1, 2. (a) U mulandu ci uno cikalondeka ukulwisya pakuti twacindika utunguluzi? (b) A mauzyo ci yano tumazana masuko?

UZYE mwatala mwalolapo vino akalumendo kakacita ndi yakanena ukucita vimwi vino katatemilwe? Vino kakuloleka apa manso i vingamulangilila ukuti katatemilwe. Ukuvwa vino avyazi yatiyakanena vyene ala katikuvwa, nupya kamanyile ukuti kalinzile ukucindika utunguluzi wa yavyazi. Nomba pa mulandu wakuti katatemilwe, kasikulonda ukuuvwila vino yati yakanena ukucita. Vikwene vino umwana wii akulangilila ukuti atatemilwe, avino cikaya na kuli fwensi kwene, pano insita zimwi cikatala ukuvwila.

² Citangupala kuli swensi kwene ukucindika utunguluzi. Uzye namwe insita zimwi cikamutalila ukucindika yaayo aakamutungulula? Ndi cakuti avino cili, mutaaya mwenga. Tuli mu manda yano antu aingi yasicindika utunguluzi. Nomba, Baibo ikati tulinzile ukucindika yaayo aakatutungulula. (Mapinda 24:21) Icisinka i cakuti, ukucindika utunguluzi kwacindama ndi cakuti tukulonda ukwikala mu kutemwa kwakwe Leza. Fwandi, kwaya mauzyo yano tunguzya. U mulandu ci uno cikatalila sana ukucindika utunguluzi? U mulandu ci uno Yeova akalondela ukuti twacindika utunguluzi, nupya i cani icilatwazwa ukucita vivyo? Icakusyalikizya, tungalanga uli ukuti tukacindika utunguluzi?

3, 4. Uzye iifyo nu kukana malilika vyatandike uli, nupya u mulandu ci uno ukukana malilika kwitu kukalenga catutalila sana ukucindika utunguluzi?

³ Lekini tulanzyanye pa milandu iili iikalanga vino cikatutalila ukucindika aali umu utunguluzi. Icakutandikilako, tutamalilika; cakwe ciili, aakatutungulula nayo yatamaliilika. Ukukana malilika kwa antu kwatandike mpiti sana, umu calo ca Edeni lino Adamu na Eva yapondokiile utunguluzi wakwe Leza. Fwandi iifyo lyatandike pa mulandu nu kupondoka. Kufika na ndakai, tucili twaya ni miyele ya kukanalonda ukucindika utunguluzi.—Utandiko 2:15-17; 3:1-7; Masamu 51:5; Loma 5:12.

⁴ Pa mulandu wakuti twavyalwa ni iifyo, cangupala sana kuli sweingi ukuya ni cilumba nu kuitutumula, lelo catala sana ukuya ni miyele ya kuicefya iikalondekwa cuze. Nanti lino twaombela Yeova muli ucisinka pa myaka iingi, tungatandika ukuya ni misuula uku utunguluzi alino nu kuya sana ni cilumba. Elenganyini pali Kola, uwatwaliliile ukuombela pamwi na antu yakwe Yeova pa nsita itali nanti cakuti kwali intazi izingi. Nomba, watandike ukulondesya ukuya intunguluzi nupya ukwaula ukuvwa ni nsonyi, wapondokiile utunguluzi wakwe Mose, uwali umufukisye ukuluta antu yonsi pa nsita iiya. (Mpendwa 12:3; 16:1-3) Nupya elenganyini na pa Mwene Uziya, wino icilumba calenzile ukwingila umu ng’anda ikulu yakwe Yeova nu kuomba imilimo ino yasimapepo yatupu yaalinzile ukuomba. (2 Milandu 26:16-21) Ivyacitikiile aonsi yaaya vitaazifile foo. Lelo, vino yaacisile vikatwiusya ucindami uwaya umu kucindika utunguluzi. Tutalinzile ukuya ni cilumba icikalenga ukuti catutalila sana ukucindika utunguluzi.

