1, 2. Uzye Balamu wacisile uli pakuti antu yakwe Yeova yaye ni ntazi?

ELENGANYINI ukuti umuloondo waaya umu kuswela inswi kuno wamanya ukuti u kukazanwa inswi zino akulonda. Wasoolola lyambi musuma wino inswi zyatemwa sana, wika na lyambi wiyo ukwi swelo nu kulisumbila umu manzi. Lino paapita sile akasita, inswi yaliila, na kamuteela akaliko akatambo katandika ukupetama, alino watinta mpaka ni nswi yafumila ukunzi. Watemwa sana, pano iiwasoolola lyambi musuma.

² Umu 1473 B.C.E., umonsi umwi uwizina lyakuti Balamu welenganyanga pali lyambi uno angaomvya. Walondanga ukulovya antu yakwe Leza aali umu mpanga ya Moabu, umupiipi ni Mpanga ya Ulayo. Balamu wailolanga ukuya kasema wakwe Yeova, nomba wali nu lwiswa lwa vyuma pa kuzumila ukuti yamulipile aye akatipwile aina Izlaeli. Nomba, Yeova walenzile ukuti Balamu apolelele aina Izlaeli. Balamu walondesyanga ukupeelwa icilambu, acino fwandi, welenginye ukuti ndi cakuti aina Izlaeli yatandika ukucita uzelele, alalenga ukuti Yeova ayatipwile. Pa kucita vivyo, Balamu waomvizye lyambi—na lyambi wiyo, wali aanaci aina Moabu aalyombeliike aonsi aina Izlaeli pakuti yacite nayo uzelele.—Mpendwa 22:1-7; 31:15, 16; Umbwilo 2:14.

3. Uzye ipange lyakwe Balamu lyaomvile uli?

³ Uzye lyambi wakwe Balamu waomvile? Ee, waomvile. Aonsi nyanya aina Izlaeli yasenzilwe kuli lyambi wiiya lino ‘yaatandike ukucita uzelele na anaci aina Moabu.’ Nakupya, yaatandike  ukupepa na tu leza twa ina Moabu, kwikako sile na Baali uwa ku Peoli, ka leza ka uvyazi. Na cii, calenzile ukuti aina Izlaeli 24,000 yumolwe papa kwene lino yaali sile umupiipi nu kwingila umu Mpanga ya Ulayo. Ala icintu cii, ciifile wakwe cimwi!—Mpendwa 25:1-9.

4. U mulandu ci uwalenzile ukuti aina Izlaeli aingi cuze yacite upulumusi?

⁴ Uzye i vyani vyalenzile ukuti kuye intazi ii? Antu aingi yaatandike ukuya ni miyele iipe pa mulandu wakuta ukuvwila Yeova, Leza wino wayafumizye umu Eguputo, ukuyapeela ivyakulya lino yaali umu lwanga, nu kuyatungulula uku mpanga iya ulayo. (Ayebulai 3:12) Pa ntazi ii iyacitikiile aina Izlaeli, umutumwa Paulo walemvile ati: “Tutalinzile kucita ulenzyo, ndi vino yamwi munoyali yacisile nga nu mu wanda onga yene yafwile kulingana mazimbi makumi yaili na yatatu [23,000].” *—1 Kolinto 10:8.

5, 6. U mulandu ci uno ilyasi ilikalanda pali vino aina Izlaeli yaembwike umu Mpanga ya Moabu lyacindamila sana kuli sweswe ndakai?

⁵ Umwi lyasi ilyaya umwi buku lya Mpendwa, mwaya ivintu ivicindame sana ivingi vino antu yakwe Yeova ndakai, aali  apiipi nu kwingila umu nsi ipya, yangasambililako. (1 Kolinto 10:11) Ndakai antu aingi yakacita ulalelale sana ukuluta na vino aina Moabu yacitanga. Ni caipisya i cakuti Aina Klistu aingi cila-mwaka yakacita ulalelale—wakwe viivi kwene vino cali uku ina Izlaeli. (2 Kolinto 2:11) Nupya, wakwe vino Zimuli waleesile umwanaci umwina Midiani mu nkambi ya ina Izlaeli amwingizya nu mwi tenti lyakwe, yamwi aakapepa na antu yakwe Leza ndakai yakatunka Aina Klistu yauze umu cilongano ukucita ulalelale.—Mpendwa 25:6, 14; Yuda 4.

