1-3. (a) U mulandu ci uno melenganyo yakwe Yeova nu lulimi luno akaomvya vyapusanila sana na antunze? (b) I vyani vino tumalandapo umwi sambililo lii?

YEOVA walondanga ukuti yauze nayo yakwate umi ni nsansa, ali cino waumbiile angeli na antunze. (Masamu 36:9; 1 Timoti 1:11) Yeova watandikilepo ukuumba umuntu wino umutumwa Yoane wamile ati “Izwi.” (Yoane 1:1; Umbwilo 3:14) Yeova walanzyanyanga na Izwi kwene wii, kuli kukuti Yesu, nu kumulondolwela vino welenganyanga na vino wayuvwanga. (Yoane 1:14, 17; Kolose 1:15) Umutumwa Paulo walanzile ukuti angeli nayo kwene yakalanzyanya nupya yakwata ululimi luno yakaomvya ukupusanako nu lulimi luno antunze yakaomvya.—1 Kolinto 13:1.

² Yeova wamanya tonsi sile pa angeli alino na antunze yano waumvile. Akauvwa ndi cakuti antunze yakupepa kuli aliwe nanti icakuti yali nyanya pa nsita yonga, nupya akauvwa mapepo yao usi mulandu nu lulimi luno yakuomvya. Yeova akauvwa uku mapepo ya antu yonsi, ala ku nako akulanzyanya na angeli pa nsita ili yonga kwene.  Fwandi cii cikulangilila sile ukuti amelenganyo yakwe Yeova yaluta melenganyo ya antunze nu lulimi luno akaomvya lwaiyela sana. (Welengini Ezaya 55:8, 9.) Fwandi lino akulanda na antunze, akaangusya vino akulandapo pakuti antu yuvwe.

³ Umwi sambililo lii, tumasambilila vino Yeova akalanda na antunze umu nzila iyanguke. Tumalola vino akasenula milanzyanyizye kulingana na vino ivintu vili.

4. (a) U lulimi ci luno Yeova waomvyanga pa kulanda na Mose, Samweli, na Davidi? (b) I vyani ivyalembwa muli Baibo?

⁴ Lino Yeova walandanga nu muntu wakutandikilako, Adamu, umu calo ca Edeni, afwile waomvyanga ululimi lwa ciYebulai icaliko mpiti. Insita yuze, Yeova walandanga na Mose, Samweli, alino na Davidi. Nanti icakuti yalembanga mazwi yao umu ciYebulai nupya umu nzila ino aeneco yalembelangamo, amelenganyo yano yalembanga aakwe Leza. Yalembanga vino Yeova wayanenanga nupya yalembanga ivyacitikilanga antu yakwe Leza mpiti. Baibo ikalanda pali vino yali nu utailo, vino yatemilwe Leza na vino yaluvyanyanga. Vyonsi vii vyalemvilwe kuti tusambilileko.—Loma 15:4.

5. Uzye ciYebulai ali lulimi luno Yeova waomvyanga lyonsi pa kulanda na antu? Londololini.

⁵ Asi lyonsi lino Yeova walandanga na antu kuomvya iciYebulai. Lino aina Izlaeli yafumile umu uzya umu Babiloni, yamwi pali aliyo yalandanga ciAramaic cilawanda. Limwi ali mulandu uno Danieli, Yelemiya, na Ezila yaalembiile ivyeo vimwi muli Baibo umu ciAramaic. *—Lolini Futunoti

6. U mulandu ci uno malembelo ya ciYebulai yayasenwile ukuyatwala umu ciGliki?

⁶ Insita yuze, Alexander mukalamba wizile ateeka impanga izingi, nupya ululimi lwa ciGliki lwizile lumanyikwa sana umu mpanga izingi. Ayuda aingi yatandike ukulanda iciGliki, fwandi kwizile kuya kusenula malembelo ya ciYebulai ukutwala umu ciGliki. Malembelo yaa yano yasenwile yakaamwa ukuti Septuagint. Kuu ali kusenula kwakwe Baibo kwakutandikilapo nupya kwacindama sana. Asambilila pali Baibo yazumila ukuti malembelo aakuti Septuagint yalemvilwe na ya kasenula 72. * (Lolini futunoti.) Yamwi yakonkanga sile amazwi pa kusenula malembelo ya ciYebulai alino yamwi yene foo. Lelo aYuda alandanga iciGliki alino na ina Klistu, yazumile  ukuti malembelo yaa aakuti Septuagint, Iizwi lyakwe Leza.