5. Uzye antu aatamalilika yakaomvya uli amaka yano yakwata akutungulula?

⁵ Icintu na cuze i cakuti, antu aatamalilika aaya umu utunguluzi yakacita ivikalenga ukuti antu yaasuula utunguluzi. Aingi yakaya nu unkalwe, yakalanda nu kucitila antu iviipe, nanti ukutitikizya sana antu. Nakapya, ivyacitika mpiti vikalanga ningo vino intunguluzi izingi zyaomvya amaka  umu nzila iipe pa nsita itali. (Welengini Kasambilizya 8:9.) Lekini tulande pa mwene Saulo uwali umusuma nupya uwaicefizye sana lino Yeova wamusoolwile ukuya umwene. Nomba, watandike ukuya ni cilumba nu uzuwa; atandika nu kucuzya Davidi uwali uwa cumi. (1 Samueli 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) Lino paapisile insita, Davidi wizile aya umwene umusuma sana pali yamwene ateesileko umu Izlaeli, lelo waomvizye utunguluzi umu nzila iipe lino wivile muka Uliya umwina Hiti nu kutuma Uliya uwakaele ukuti akaye uku nkoleelo lino yakulwa inkondo pakuti akumoolwe. (2 Samueli 11:1-17) Ukwaula nu kutwisika, ukukana maliilika kukalenga antu ukukana omvya ningo utunguluzi. Nupya ndi cakuti yaayo aakweti amaka yasikucindika Yeova, yakaifya nu kuluta. Pa cisila ca kulanda pali vino ya paapa yamwi aku Katolika yasongelekanyanga ukuzunya antu umu nsi yonsi, umonsi umwi umulumbuke umu uteeko uku Britain walemvile ati: “Amaka yakaonona umuntu, nupya umuntu ndi wakwatisya amaka akaononeka ukuluta.” Lyene vino twasambilila ukuti intunguluzi izingi zyaomvya amaka umu nzila iipe, lekini tuzane icasuko ukwiuzyo lyakuti: U mulandu ci uno tulinzile ukucindikila utunguluzi?

6, 7. (a) Uzye ukutemwa kuno twatemwa Yeova kukatulenga ukucita cani, nupya u mulandu ci? (b) Uzye ukutontela kukalondekwa ukuya ni myelenganyizizye ya musango ci, nupya tungalangizya uli ukutontela kuuko?

⁶ Umulandu usuma sana uno tukacindikila utunguluzi a pa mulandu nu kutemwa—kulikuti ukutemwa Yeova, antu yanji, na sweineco. Tukalondesya ukuzanzya Yeova pano awino twatemwisya ukuluta icintu iciliconsi. (Welengini Mapinda 27:11; Mako 12:29, 30.) Twamanya ukuti ukateeka wa papela-pela wakwe Yeova, ni nsambu zyakwe izyakuteeka ivintu vyonsi, vyatwisikwa ukutandika sile lino Adamu na Eva yapondwike umu Edeni, nupya antu aingi yakatungilila Satana ukufuma liilikwene nupya yaakana ukateeka wakwe Yeova. Swemo tukaitemelwa  sile ukutungilila ukateeka wakwe Yeova ni nsansa. Ndi twawelenga amazwi ya maka sana aaya pa Umbwilo 4:11, yakatuleenga ukuti twalondesya sana ukuombela Leza nu mwenzo onsi. Twasininkizya ukuti Yeova ali kateeka wa vintu vyonsi! Tukatungilila ukateeka wakwe Yeova uwa papela-pela, nupya tukalondesya ukuti aliwe aatutungulula cila-wanda.

⁷ Ukucindika utunguluzi wakwe Leza kukapiliula ukuya ni cuvwila, lelo kwaya navyuze ivikalondekwa. Tukauvwila Yeova pano twamutemwa sana. Nomba, kukaya limwi lino cikatutalila sana ukutwalilila ukuya ni cuvwila. Wakwe vino akalumendo kaaka kano itwalandapo apa kutandika kalinzile ukusambilila ukutontela, avino naswe kwene tulinzile ukucita. Iusyini ukuti Yesu watontelanga Isi nanti lino ukucita vivyo kwatazile sana. Yesu wanenyile Isi ati, “Kusi kulonda kwane, lelo kulonda kwako kucitike.”—Luka 22:42.

8. (a) Uzye ukutontela utunguluzi wakwe Yeova ndakai mwaya nu kucita vyani, nupya i cani icikalanga vino Yeova akayuvwa api lyasi lii? (b) I cani icingatwazwa ukuvwila lino yakutusunda na lino yatulungika? (Lolini  akambokosi pa mafwa 46-47.)

⁸ Ukuya kwene, Yeova asituvwanzya ndakai; akaomvya Baibo alino na imilizi yakwe aaya pano nsi. Fwandi, Ilingi tukalanga ukuti tukatontela Yeova lino tukucindika utunguluzi wa yantu yano wasoolola ukuti yatutungulula. Ndi cakuti twapondokela antu yaayo, wakwe ukukaana ukuvwa ndi yakutusunda ukuomvya Amalembelo, tungaasosya Yeova. Lino aina Izlaeli yailizyanyizye nu kupondokela Mose, Yeova waweni ukuti yailizyanyanga pali aliwe nupya yapondokiile aliwe.—Mpendwa 14:26, 27.