⁶ Uzye mwamanya ukuti ivintu ivikacitika ndakai vyakolana ni vyacitike umu Mpanga ya Moabu? Uzye mukalola ukuti likwene sile mwasya muce mwingile umu nsi ipya? Ndi avino cili, mwaombesya apangapela amaka inu ukuti mutwalilile ukwikala umu kutemwa kwakwe Leza lino mukuvwila isunde lyakuti: “Leukini ku uzelele!”—1 Kolinto 6:18.

7, 8. Uzye “uzelele” i cani, alino uzye aakacita uzelele yakazombola uli vino yakomela?

⁷ Muli Baibo, izwi lyakuti “uzelele” (mu ciGliki, por·neiʹa) likapiliula ukulaala pamwi ukwa monsi nu mwanaci aatatwalana ukulingana na vino Baibo yazumilizya. Likalozya nu ku ucende, ulalelale, nu kulaalana kwa antu aatatwalana, kufyompa ivyanzwalo, nu kulaalana kwa pa matako, alino nu kulemoola ivya nzwalo vya muntu wino mutatwalana nawe. Nupya, likalozya nu ku vicitwa kwene ivya musango uu pakasi ka yonsi yatupu nanti anaci yatupu. *

⁸ Ukulingana na vino Baibo yalanda, yonsi aakacita uzelele, yatanga yatwalilile ukuya umu cilongano ca Ina Klistu ya cumi, nupya yatalapyana umi wa pe. (1 Kolinto 6:9; Umbwilo 22:15) Alino na ndakai kwene yakailetelela aineco pano antu yakata ukuyataila nu kuyacindika, yakaleta intazi umu lupwa,  ukucuziwa na kampingu, ukupula inda, ukuiletela indwala, nanti sile imfwa. (Welengini Galatiya 6:7, 8) Uzye vwilini cingazipa ukulondela inzila kwene ii iya uzelele iikatungulula uku vintu ivipisye? Ica ulanda i cakuti, antu aingi yasielenganya na pa vintu kwene vii iviipe ivingayacitikila lino yakutandika sile ukulondela inzila ii, iikatandika ukupitila umu kutamba ivikope vya ucizelele.

9. Uzye ukutamba ivikope vya ucizelele kwaya sile ningo wakwe vino yamwi yakalanda? Londololini.

⁹ Umu mpanga izingi, vintu vya ucizelele vikazanwa konsi konsi, umu nyimbo, apa TV, nupya vikazanwa sana pa Intaneti. * Uzye ivintu vii vyaya sile ningo wakwe vino yamwi yakalanda? Awe! Yaayo aakatamba vikope vya ucizelele yangaya ni ciyelezyo ca kucinya ivyanzwalo nu kutemwisya “vilondwa vyao vya nsonyi,” icingalenga yaye azya ya ulalelale, ukulondesya ukucita ivya winyi, ukuya sana ni ntazi umu cupo, nanti sile kutaana na yawao. * (Loma 1:24-27; Efeso 4:19) Umuntu umwi aakalondelezya pa vya kupozya antu aateekwa uzya uku ulalelale, walanzile ukuti ukuteekwa uzya uku ulalelale kwaya kwati i ndwala yakwe kansa. Watiile: “Intazi ii ikatwalilila sile ukukula. Ilingi isisila, nupya catala sana ukupozya intazi ii.”

