IUZYO 2
Uzye Kwaya Ica Umi Icitapikaana?
Uzye i cacumi ukuti nsandensande izipusanepusane ukucila pali 200 izyapanga umwili winu zizile iziyako sile ukwaula ukwenekela?
Umwili winu waya pa vintu ivyapikaana sana umu uumbo. Umwili winu wapangwa ni nsandensande zinono ukufika uku matililyoni 100; kuli kuti insandensande zya mafupa, izya wazi, izya wongo alino na zyuze.7 Nupya umu mwili winu mwaya insandensande izipusanepusane ukucila pali 200.8
Nanti icakuti insandensande zinu zyaya izipusane umu milolekele na muli vino zikaomba, zyaya izipikaane nupya zikaombela pamwi. Intaneti iikaomvya ya kompyuta mamilyoni nupya akwata intambo izikapisya zuwa intaneti, itanga ifike kuli vino insandensande zikaomba ningo. Kutaya ivintu vino antu yapanga ivingaomba ningo wa nsandensande. Uzye insandensande izyapanga umwili wa muntu zizile iziyako uli?
I vyani vino ya sayansi aingi yakalanda? Insandensande zya umi zyaya umu maumba yaili; kwaya izyakwata nucleus ni zitakwata. Insandensande zya yantu, izya nyama, ni zya vimelwa zyakwata nucleus. Lelo izyaya umu tuzizi tuno yakaama ukuti ma bacteria zyene zitakwata nucleus. Insandensande izyakwata nucleus zikaamwa ukuti eukaryotic. Nomba izitakwata nucleus zikaamwa ukuti prokaryotic. Vino insandensande zya muli prokaryotic zitapikaana wakwe zino zyaya muli eukaryotic, aingi yazumila ukuti insandensande zya nyama ni zya vimelwa zifwile zyasangwike sile ukufuma ku nsandensande zya ma bacteria.
Aingi yakasambilizya ukuti imyaka mamilyoni uku cisila, insandensande zimwi izikaamwa ukuti prokaryotic zyamizile insandensande zyuze nomba zitazisungulwile. Lelo yakasambilizya nu kuti, zitasenwile sile imiombele ya nsandensande zino zyamizile lelo zyazisunzile na mumo kwene pakuti zyasandana.9 *
I vyani vino Baibo ikalanda? Baibo ikalanda ukuti kwaya umwi umucenjele uwapanzile ivya umi pano nsi. Lolini vino Baibo ikalanda ningo, ikati: “Ing’anda yonsi ikakuulwa nu muntu, lelo Leza u wapanzile ivintu vyonsi.” (Aebele 3:4) Mazwi na yauze amuli Baibo yakati: ‘We Yeova, wapanga ivintu ivivule! Iye mwe vino wacita na mano! Insi yazulamo iviumbwa vyako ivitupu! Umukaikala iviumbwa ivisi vyakupenda, ivikulu nga ni vinono kwene.”—Masamu 104:24, 25.
Uzye i cacumi kwaya ulusandesande lumwi ulungapangika ukufuma ku vintu ivitaya nu umi?
Uzye usininkizyo ukalanga cani? Ukusambilila sana pa tuntu utunono utwa umi, kwalenga ukumanya vino insandensande izikaamwa ukuti prokaryotic zyapangwa umukasi umu cizungusyo. Ya sayansi aazumila ukuti ivintu vyasangwike sile yakaelenganya ukuti insandensande zya umi izya kutandikilako zifwile zyalolekanga wa nsandensande kwene zii.10
Ndi cakuti icisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile i cacumi, ale cifwile ukukwata ulondolozi wa mpomvu pali vino ulusandesande lwa kutandikilako lwapangike ukwaula ukwenekela. Lelo ndi cakuti ivya umi vyaumvilwe, kufwile kwaya usininkizyo nanti sile umu tuntu utunono sana utwa umi, ukuti kwaya kaumba umucenjele. Uzye mutanga mutemwe ukusambilila pa lusandesande ulukaamwa ukuti prokaryotic? Lino mukusambilila, mwaelenganya ndi cakuti ulusandesande lulo lungapangika ukwaula ukwenekela.
VINO ULUSANDESANDE LUKACINGILILWA
Nga mwali nu kutandala umu lusandesande ulukaamwa ukuti prokaryotic, umwili winu ungalondeka ukucefiwa maila aingi ukucila kalitoni akali pa mpela yakwe sentensi wi. Membrane iyacingilila ulusandesande yakoma nupya yatontekana nupya yaya wa ciumba icakuulwa ni njelwa ni ndaka icikacingilila fakitoli. Pakuti membrane kwene yii itikame wi pepala, ingalondekwa ukuipampikanya maila ukufila kuli 10,000. Lelo membrane ya lusandesande yapikaana sana ukucila iciumba ca njelwa. U mu nzila ci?