9. U mulandu ci uno ukutemwa antu yauze kulaatulenga ukucindika utunguluzi? Langililiini.

⁹ Nupya tukacindika utunguluzi pa mulandu nu kutemwa antu yanji. U mulandu ci? Elenganyini ukuti mwemwe musilika apiumba lya vita. Pakuti iumba lya vita licimvye alwani, cila-musilika alinzile ukuvwila nu kucindika utunguluzi. Ndi cakuti mwafizilwe ukuvwila aakutungulula, mungika asilika yauzo yonsi umu uzanzo. Kwene ndakai, ivita vya nkondo ivya untunze vikakoma sana antu umu nsi. Nomba, Yeova  wakwata ivita ivika-azwa sana antu. Baibo ikalanda pali Leza amaila aingi ukuti “Yeova wa maumba.” (1 Samueli 1:3, NW) Yeova ali katungulula wa viumbwa vya kwiyulu nyanya ivyakwatisya amaka. Insita zimwi, Yeova akakolanya aomvi yakwe aaya pano nsi ukwiumba lya vita. (Ezekelo 37:1-10) Ndi cakuti twapondokela yano Yeova wasoonta ukuti yatutungulula, uzye tutanga twike asilika yanji umu uzanzo? Ndi cakuti Umwina Klistu wapondokela ya eluda, angalenga ukuti na yauze umu cilongano yacule. (1 Kolinto 12:14, 25, 26) Ndi cakuti umwana wapondoka, ulupwa lonsi lukaculilamo. Fwandi, tukalanga ukuti twatemwa antu yauze lino tukulanga umucinzi uku utunguluzi nu kuombela pamwi na Ina Klistu yanji.

10, 11. Uzye ukulondesya ukuti ivintu vituzipile kukatulenga uli ukuvwila utunguluzi?

¹⁰ Nupya tukacindika utunguluzi pano ndi tukucita vivyo, ivintu vikatuzipila. Lino Yeova akutunena ukuti twacindika utunguluzi, ilingi akatunena na vino ivintu vili nu kutuzipila. Akaneena ana ukuvwila avyazi pakuti iikale amanda aingi nu  kuipakizya. (Malango 5:16; Efeso 6:2, 3) Akatunena ukuti twacindika ya eluda amu cilongano, pano ndi twavilwa ukucita vivyo, ucuza witu na Leza ungononeka. (Ayebulai 13:7, 17) Nupya akatunena ukuti twauvwila ya kateeka, pano ndi tukucita vivyo, tukacingililwa.—Loma 13:4.

¹¹ Uzye musikuzumilizya ukuti ukumanya umulandu uno Yeova akatuneenela ukuti twauvwila, kukatwazwa ukucindika utunguluzi? Lekini lyene tulole vino tungalanga ukuti tukacindika utunguluzi umu vintu vitatu ivicindame sana.

12. Uzye u mulimo ci uno Yeova wapeela ya iya umu ndupwa, nupya umonsi angafikilizya uli umulimo uwo?

¹² Yeova u walenzile ukuti ulupwa luyeko. Leza wapekanya ukuti ulupwa lwaomba ningo, pano wene a Leza aataya ni cimvulunganya. (1 Kolinto 14:33) Wapeela ya iya amaka ukuti aliyo yaye imitwe ya ndupwa. Ya iya yakalanga umucinzi kuli Klistu Yesu lino yakumukolanya muli vino akatungulula icilongano pano ali mutwe wao. (Efeso 5:23) Fwandi ya iya yalinzile ukuomba ningo kusi kutitikizya, nanti ukucuzya amu lupwa, lelo yalinzile ukulanga ukutemwa ni cikuuku alino nu kulangulukilako amu lupwa. Ya iya yaamanya ukuti amaka yao yakwata apakupeleela yataaluta amaka yano Yeova wakwata.