10. Uzye tungaomvya uli amazwi aaya pali Yakobo 1:14, 15? (Lolini  akambokosi akali apifwa 101.)

¹⁰ Elenganyini pa mazwi aaya pali Yakobo 1:14, 15, aakati: “Umuntu akatunkwa lino umwisikulu wongolwa nu kulemya mu citeyo ca kulonda kwakwe kwa nkota. Lyene kulonda kwakwe kwa nkota kulamulenga kwifya. Kwifwa nako ndi kwakoma  kulaleta imfwa.” Fwandi, ndi mwatandika ukwelenganya pa kulondesya ukucita iviipe, mwaezya na maka ukuta ukwelenganyapo! Ndi cakuti ukwaula ukumanya mwiukila sile mukutamba ivikope vya yantu aatazwite, mwafumyako manso zuwa-zuwa, nanti mwazimya kompyuta, nanti ukufumyapo vino mwali mukutamba pa TV imutandika ukutamba vyuze. Mwaezya na maka ukusenka uku vintu iviipe lino vitatala vyatandika ukumuteeka uzya nu kumucimvya!—Welengini Mateo 5:29, 30.

11. Uzye tungalanga uli ukuti twataila Yeova lino tukulwisya ukuti tutaelenganya pa viipe?

¹¹ Acino fwandi, Leza uwatumanya ningo ukuluta vino twaimanya sweineco akatukomelezya ukuti: “Mutaleka mili inu yamutungulula. Mulinzile kukoma vilondwa viipe vya mwili vino  vikuomba munomuli, wakwe vii, kulongozya, vya winyi, nsuna, cipyu, lwiswa (pano lwiswa u musango wa upefi wa tuluwi.)” (Kolose 3:5) Ukulanda sile icumi, ukucita vivyo cingaya icintu icitale. Nomba mwaiusya ukuti, twakwata Tata witu uwa mwiyulu uwateekanya nupya uwatutemwa sana wino tungalenga ukuti atwazwe. (Masamu 68:19) Fwandi mwapepa kuli aliwe zuwa-zuwa lilyokwene sile lino mwatandika ukwelenganya pa viipe. Mwapepa ukuti amupeela “amaka acila auntunze,” nupya mwaipatikizya ukutandika ukwelenganya pa vintu vyuze.—2 Kolinto 4:7, NW; 1 Kolinto 9:27; lolini akambokosi akakweti umutwe wakuti  “Uzye Ningacita Uli Pakuti Inte Iciyelezyo Ciipe?” apifwa 104.

12. Uzye “umwenzo” witu ali cani, nupya u mulandu ci uno tulinzile ukuucingilila?

¹² Umonsi wa mano Solomoni walemvile ati: “Apa vintu vyonsi uwasunga umwenzo wako. Pano u mwaya intulo izikapela umi.” (Mapinda 4:23) Izwi lyakuti “Umwenzo” likalozya kuli vino twaya, kulingana na vino Leza akatulola. Nupya vino Leza akalola “umwenzo” witu, i vilalenga ukuti tukaye nu umi wa pe nanti foo, asi vino antu yakatulola. Ali vino caya vivyo kwene. Nupya cacindama sana ukumanya vivyo. Yobo wapangiine na manso yakwe ukuti ataalola ya mama umu nzila iipe. (Yobo 31:1) Naswe tulinzile ukukolanya Yobo! Nupya, tulinzile ukulanga ukuti tukaelenganya wakwe kimba wa masamu uwapefile ati: “Umfuntusye ku kwika amano uku vyaciwelewele.”—Masamu 119:37.

13. Uzye Dina wali a weni, nupya i cani icikalanga ukuti ataasoolwile ningo ivyuza?

¹³ Wakwe vino twasambiliile umu Cipande 3, ivyuza vitu vingatulenga ukuti twacita ivintu ivisuma nanti iviipe. (Mapinda 13:20; welengini 1 Kolinto 15:33.) Elenganyini pali vino vyacitikiile umukazyana Dina, mwana Yakobo. Nanti cakuti avyazi yakwe yamukuzizye ningo, Dina atasoolwile ningo akucina nayo, watandine icuza na akazyana aina Kenani. Aina Kenani yaali aakacita ya viipe sana wakwe vino aina Moabu yaali.  (Aina Levi 18:6-25) Aonsi aina Kenani, na Syekemu kwene uwali ‘umucindikwe’ sana pa amu ng’anda yakwe isi, yaalolanga ukuti Dina angaitemelwa ukucita ulalelale.—Utandiko 34:18, 19.