Wa ciumba icazinguluka fakitoli, membrane ya lusandesande ikacingilila ivili mukasi ku vintu ivingaleta uzanzo. Nomba membrane yatontekana; ikazumilizya ma molecule anono ali wakwe oxygen ukwingila nu kufuma. Lelo membrane ikacilikila ma molecule aapikaane angaleta uzanzo ukuti yatingila ukwaula ukuzumiliziwa nu lusandesande. Nupya membrane isizumilizya ma molecule asuma ukufuma umu lusandesande. Uzye membrane ikakwanisya uli ukucita vivyo?
Elenganyini nupya pali fakitoli. Ingakwata alinzi akulola ivikwingila nu kufuma pa milyango ya ciumba icazinguluka fakitoli. Vikwene avino na membrane ya lusandesande yakwata ma molecule yakwe puloteni aiyele aakaomba wa yalinzi ya pa milyango.
Membrane ya lusandesande yakwata “alinzi” aakazumilizya sile ma molecule yamwi ukwingila nanti ukufuma
Mapuloteni yamwi pali yaa (1) yakwata kapongo pakasi akakazumilizya sile ma molecule yamwi ukwingila nu kufuma umu lusandesande. Mapuloteni yauze yayulika ku lusansa longa lwakwe membrane ya lusandesande (2) nupya yayalika ku lusansa luze. Yakwata kapongo (3) akakaingizya ma molecule angalinga sile ukwingila. Lino ma molecule ingila, impela yuze yakwe puloteni ikayulika nu kufumizya ma molecule yayo muli membrane (4). Vikwene ivikacitika ukunzi ya nsandensande zyonsi.
IVIKACITIKA MUKASI KA LUSANDESANDE
Elenganyini ukuti mwazumiliziwa ukupita pa “yalinzi” lyene mwingila mukasi ka lusandesande. Umukasi ka lusandesande ulukaamwa ukuti prokaryotic mwaya ivyakolana na manzi umwaya ivyalya, imisilya na vyuze. Ulusandesande lukaomvya ivintu vii pa kupanga vino lukulonda. Nomba cii cisicitika icicitikecitike. Wakwe fakitoli ikaomba ningo, ulusandesande lukapekanya ningo ivikacitika umukasi pakuti vyacitika mu nzila ipekanyiziwe ningo nupya pa nsita ino vilinzile ukucitikilapo.
Ulusandesande lukasumba insita itali ale lukupanga mapuloteni. Uzye lukakwanisya uli ukucita vivyo? Inkoleelo ulusandesande lukapanga ivintu ivipusanepusane umupiipi na 20 ivikaamwa ukuti ma amino acid. Ivintu vii vikaya ku ma ribosome (5), angakolana na ya masyini akalemanya ma amino acid pakuti yapange puloteni uwa musango umwi. Wakwe viivi kwene vino fakitoli ikaomba ningo ndi cakuti ikutungululwa na puloglamu imwi iya pa kompyuta, avino ni milimo iingi ino ulusandasande lukaomba ikatungululwa na cimwi icakolana na “puloglamu ya pa kompyuta” cino yakaama ukuti DNA (6). Ribosome ikapokelela ivyeo kufuma kuli DNA, pa musango wakwe puloteni ilinzile ukupangwa na vino ingapangwa (7).
Lyene ivikacitika pakuti puloteni ipangwe i cizungusyo! Cila puloteni ikapetekeka mu viputulwa vitatu iviiyele (8). Imilolekele kwene yii iyiyele iliyo ikalanga umulimo uno puloteni ilaomba. * Elenganyini pali vimasyini ivikalemanya ivyela vya kuli injini. Cila cela cilinzile ukupangwa ningo pakuti injini iombe. Vikwene avino caya na kuli puloteni ndi cakuti itapanzilwe ningo nu kupetwa vino ifwile ukuya itanga iombe ningo nupya ingonona ulusandesande.
