ochung’ ne ot moro ma jodin ne odakie, ne otimo tijene ma kuno godiechieng’, to gotieno ne oloko Muma.

Jal moro miluongo ni Ephrem Mtsire ma ne odak kinde achiel gi Giorgi, ne ochoro tij Giorgi e okang’ machielo. Ne ondiko buk ma ne nyalo tayo joma ne tiyo tij loko. Bugno noting’o puonj mag loko dhok, kuom ranyisi, ne ojiwo ni kanyalore, ng’ato olok Muma kowuok e dhok ma ne okwong ndikee maok oweyo wach moro oko, to pod otem kete e yo mawinjore maber. Kendo en ema ne ochako wach mar lero weche moko piny koda tudo ndiko gi ndiko mamoko e i Muma e loko mag dho-Georgia. Ephrem noloso loko manyien mag buge mogwaro mag Muma. Tich ma ne Giorgi kod Ephrem otimo ne oketo mise ne loko Muma ma ne idhi tim kinde mabiro.

E senchari ma noluwo, ndiko buge nobedo ohala maduong’ e piny Georgia. Ne ochak kuonde tiegruok e taonde mag Gelati kod Ikalto. Josomo mang’eny neno ni Muma miluongo ni Gelati Bible, ma sani okan e Georgian National Centre of Manuscripts, olok gi ng’at ma ne osomo Gelati kata Ikalto.

Loko mang’eny ma ne itimo mar Muma ne omulo nade ngima mar Jo-Georgia? E senchari mar 12, jandiko ma a Georgia miluongo ni Shota Rustaveli nondiko buk miluongo ni Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin), en buk mosemulo ngima Jo-Georgia  e yore mang’eny momiyo jomoko oseluonge ni Muma mar ariyo mar Jo-Georgia. Jasomo moro ma Ja-Georgia miluongo ni K. Kekelidze wacho ni bed ni Shota Rustaveli nogolo wechene e Muma kata ooyo, “nitie wechene moko motudore achiel kachiel gi weche moko mayudore e Muma.” Kata obedo ni bugno wuoyo ahinya e wi weche kisera, owuoyo bende e wi osiep madier, bedo jochiwo, miyo mine luor, koda chiwruok e konyo joma ok wang’eyo. Puonjgi kod mamoko mayudore e Muma osechiko ngima Jo-Georgia kuom higni miche, kendo pod gikawogi kaka puonj monego ota ngima ng’ato e kindewagi.

E giko senchari mar 17, ruoth mar Georgia ne gombo ahinya mondo ogo Muma. Mano e momiyo Ruoth Vakhtang VI nogero kar goyo buge e dala maduong’ mar pinyno, miluongo ni Tbilisi. Kata kamano, pod mano ne ok nyalre. Ne ok yot yudo Muma e dho-Georgia. Ndiko ma ne nyalo yudore ne gin nusnus kendo dhok ma ne otigo e ndikogi ne en machon. Tij loko Muma kaka dwarore kendo chomo kuonde ma ne onge ne omi Sulkhan-Saba Orbeliani, jal ma ne olony e dhok mopogore opogore.

Orbeliani ne otimo tijno gi chunye duto. Nikech nong’eyo dhok modhuro moriwo Grik koda Latin, e wi timo nonro gi buge Muma ma ne ondik e dho-Georgia, nonyalo timo nonro e buge mopogore opogore. Kata kamano, jodin mar Georgian Orthodox Church ne ok mor gi kaka ne oketo weche ayanga. Jotend din nowacho ni noketho nying kanisa ma ginyiso ruoth mondo ochung tije mar loko Muma. Kaluwore gi weche moko mayudore e piny Georgia, bura moro mar jotend din nochuno Orbeliani mondo owang’ Muma ma nosebedo koloko kuom higni!

Gima ber en ni kopi achiel mar Mtskheta (Mcxeta) Manuscript, ma bende iluongo ni Saba’s Bible, ne ok okethi kendo oting’o weche ma ne Orbeliani ondiko gi lwete owuon. Kata kamano, nitie joma keto kiawa kabe ma e Muma ma jotend din nochiko mondo owang’. Iwacho ni Orbeliani ne oloko mana weche mayudore e apendiks.

Kata bed ni ne nitiere pek mang’eny, loso Muma osebedo gima joka ruoth me piny Georgia kawo mapek ahinya. Chakre higa mar 1705 nyaka 1711, ne ogo buge moko mag Muma. Nikech kinda mag yawuot ruoth ariyo miluongo ni Bakari gi Vakhushti, Muma mangima ne ogo e higa mar 1743. Koro ne ok nyal pande kendo.