13. Uzye umuci angacita uli pakuti aazanzya Yeova umu miombele yakwe umu lupwa?

 ¹³ Aci yalinzile ukwazwa ya iya nu kuombela pamwi nayo. Aci nayo yaakwata amaka umu lupwa, pano Baibo ikaneena ana ukuti yauvwila ‘vino ya nyina yakuyasambilizya.’ (Mapinda 1:8) Kwene, amaka yano mama wakwata umu lupwa yacepapo pali yano iya wakwata. Umuci Umwina Klistu akacindika utunguluzi wakwe iya ukumwazwa ukutungulula ningo ulupwa. Asimusaalula, ukumulyombeleka kuti acite vimwi, nanti ukumupoka amaka ukuti aliwe aatungulula ulupwa. Lelo, akamutungilila nu kuombela pamwi nawe. Ndi cakuti atatemilwe vino iya wapingula, angalanda umu mucinzi vino akwelenganya, nomba akatwalilila ukumutontela. Ndi cakuti iya asipepa Yeova, mama angaya ni ntazi insita zimwi, lelo ndi cakuti akulanga ukuti akamutontela, cingalenga ukuti iya atandike ukulonda ukusambilila pali Yeova.—Welengini 1 Petulo 3:1.

14. Uzye ana yangaleta uli uluzango uku yavyazi yao na kuli Yeova?

 ¹⁴ Ana yakazanzya Yeova ndi yakuvwila avyazi yao. Nupya yakazanzya na avyazi yao nu kuyaletela umucinzi. (Mapinda 10:1) Umu ndupwa umwaya umuvyazi wenga, namo kwene ana yakaya ni cuvwila, ala yakwiusya lyonsi ukuti umuvyazi wiyo akulondeka ukumutungilila sana nu kuombela pamwi nawe. Umu ndupwa zino yonsi aapa ng’anda yakalondela imilimo ino Leza wayapeela, mukaya sana umutende nu luzango. Cii cikaleta umucinzi kuli Katandika wa ndupwa, Yeova Leza.—Efeso 3:14, 15.

15. (a) Uzye tungalanga uli ukuti tukacindika utunguluzi wakwe Yeova umu cilongano? (b) Uzye i cisinte ci icingatwazwa ukuvwila yaayo aakatutungulula? (Lolini  akambokosi apa mafwa 48-49.)

¹⁵ Yeova wasoonta Umwanakwe ukuya Kateeka apa cilongano ca Ina Klistu. (Kolose 1:13) Yesu nawe wapeela ‘muomvi mutailwe uwa mano’ ukwazwa antu pano nsi ukuya ya cuza yakwe Leza. (Mateo 24:45-47) Iumba Ilikatungulula ilya Nte Zyakwe Yeova ali muomvi mutailwe uwa mano. Wakwe vino cali umu vilongano vya Ina Klistu yakutandikilapo, ya eluda ndakai yakapokelela ukusunda ni vyeo ivyakuyalanga imiombele ukufuma ukwi Umba Ilikatungulula, ukupitila umu makalata nanti ukuomvya aimilizi, wakwe angalizi aakatandalila ivilongano. Ndi cakuti swemo cila-muntu tukucindika utunguluzi wakwe ya eluda, ala tukuvwila Yeova.—Welengini 1 Tesalonika 5:12; Ayebulai 13:17.

16. Uzye u mu nzila ci muno ya eluda yakasontwa nu mupasi wa muzilo?

¹⁶ Ya eluda na aomvi amu cilongano yatamalilika. Yakaluvyanya, wakwe vino naswe kwene tukaluvyanya. Lelo, ya eluda yaaya a “mawila,” yano Leza watupeela ukuti yaatwazwa ukuya akome umu utailo. (Efeso 4:8, 11) Ya eluda yakasontwa nu mupasi. (Milimo 20:28) Cikacitika uli vivyo? Pano aonsi yaayo yalinzile ukuya aafikepo ukulingana na vino malembelo yakataka. (1 Timoti 3:1-7, 12; Tito 1:5-9) Kapya, ya eluda  pa kulola ndi umwi watalinga, yakapepa sana kuli Yeova ukuti ayatungulule ukuomvya umupasi wa muzilo.

17. U mulandu ci uno yankazi Aina Klistu insita zimwi yakaivimbila uku mutwe lino yakuomba imilimo ya cilongano?

¹⁷ Insita zimwi umu cilongano mutangamuye ya eluda nanti aomvi akuti yaaomba imilimo ino aaliyo yafwile ukuomba, wakwe ukutungulula ukukomaana kwa kuya umu mulimo wa kusimikila. Ndi cakuti caya vivyo, aina yauze aawatiziwa yangaomba imilimo iiyo. Ndi cakuti pasi aina ya musango uwo, yankazi alinge yangaomba. Nomba, lino yankazi yakuomba imilimo ino aina aawatiziwa yafwile ukuomba, yalinzile ukuivimba uku mutwe. * (1 Kolinto 11:3-10) Ukucita vii cisipiliula ukuti yankazi yatacindama. Lelo, cikapeela yankazi isyuko lya kulanga umucinzi kuli vino Yeova watantika ukuti aonsi aalinzile ukutungulula umu lupwa nu mu cilongano.