“fakitoli” ya lusandesande—Vino mapuloteni yakapangwa: akwe fakitoli iyakwata masyini ikaomba milimo yonsi, lusandesande lwakwata ya masyini aingi aakakolonganika nu kusenda ivintu vipikaane
Uzye puloteni ikapita uli ukufuma kuno yapangilwa ukuya kuno ikulondekwa? Cila puloteni wino ulusandesande lwapanga akakwata “kamanyililo” umukasi akakasininkizya ukuti puloteni yii iize itwalwe kuno ikulondekwa. Nanti icakuti mapuloteni aingi sana yakapangwa nu kusendwa cila mineti, cila puloteni ikaya kuno ikulondekwa.
U mulandu ci uno ukumanya vii kwacindamila? Ma molecule apikaane aya umu cintu ca umi yatanga yasandane yonga. Yakafwa nga yafuma mu lusandesande. Nga yali umukasi ka lusandesande yatanga yasandane ukwaula uwazwilizyo wa ma molecule yauze apikaane. Ma enzyme yakalondekwa pakuti molecule ikapeela maka ipangike ikaamwa ukuti adenosine triphosphate (ATP), nomba amaka akafuma muli ATP yakalondekwa pakuti ma enzyme yapangike. Umu musango uli onga kwene, DNA (ciputulwa 3 icilondolola pali molecule kwene yii) ikalondekwa pa kupanga ma enzyme, lelo ma enzyme yakalondekwa pa kupanga DNA. Nupya mapuloteni yauze yangapangwa sile nu lusandesande, lelo ulusandesande lungapangwa sile na mapuloteni. *
Radu Popa uwasambilila pa tuntu tunono sana utwa umi atazumila muli vino Baibo ikalanda ukuti ivintu vyaumvilwe. Nomba umu 2004 uzizye ati: “Uzye ivintu ivyayako vingapanga uli umi lino swemo twezya vyonsi twafilwa?13 Walanzile nu kuti: “Ivikalondekwa pakuti ulusandesande lwa umi lwaomba ningo vyapikaana sana icakuti citanga cicitike luipangikile sile ulwineco.”14
Ndi cakuti icikuulwa cii cingapona pa mulandu wakuti citakweti umufula uwa mpomvu, uzye icisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile cene cingatwalilila uli vino citakwata ulondolozi pali vino umi watandike?e
Uzye mukwelenganyapo uli? Icisambilizyo ca kuti ivintu vyasangwike sile cikalanda ukuti umi wizile iuyako pano nsi ukwaula Leza. Lelo lino ya sayansi yakuya yakumanyilako ivingi pa umi, cikalenga cimanyikwe ukuti umi utizile iuyako ukwaula ukwenekela. Pakuti yasengauke intazi iiyo, ya sayansi yamwi azumila umu cisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile yakalonda ukupusanya icisambilizyo cii na vino umi watandike. Nomba uzye mukulola ukuti ukucita vivyo kwaya sile ningo?
Icisambilizyo cakuti ivintu vyasangwike sile casintilila pa myelenganyizizye yakuti ivintu vyacitikanga sile ukwaula ukwenekela pakuti umi uyeko. Nupya icisambilizyo cico cikalanda nu kuti ivintu na vyuze vyacitike ukwaula ukwenekela pakuti kuye ivya umi vyonsi ivipusanepusane nupya ivipikaane. Nomba ndi cakuti cisambilizyo kwene cii citakwata pano casintilila, i cani icingacitika uku visambilizyo vyuze ivyasintilila pa cisambilizyo kwene cii ica kutunganya sile? Wakwe vino icikuulwa ca ntunti icitakwata umufula cingapona, avino ni cisambilizyo kwene icakuti ivintu vyasangwike sile citalatwalilila.
Pa cisila ca kusambilila panono pali vino ulusandesande lwapangwa na vino lukaomba, uzye imukwata usininkizyo wakuti ivintu vizile ivipangika sile ukwaula ukwenekela nanti kwali umwi umucenjele uwavipanzile? Ndi cakuti mucili mukutwisika, sambililini pali cino cikatungulula imiombele ya nsandensande zyonsi.
^ pala. 6 Kutaya ukuli konsi ukwapeela usininkizyo wakuti ica musango uwo cingacitika.
^ pala. 18 Ma Enzyme yaya pa mapuloteni yano insandensande zikapanga. Cila enzyme ikapetwa mu musango uiyele pakuti ivikucitika mu lusandesande vyacitika zuwa. Ma enzyme aingi yakaombela pamwi pa kutungulula ivikacitika umu lusandesande.
^ pala. 20 Insandensande zimwi umu mwili wa muntu zikapangwa na ma molecule11 yakwe puloteni mupiipi na 10,000,000,000 aamisango iingi ipusanepusane.12