14. Uzye ukukana soolola ningo ivyuza kwalenzile ukuti ivintu vimwipile uli Dina?

¹⁴ Limwi Dina atelenganyanga pa kucita ulalelale lino waweni Syekemu. Nomba, Syekemu wene wacisile vino aina Kenani aingi yelenganyanga ukuti cali sile ningo ukucita ndi umwi uvwa insuna. Vyonsi vino Dina wacisile ukuti akane ukulalana na Syekemu pa nsita ii, vitaomvile, pano Baibo ikati Syekemu ‘wamulemile ku maka’ nu ‘kulongozya nawe.’ Cikaloleka kwati pacisila Syekemu “watemilwe” sana Dina, nomba cico citasenwile nanti cimwi pali vino watandikilepo ukucita kuli Dina. (Welengini Utandiko 34:1-4.) Nupya, asi Dina sile uwali nu kuculilamo. Ukukana soolola ningo ivyuza kwalenzile ukuti umu lupwa lwakwe Dina mucitike ivintu iviipe sana ivyaleesile nu muzewanya.—Utandiko 34:7, 25-31; Galatiya 6:7, 8.

15, 16. Uzye tungacita uli pakuti tuye na mano ya cumi? (Lolini na  kambokosi apifwa 109.)

 ¹⁵ Ndi cakuti Dina wasambilile kuli vino vyamucitikiile, wacisile vivyo ala ivintu vyati-vimwipila mpiti. Yaayo aateemwa Leza nu kumuuvwila yatalinzile ukusambilila lino iviipe vyayacitikila. Pa mulandu wakuti yatemwa Leza, ‘yakapita na amano.’ (Mapinda 13:20a) Fwandi yakamanya ningo “ivintu  ivisuma” nupya yakasenka uku ntazi.—Mapinda 2:6-9; Masamu 1:1-3.

¹⁶ Amano afuma kuli Leza yangazanwa kuli yonsi aakayalonda nu kuombesya ukupitila umu kupepa sana kuli Leza nu kusambilila Baibo lyonsi alino nu kuwelenga impapulo zino umuomvi mutailwe akapanga. (Mateo 24:45; Yakobo 1:5) Na cuze icacindama, u kuicefya, ukukaloleka sile ndi cakuti umwi akuilondela sile umwineco ukuvwila ukusunda ukwaya muli Baibo. (2 Yamwene 22:18, 19) Wakwe vino umwina Klistu angazumila ukuti umu mwenzo wakwe mwazula ucenjezi nupya mwaya ivintu iviipe. (Yelemiya 17:9) Nomba, nga ndi cakuti kwaya vimwi ivyacitika vino wafilwa ukupingulapo ningo, uzye angaicefya nu kuzumila ukwazwa?

17. Landini pali cimwi icingacitika apa ng’anda, nu kulangilila vino isi angazwa umwanakwe umukazyana.

¹⁷ Elenganyini pa cilangililo cii. Isi wa mukazyana wamukaanya ukuti yapite sile yoili umu kutandala na wino wamutaisya ukwaula uwakuti ayasukilile. Umukazyana waneena isi wati: “Tata, uzye mutantaila? Pasi iciipe nanti cimwi cino tumacita!” Umukazyana wii limwi angaya ale watemwa na Leza, nomba uzye mungati ‘akalondela mano yakwe Leza’? Uzye mungati ala ‘akuleuka uku uzelele’? Nanti uzye limwi mungati “wataila umu mano yakwe”? (Mapinda 28:26) Limwi mungelenganya pa visinte vya muli Baibo na vyuze ivingavwa isi wa mukazyana wii nu mwanakwe ukulanzyanya ningo pa mulandu uu.—Lolini Mapinda 22:3; Mateo 6:13; 26:41.

18, 19. Uzye u wezyo ci uno Yosefu wizile aya nao, nupya wacisile uli?

