BE WECHE mondik e Mumago ne otimore adier? Be ji nochako wacho dhok mopogore opogore dichiel mana kaka oler kanyo? Jomoko ok oyie gi gima Muma wacho e wi kaka dhok mopogore opogore mag dhano nochakore kendo olandore e piny mangima. Jandiko moro wacho ni: “Sigand Babel en achiel kuom sigendni manono ma pok odwar one ma dhano osechuogo.” Kata mana japuonj moro mar din mar Jo-Yahudi nowacho ni sigand Babel “en yo mofuwo mar lero kaka ogendni nochakore.”

Ang’o momiyo ji tamore yie gi gima Muma wacho e wi gima notimore Babel? E yo machuok, siganano tuomore gi weche ma dhano osechuogo e wi kaka dhok mopogore opogore nochakore. Kuom ranyisi, josomo moko wacho ni dhok mopogore opogore ne ok ochakore mana dichiel. Kar mano, dhano ne wacho mana dhok achiel e chakruok kae to mosmos dhok mamoko nosieko koa kuom dhok achielno. Jomoko to wacho ni dhok mathoth nochakore moro ka moro yore gi weche maok winjre, kae to mosmos gibedo dhok mobidhore ma dhano koro wacho. Weche ma kamagi kaachiel gi paro mamoko matuomore tuomore osemiyo ji mang’eny oyie gi Profesa W. T. Fitch, ma ne ondiko e buge miluongo ni The Evolution of Language, niya: “Nyaka chil kawuono, ok wang’eyo kaka dhok nochakore.”

Ang’o ma jotim nonro osefwenyo e wi kaka dhok ma dhano wacho nochakore? Be gik ma gisefwenyogo riwo lwedo paro moro amora kuom paro ma ji osebedogo e wi kaka dhok ne ochakore? Koso gik ma gisefwenyo riwo lwedo gima Muma wacho e wi kaka dhok mopogore opogore  ne ochakore Babel? Mokwongo, we wanon ane gima Muma wacho e wi gima ne otimore e dala mar Babel.

Muma nyiso ni ne ochoch dhok “e piny mar Shinar,” ma bang’e ne oluong ni Babylonia kendo a kanyo ema ji ne ochako ke e piny mangima. (Chakruok 11:2) Mano notimore karang’o? Muma wacho ni ‘piny nopogore’ e ndalo Peleg, ma ne onyuol gimoro higni 250 kapok onyuol Ibrahim. Omiyo, gima notimore Babel, notimore gimoro higni 4,200 mokalo.—Chakruok 10:25; 11:18-26.

Josomo moko wacho ni dhok mopogore opogore ma tinde ji wacho nowuok kuom dhok achiel ma ne ji wacho e chakruok—higni madirom 100,000 mokalo. * Jomoko bende wacho ni dhok miwacho kawuono owuok kuom dhok mang’eny mopogore opogore ma ne iwacho gimoro higni 6,000 mokalo. To ang’o ma josomo ma nono dhok mopogore opogore wacho e wi kaka dhok moko ma tinde oselal nochakore? Gaset moro miluongo ni Economist wacho ni: “Mano en wach ma ng’eyo kore tek. Mopogore gi josayans matiyo gi gik mokuny e timo nonro, joma nono dhok mopogore opogore onge gi gik manyalo tayogi e nonro margi.” Gasedno medo ni achiel kuom jotim nonro e weche dhok “chuogo mana weche e yo mariek.”

Kata kamano, nitie gik machon manyalo konyo jotim nonro. Gin gik mage, kendo ang’o ma ginyiso e wi kaka dhok mopogore opogore nochakore? Buk miluongo ni The New Encyclopædia Britannica lero kama: “Weche ma ne ondik chon mogik ma dhano nyalo yudo gin ma ne ondik higni 4,000 kata 5,000 mokalo.” Jotim nonrogi noyudo kanye ndiko machon-go? Ne giyudogi yo milambo mar Mesopotamia—kama Shinar machon ne nitiere. * Nikech mano, wanyalo wacho ni gik ma jotim nonro osekunyo riwo lwedo gima Muma wacho e wi kaka dhok nochakore.

Muma wacho ni e dala mar Babel, Nyasaye nochocho dhok mondo “kik giwinjre ng’ato gi ng’ato.” (Chakruok 11:7) Mano nomiyo “giweyo gero pacho” mar Babel kendo ne okegi “e wang’ piny duto.” (Chakruok 11:8, 9) Omiyo, Muma ok wach ni dhok duto miwacho tinde nowuok mana e dhok achiel. Kar mano, owacho ni dhokgi ne ochakore dichiel kendo ne gipogore gipogore ka dhok ka dhok ne oromo chuth lero paro duto mag dhano.