7. U lulimi ci luno Yesu waomvyanga pa kusambilizya asambi yakwe?

⁷ Lino Yesu wali pano nsi limwi afwile walandanga iciYebulai. (Yoane 19:20; 20:16; Milimo 26:14) Limwi afwile waomvyanga na mazwi yamwi aciAramaic yano antu yaomvyanga sana pa nsita iiya. Nupya wamanyile ni ciYebulai ca mpiti cino Mose na ya kasema yalandanga, pa mulandu wakuti malembelo yano Mose na ya kasema yalemvile, yayawelenganga umu mang’anda ya mapepo cila mulungu. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Milimo 15:21) Nupya nanti cakuti antu yalandanga ciGliki ni ciLatin mu nsita yakwe Yesu, Baibo italanda ndi cakuti Yesu nawe walandanga indimi zii.

8, 9. U mulandu ci uno Aina Klistu aingi yalandilanga iciGliki, nupya i cani cino cikutusambilizya pali Yeova?

⁸ Alondezi yakwe Yesu akutandikilapo yavwanganga iciYebulai, nomba lino Yesu wafwile, asambi yavwanganga indimi zyuze. (Welengini Milimo 6:1.) Lino ilandwe lisuma lyasalangine, Aina Klistu aingi yalandanga ciGliki kuluta iciYebulai. Pa mulandu wakuti ciGliki acino antu yalandanga sana pa nsita iiya, mabuku yakwe Mateo, Mako, Luka, na Yoane yalembiilwe umu ciGliki nu kusalangana. * (Lolini futunoti.) Nupya yakalata ya mutumwa Paulo alino na mabuku yauze yalemvilwe umu ciGliki.

⁹ Cino tufwile kumanya i cakuti ya kalemba ya malembelo ya ciGliki, nga yakukopolola amazwi ukufuma umu malembelo ya ciYebulai, ilingi yaomvyanga Septuagint. Insita zimwi malembelo yaayo yano yakopololanga yapusananga imilembele panono na malembelo ya ciYebulai. Fwandi amalembelo aaya muli Baibo ndakai, a yaaya yano ya kasenula atamalilika yasenwile. Cii cikutulangilila ukuti Yeova asilola ukuti ululimi lumwi lwacindama ukucila uluze.—Welengini Milimo 10:34.

10. I vyani vino twasambilila kuli vino Yeova akalanda na antunze?

¹⁰ Twatitusambilila ukuti Yeova akalanda na antunze ukulingana na vino ivintu vili. Asienekela ukuti twalanda sile ululimi longa pakuti tumanye ukulonda kwakwe. (Welengini Zakaliya 8:23; Umbwilo 7:9, 10.) Nupya twatitusambilila ukuti Yeova wazwilizye antu ukulemba Baibo, lelo wayazumilizye ukuti yalembe amelenganyo yakwe ukuomvya mazwi yao aeneco.

11. U mulandu ci uno citayela uwavya kuli Yeova nanti cakuti antunze yakaomvya indimi izipusane pusane?

¹¹ Antunze yakaomvya indimi izingi wakwe cimwi, lelo kuli Yeova citaya uwavya. U mulandu ci uno twalandila vii? Muli Baibo mwaya sile amazwi yakwe Yesu anono umu lulimi luno walandanga. (Mateo 27:46; Mako 5:41; 7:34; 14:36) Lelo  Yeova walenzile ukuti amazwi yakwe Yesu yalembwe nu kusenulwa umu ciGliki, alino umukuya kwa nsita ukusenulwa nu mu ndimi zyuze. Nupya, pa mulandu wa kuti aYuda na Ina Klisitu ilingi yakopololanga Izwi Lyakwe Leza, ilyasi ilyaya muli Baibo lyasungililwa. Vino yakopololanga vizile ivisenulwa umu ndimi izingi. Lino papisile imyaka umupipi na 400 kufuma pano Yesu wavyalilwe, John Chrysostom walanzile ukuti, vino Yesu wasambilizyanga vyasenwilwe umu ndimi zya ina Asilya, aina Eguputo, aina India, aina Pesya, aina Ethiopia, alino nu mu ndimi zyuze.