¹⁸ Umulumendo uwali umusuma sana nupya uwalewike uku uzelele wali a Yosefu, uwali umwina wakwe Dina. (Utandiko 30:20-24) Yosefu wailoliile ala acili umwance ivyacitikiile Dina kaci wakwe. Ukwaula nu kutwisika, ukwiusya ivintu vii alino nu kulondesya ukwikala umu kutemwa kwakwe Leza, vyacingiliile Yosefu umu Eguputo lino muka Potifa wamulyombelekanga  “cila wanda” ukuti alaale nawe. Nomba vino Yosefu wali umuzya, ataakweti insambu zya kulemba kalata ukumanyiisya Potifa ukuti wata ukuomba imilimo pa ng’anda iiya! Walondekanga ukuomvya mano nu kusipa pa cintu kwene cii. Vikwene avino wacisile pano lyonsi wakananga ukulaala na muka Potifa, nupya wanda umwi utwike ukufuma kuli muka Potifa.—Welengini Utandiko 39:7-12.

¹⁹ Tala elenganyini: Uzye Yosefu nga watwaliliile ukuya na ucisinka ndi cakuti welenganyanga pa mwanaci nanti ndi wali ni ciyelezyo cakwelenganya pa kulaala na anaci? Limwi nga camutaliile sana. Yosefu wacindike sana ucuza wakwe na Yeova, acino atasuumbiile amano uku vintu viipe, nupya cii casininkiziiwe umu mazwi yano waneenyile muka Potifa. Walanzile ati: “Umusambazi wane . . . wampeela maka pali vyonsi, lelo kufumyako sile wewe we muci wakwe. Uzye lyene ningacita uli cintu caipa ndi ci nu kwifya kuli Leza wane?”—Utandiko 39:8, 9.

20. Uzye Yeova wazwilizye uli Yosefu?

²⁰ Elenganyini vino Yeova uvwile lino walolanga umulumendo Yosefu akutwalilila ukuya na ucisinka cila-wanda nanti cakuti wali ukutali na avyazi yakwe. Yeova afwile watemilwe sana. (Mapinda 27:11) Lino paapisile insita, Yeova walenzile ukuti Yosefu afume umu cifungo nu kumulenga ukuya umuomvi umucindame uwa mu uteeko nupya uwangalilaanga ni vyakulya! (Utandiko 41:39-49) Amazwi aaya pa Masamu 97:10 aacumi, yakati: “[Yeova] watemwa antu yano yapata  iviipe, akasungilila imyenzo ya antu yakwe, nu kuyapususya umu minwe ya aipe.”

21. Uzye umwina umwi uwa cilumendo umu mpanga imwi iyaela umu Africa walangizye uli ukuti wasipa pa kukaana upulumusi?

²¹ Na ndakai kwene, aomvi yakwe Yeova aingi yakalanga ukuti ‘yapata iviipe, yaatemwa ivisuma.’ (Amosi 5:15) Umwina umwi uwa cilumendo umu mpanga imwi iyaela umu Africa akaiusya ukuti, umukazyana wino yasambililanga nawe wamunenyile ukuti angalaala nawe ndi wamwazwa ukulemba insamusi apa masindano. Umwina wasimike ati: “Papokwene sile nakaanyile vino waneenyile. Antu yakancindika pa mulandu nu kuya na ucisinka, cii cacindama sana ukucila ukukwata goldi na siluva.” Kwene, ukwifya kungalenga umwi “kuilyokezya pa nsita inono,” nomba ukucita vivyo kukaleeta intazi iziipisye. (Ayebulai 11:25) Kapya mutaaya nanti cisuma cimwi umu kucita uluyembu ndi mwakukolanya ni nsansa zya pe zino yaayo aakauvwila Yeova yakailyokezya.— Mapinda 10:22.

22, 23. (a) Ndi cakuti Umwina Klistu waifya, u mulandu ci uno cisipiliula ukuti ala casila ivintu vitalamuzipila nupya? (b) Uzye u kwazwa ci ukungapeelwa kuli kacita wa viipe?