18, 19. (a) Uzye mungalondolola uli isunde ilyaya pali Loma 13:1-7? (b) Uzye tukalangizya uli vino twacindika mauteeko?

¹⁸ Aina Klistu ya cumi yakauvwila sana isunde ilyaya pali Loma 13:1-7. (Welengini.) Lino mukuwelenga apilembelo lilyo, mumazana ukuti likalanda pa mauteeko ya untunze. Apa nsita ino Yeova wayazumilizya ukuti yaateeka, yakaomba imilimo icindame sana, nu kwazwilizyako ukuti kwaya umutende panono nu kutucitila utuntu utwingi utukalondekwa. Nga tukuya ni miyele iikalangizya ukuti tukauvwila masunde yao, ala tukucindika utunguluzi wa mauteeko. Tukasininkizya ukuti tukulipila imisonko ino yakutunena, kulemba pa vipepala vino mauteeko yakutunena, alino nu kuvwila masunde yauze aakatwavwa cila-muntu, umu ndupwa, mu vya uculuzi, nanti ivikwatwa. Nomba, tusiuvwila mauteeko yaayo ndi cakuti yakutunena ukutama masunde yakwe Leza. Fwemo tuka-asuka wakwe vino atumwa yaaswike yati: “Tulinzile ukuyela Leza, kuluta kuyela antu.”—Milimo 5:28, 29; mulole akambokosi  akakuti “ Uzye Ndinzile Ukuvwila Utunguluzi Ci?” akali apifwa 42.

¹⁹ Ivintu vino tukacitila antu yauze iinzila nayuze ino tukalangilamo vino twacindika utunguluzi wa mauteeko. Insita zimwi tukavwanga na aomvi ya mu uteeko. Mutumwa Paulo wavwanzile nu Mwene Helodi Agilipa na Kateeka Fesito. Aonsi yaa yaali aipe sana, lelo Paulo walangizye umucinzi kuli aliyo. (Milimo 26:2, 25) Naswe kwene tukakolanya Paulo, lino tukulanda na kateeka wa maka sana nanti kapokola. Ku masukulu, alumendo na akazyana Aina Klistu yakalanga umucinzi kuli ya mwalimu nanti aomvi yauze aapa sukulu. Nomba, yano tukalangako umucinzi asi yaayo sile aakazumila vino twataila; na yaaya kwene akuti yasilonda Inte Zyakwe Yeova tukayacindika. I cumicumi, na antu akuti asi ya kapepa, yafwile ukulola ukuti twaya nu mucinzi.—Welengini Loma 12:17, 18; 1 Petulo 3:15.

20, 21. I vintu ci ivisuma ivyaya umu kulangizya umucinzi ku utunguluzi?

²⁰ Tutafwile ukusiima pa kulangizya umucinzi. Mutumwa Petulo walemvile ati: “Mwacindika antu onsi.” (1 Petulo 2:17) Antu ndi yamanya ukuti ituyacindika, cingayalenga ukuti yatutemwe. Mwaiusya lyonsi ukuti ndakai aingi yataaya nu mucinzi. Fwandi ukulangizya umucinzi iinzila yonga iyakucitilamo vino Yesu watunenyile ati: “Mwaengesa wa luswepo pa antu onsi, kuti yalola imilimo inu isuma, nga yalumbanye So uwa mwiyulu.”—Mateo 5:16.

²¹ Umu nsi ii iyaaya umu mfinzi, antu afuuke yakalondesya ukwiza uku luswepo. Fwandi nga tukulangizya umucinzi uku utunguluzi uwaya umu lupwa, umu cilongano, na mauteeko, cingalenga yamwi ukulondesya ukuya vivyo kwene nu kupitila pamwi naswe umu luswepo. Cintu cico cingazipa wakwe cimwi! Lelo nanti yatiizile kuti tuye nayo umu luswepo, kwaya icintu conga cino twasininkizya. Icintu cico i cakuti, ndi tukucindika antunze, Yeova akazanga, nupya cikatwavwa ukutwalilila ukwikala umu kutemwa kwakwe. Cintu cico cingazipisya, asi avivyo?