Jomoko madhoga kong’o mokalo tong’ sama giwinjo ka wigi opong’, kata sama giwinjo ka piny ojogogi. Be dibed ni tinde imadho kong’o moloyo kaka ne imadhoga chon? Ka di po ni en kamano, en ang’o minyalo timo mondo ibed gi ritruok sama imadho kong’o, kata kik ichop kama koro kong’o e ma chiko ngimani? Ne ane yore moko ma nyalo konyi timo kamano.

•  Madho kong’o ma ok ikalo tong’, tiende en ang’o?

•  Gik ma nyiso ni ng’ato osechako metho mokalo tong’

•  Okenge abich ma nyalo konyi mondo kik imeth mokalo tong’

 Gima Muma wacho: “Kik ibed e kind jo ma madho divai mang’eny.”​—Ngeche 23:20.

 Par ane: Muma ok kwer madho kong’o e yo mowinjore. (Eklesiastes 9:7) Kata kamano, onyiso pogruok mantie e kind madho kong’o matin, madho kong’o ahinya, kod mer. (Luka 21:34; Jo-Efeso 5:18; Tito 2:3) Ok ochuno ni ng’ama omadho kong’o omer. Kata kamano, madho kong’o ahinya nyalo kelo ne ng’ato chandruoge moko. Onyalo miyo ng’ato otim yiero maricho, ohiny ngimane, kata ketho winjruokne gi jomamoko.​—Ngeche 23:29, 30.

 Jo sirkal mang’eny nigi yo ma ginyalo ng’eyogo ka ng’ato madho kong’o e yo mowinjore, kata ka omadho kong’o mokalo tong’ ma nyalo hinye. Gitimo kamano kuom pimo chupni ma ng’ato madho e odiechieng’ achiel, kendo nono ni omethoga kamano nyadidi e juma. a Kata kamano, nikech kong’o tiyo kuom ji e yore mopogore opogore, seche moko nyalo bedo maber ka ng’ato owere gi kong’o chuth. Riwruok mar World Health Organization (WHO) wacho kama:

 “Nitie seche ma madho chupa achiel kata chupni ariyo nyalo kalo tong’​—kuom ranyisi:

•   Ka po ni iriembo kata ka itiyo gi masin moro.

•   Ka in gi ich kata ka in gi nyathi ma dhoth.

•   Ka nitie yedhe moko ma imwonyo nikech tuo.

•   Ka in gi tuoche moko.

•   Ka in ng’at ma merga.”

 Gima Muma wacho: “Mad wanonuru yorewa kendo paro kuomgi matut.”​—Ywagruok 3:40.

 Par ane: Inyalo geng’o hinyruok minyalo yudo nikech madho kong’o mokalo tong’ ka po inono yo ma imethogo, kendo itimo lokruoge ma dwarore. Weche ma luwogi nyalo konyi fwenyo ka isechako metho mokalo tong’.

•   Ka madho kong’o kende e ma keloni mor. Mano timorega ka po ni chunyi ok nyal kuwe, ok inyalo tudori gi jomamoko, kata bedo mamor ka pok imadho kong’o. Kendo ka po ni imethoga mondo inyagri gi chandruoge miromogo.

•   Ka tinde imetho moloyo kaka ne imetho chon. Mano timorega ka po ni tinde imetho ding’eny moloyo chon, ka kong’o mimadho gin ma tekogi ng’eny, kendo ka iparo ni nyaka imeth ahinya moloyo kaka ne imethoga chon mondo e ka iwinj maber.

•   Ka kong’o osekeloni chandruoge moko e odi kata kama itiyoe. Kuom ranyisi, ka po ni itiyoga gi pesa mang’eny e madho kong’o moloyo osachi.

•   Ka itimoga yiero maricho ma nyalo hinyo ngimani bang’ metho. Yierogo nyalo bedo kaka riembo mtoka, apiko, kata ndiga, go abal, kata tiyo gi masin moro.

•   Ka po ni jomamoko neno ni imetho ahinya. Be itwoyoga dhogi sama jomoko onyisi ni imetho ahinya? Dibed ni iwuondoga jomoko ni ok imethga, kata wuondogi ni imadhoga mana kong’o matin?

•   Ka kong’o otami weyo. Ka po ni isetemo mondo kik imeth ahinya, kata weyo kong’o chuth to pod otami.

 1. Los chenro.

 Gima Muma wacho: “Chenro mag jakinda kelo ohala, to ji duto ma rikni bedo modhier.”​—Ngeche 21:5.

 Tem ane timo kama: Yier odiechienge ma ibiro dwaro ni imadhie kong’o. Kae to ket kwan mar chupni ma ibiro madho e odiechienge miyierogo. Bende, yier odiechienge moko ma ok tin ne ariyo e juma ma ok ibi biloe kong’o kata matin.

 Riwruok moro man e piny U.K ma puonjo ji kaka ginyalo tiyo gi kong’o ma ok gikalo tong’ wacho kama: “Ka ng’ato nyaloga bare ma ok omadho kong’o to mano biro konye mondo kik obed misumba kong’o.”

 2. Luw chenro miseketo.

 Gima Muma wacho: ‘Tiek tich ma ne isechako.’​—2 Jo-Korintho 8:11.

 Tem ane timo kama: Tem ng’eyo kaka ipimoga kong’o e alworau mondo okonyi kik ikal kar kwan miseketo ni ibiroga madho. Many gik mamoko mihero minyalo madho mopogore gi kong’o kendo iketgi kama inyalo yudogie mayot.

 Riwruok mar National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism e piny Amerka wacho kama: “Lokruoge matindo tindo minyalo timo e yo mimadhogo kong’o nyalo geng’oni hinyruok ma madho kong’o asasa nyalo keloni.”

 3. Makri gi yiero misetimo.

 Gima Muma wacho: “‘Ee’ maru mondo obed mana ee, to ‘Ooyo’ maru obed mana ooyo.”​—Jakobo 5:12.

 Tem ane timo kama: Ikri wacho ni “Ooyo” e yo ma muol kendo motegno sama ng’ato temo miyi kong’o ka ok ichano madho kong’o.

 Riwruok mar National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism e piny Amerka wacho kama: “Ka iwacho ni ‘ooyo’ mapiyo ma ok idigni to ok bi bedo mayot madho kong’o sama ng’ato omiyigo.”

 4. Ket pachi kuom ber minyalo yudo ka imakori gi yiero misetimo.

 Gima Muma wacho: “Giko mar gimoro ber moloyo chakruokne.”​—Eklesiastes 7:8.

 Tem ane timo kama: Ndik piny gik momiyo ok diher madho kong’o mokalo tong’. Wechego nyalo bedo kaka yudo nindo moromo, rito ngimani, tiyo gi pesa e yo maber, kod bedo gi winjruok maber gi jomamoko. Sama iwuoyo gi jomamoko e wi yiero misetimo, nyisgi ber ma mano keloni kar wachonegi mana pek ma yierogo osekeloni.

 5. Kwa Nyasaye mondo okonyi.

 Gima Muma wacho: “E weche duto, an gi nyalo kokalo kuom jal ma miya teko.”​—Jo-Filipi 4:13.

 Tem ane timo kama: Ka chunyi chandi nikech samoro iparo ni imetho mokalo tong’, kwa Nyasaye e lamo mondo okonyi. Kwaye mondo omiyi teko kendo mondo ibed gi kido mar ritruok. b Kae to ti gi puonj ma Nyasaye miyi e Wachne ma en Muma. Timo kamano nyalo konyi mondo ilo tem mar madho kong’o mokalo tong’.