²² Swensi kwene tutamaliilika, tukaombesya sana pakuti twacimvya ivilondwa vya miili itu nu kucita ivyaololoke umu manso yakwe Leza. (Loma 7:21-25) Yeova wamanya vino tukacula, nupya akaiusya ukuti “sweswe lukungu sile.” (Masamu 103:14) Nomba insita zimwi, Umwina Klistu angacita icintu iciipisye. Uzye nga caya vivyo, ala casila ivintu vitalatala vimuziipile? Awe, vingaziipa! Kwene, kungaya iviipe ivingacitikila umuntu uwataluvyanya, wakwe vino caali uku Mwene Davidi. Lelo, lyonsi Leza ‘akayela uluse’ yaayo aakalapila nu ‘kuilongwela amaifyo’ yao.—Masamu 86:5; Yakobo 5:16; welengini Mapinda 28:13.

²³ Nupya, Leza wapeela icilongano ca Ina Klistu “mawila,” kuli kuti aonsi aaliinga aakatungulula nu kwazwa amu cilongano. (Efeso 4:8, 12; Yakobo 5:14, 15) Cino aonsi yaa  yakalondesya, u kwazwa kacita wa viipe ukuziifya ucuza wakwe na Leza, ukuomvya amazwi ya mano, nu ‘kuloonka amano’ pakuti ate ukucita maifyo.—Mapinda 15:32.

24, 25. (a) Uzye umulumendo uwalumbulwa pa Mapinda 7:6-23 walangizye uli ukuti ‘wauzilwe amano’? (b) Uzye tungacita uli pakuti ‘tulonke amano’?

²⁴ Baibo ikalanda pa yantu ‘aula mano’ na yaayo aakalonda ‘ukulonka mano.’ (Mapinda 7:7) Pa mulandu wakukana manya ningo ukulonda kwakwe Leza, umuntu ‘uwaula amano’ angaafilwa ukumanya ningo ivintu nu kufilwa kupingula ningo. Wa mulumendo uwalondololwa apa Mapinda 7:6-23, angatuunkwa zuwa nu kucita ivintu iviipisye. Lelo, “wiyo akalonka amano” akaiceceta nu kusumba sana amano umu kusambilila Baibo nu kupepa sana kuli Leza. Nupya nanti cakuti atamaliilika, akaezya na maka ukukolanya Leza umu myelenganyizizye, muli vino akalondesya ukucita, na muli vino akayuvwa. Fwandi “waisakamala umweneco,” ivintu vikaamuzipila nupya akaaya ni ‘nsansa.’—Mapinda 19:8.

²⁵ Yuzwini mweineco muti: ‘Uzye nasinilwa sana ukuti vino Leza akalonda twacita, i vya cumi? Uzye nazumila ukuti ukuvwila Leza u kukalenga umuntu ukuya ni nsansa sana?’ (Masamu 19:7-10; Ezaya 48:17, 18) Ndi cakuti mukatwisika nanti panono sile, mwaezya na maka ukumala intazi iiyo. Mwaelenganya sana pali vino ukukana uvwila amasunde yakwe Leza kukaleta intazi. Nakapya, ‘mwayuvwila mweisikulu mwenga usuma wakwe Yeova vino waya,’ ukupitila umu kucita ivintu kulingana ni cumi, nu kwelenganya pa vintu ivisuma ivya cumi, ivyampomvu, visanguluke, viyembe, nga ni vyakucindikwa. (Masamu 34:8; Filipi 4:8, 9) Mulailolela ukuti ndi mukucita vii, mulaatemwa sana Leza, kutemwa vino watemwa, nu kupata vino wapata. Yosefu ataali umumaliilike. Lelo, ‘walewike uku uzelele’ pano wazumilizye Yeova ukumusambilizya apa myaka iingi, nu kumupeela amano. Namwe mwakolanya Yosefu.—Ezaya 64:8.

26. I lyasi ci ilicindame sana lino tulasambililapo umu cipande cilondeliilepo?

 ²⁶ Yeova waumvile ivilundwa vya mwili ivya kuvyalilako ana, ataaviumvile ukuti antu yaaviomvya sile uku kuizanzya, lelo waviumvile ukuti twavyalana nu kuipakizya icitemwiko ca mu cupo. (Mapinda 5:18) Tulasambilila pali vino Leza akaalola icupo umu vipande viili ivilondeliilepo.