To nade dhok mopogore opogore ma josomo oketo e grup achiel? Be dhokgo chalre e yo moro sie koso gipogore? Jasayans moro miluongo ni Lera Boroditsky, nondiko kama: “Kane josomo nono matut moko kuom dhok miwacho e piny (ma ne gin mana dhok matin ahinya kopim gi dhok madirom 7,000 miwacho e piny ngima), ne giyudo ni dhokgo opogore e yore mang’eny maok kwanre.” Ee, kata obedo ni dhok manie grup achiel nyalo chalore, kuom ranyisi Dholuo kod Padhola miwacho Afrika ma Ugwe, dhokgi opogore  ahinya gi grup mar dhok machielo kuom ranyisi dho-Ingeresa.

Dhok ma ji wacho chiko kaka giparo kod kaka ginyalo lero gik moko kaka rangi, kar romb gimoro, kama gimoro nitie, kata yo mochiko kamoro. Kuom ranyisi, ka ng’ato olewo onyalo wacho ni, “sa ng’eny.” To e dhok machielo ng’ato wacho ni, “sa tin.” Pogruok ma kamago nyalo chocho ng’ato. Mano e momiyo joma ne gero ohinga mar Babel ne ok nyal dhi nyime gi tijno.

Dhok ma ne dhano mokwongo wacho ne chalo nade? Muma wacho ni Adam, ne ochuogo weche manyien mondo omi le duto kaachiel gi winy nyingegi. (Chakruok 2:20) E wi mano, Adam ne ochano weche mag wer konyisogo kaka ne omor gi chiege, to chiege bende nowacho maler chik ma ne Nyasaye omiyogi koda gima ne dhi timore ka ok giwinjo Nyasaye. (Chakruok 2:23; 3:1-3) Omiyo, dhok mokwongo ne nigi weche moromo dhano lero chuth gima nie pachgi.

Chocho dhok ma ne otimore Babel ne omiyo dhano ok nyal timo tich ma ne gidwaro nikech ne ok giwinjre. Kata kamano, mana kaka dhok mokwongo ne en dhok mawinjore maler, dhok manyien mopogore opogore ma ne ji ochako wacho be ne winjore maler. Bang’ higni miche, ji nogero taonde madongo dongo, pinje ne ochoko jolweny, kendo ji ne loko ohala gi pinje mopogore opogore. (Chakruok 13:12; 14:1-11; 37:25) Be ne ginyalo timo dongruok ma kamago maonge dhok mawinjore maler? Kaluwore gi Muma, dhok ma ne dhano mokwongo wacho koda dhok mopogore opogore ma ne ochakore Babel, ne gin dhok mawinjore maler.

Nonro mosetim e kindegi riwo wachno lwedo. Buk miluongo ni The Cambridge Encyclopedia of Language wacho ni: “Oganda ka oganda ma osenon, kata obed oganda man chien ahinya, wacho dhok mawinjore maler mana kaka ogendini ma nenore ni osetimo dongruok.” E yo ma kamano bende, profesa Steven Pinker mapuonjo Harvard College nondiko e buge miluongo ni The Language Instinct niya: “Onge dhok moro amora minyalo wach ni ni chien kata maok nyal lero weche adimba.”

Bang’ yudo weche machon mogik kendo fwenyo kama ne ondikgie, kendo neno pogruok mantie e kind dhok mopogore opogore, kod kaka dhok machon-go ne winjore maler, wanyalo ng’ado paro mane? Ji mang’eny oyie gi weche ma Muma wacho kuom gima ne otimore Babel.

Muma nyisowa ni Jehova Nyasaye ne ochocho dhok ma ne ji wacho Babel nikech ne gitamore winje. (Chakruok 11:4-7) Kata kamano, nosingo kama: “Nalok ni ogendini dhok maler, ni mondo giduto giluong nying Jehova, kendo gitine gi chuny achiel.” (Zefania 3:9) ‘Dhok malerni,’ ma en adiera mowuok e Wach Nyasaye, choko ji mowuok e ogendni duto me piny mangima. Nenore ni kinde mabiro, Nyasaye biro riwo dhano duto komiyogi dhok achiel, kotiekogo chochni ma ne otimore Babel.