¹² Uzye antu yezya uli ukulesya umulimo wa kusenula Baibo?

¹² Pa myaka ingi, antu yezya ukulesya umulimo wa kusenula ma Baibo, nupya yezya na maka kuzanza ya kasenula ya ma Baibo. Lino papisile imyaka umupiipi na 300 ukufuma pano Yesu wavyalilwe, kateeka wa ciLoma Diocletian wapeezile isunde lyakuti yonone ma Baibo yonsi kwene. Nupya lino papisile imyaka umupiipi na 1,200, William Tyndale wizile atandika ukusenula Baibo umu Cizungu. Walanzile ati, ndi cakuti Leza wamuzumilizya ukutwalilila ukuya nu umi, wali nu kusininkizya ukuti na ance kwene yamanya Baibo ukuluta na ya simapepo. Pa mulandu wakuti yamuzunyanga, Tyndale utwike ukufuma uku England pakuti asenule Baibo nu kuipulinta. Nanti cakuti intunguluzi zya mipepele zyezizye ukoca ma Baibo yonsi yano yazananga, Baibo wino Tyndale wasenwile wasalangine sana uku yantu aingi. Mu kuya kwa nsita, Tyndale iizile yamukulika pa cimuti nu kumoca. Lelo Baibo wino wasenwile wene watwalilile ukuyako, nupya iizile yamuomvya pa kusenula Baibo wakuti King James Version.—Welengini 2 Timoti 2:9.

13. Uzye vino ya kasenula ya ma Baibo yasambilila pa mamanyusikilipiti vikalanga cani?

¹³ I cacumi ukuti umu ma Baibo yamwi ampiti sana, mwaya tumwi tuno yaluvyanya nupya vimwi vimwi vikapusana. Nomba, ya kasenula ya ma Baibo isileko sana mano ukuti yamanye ivyali mu mamanyusikilipiti aingi, alino nu kuwelenga sana ma Baibo aasenwilwe mpiti. Lino yezizye ukulola ndi cakuti ma Baibo yaayo iyakolana nanti foo, yazanyile sile ivikomo ivinono muno mwaliko upusano, nupya upusano uuwo wali sile umu tuntu utunono. Lelo ilyasi ilyaya muli Baibo litaasenuka. Fwandi  cii cikalenga ukuti asambi ya Baibo yasininkizye ukuti Baibo wino yaakwata ndakai, iizwi lyakwe Leza.—Ezaya 40:8.

14. Uzye Baibo yasalangana ukufika pi?

¹⁴ Nanti cakuti antu yezya ukulesya umulimo wa kusenula Baibo, yasenulwa umu ndimi ukuluta pali 2,800. Fwandi Baibo yasalangana sana ukuluta mabuku ali yonsi. Nanti cakuti antu aingi yatataila Leza, Izwi lyakwe lyene lyatwalilila kusalangana ukuluta ibuku ilili lyonsi. Ma Baibo yamwi aasenulwa yaatala ukuwelenga nupya yataya ningo sana, lelo aingi yakalanda pi lyasi lisuma nupya yangatwazwa ukwizaya nu umi wape.

15. (a) Uzye impapulo zitu zyasenuka uli ukufuma umu 1919? (b) U mulandu ci uno impapulo zitu zikatandikilapo ukulembwa umu Cizungu?

¹⁵ Umu 1919, iumba linono lya yasambi ya Baibo lyasonsilwe ukuya “muomvi mutailwe uwa mano.” Pa nsita iiya, umuomvi mutailwe waomvyanga Cizungu pa kulanda na antu yakwe Leza. (Mateo 24:45) Nomba ndakai, impapulo izikalanda pali Baibo zyalembwa umu ndimi ukuluta pali 700. Lulimi lwa Cizungu lukaomviwa sana umu uculuzi nu mu masukulu nupya lwamanyikwa sana, wakwe vino ululimi lwa ciGliki lwamanyikwe. Fwandi mpapulo zitu zikalembelwa mu Cizungu alino lyene zisenulwa umu ndimi zyuze.

16, 17. (a) I cani cino antu yakwe Leza yalondekwanga? (b) Uzye vino yalondekwanga vyafikiliziwe uli? (c) I cani cino umwina Knorr walondesyanga?

¹⁶ Impapulo zitu zyonsi zikalanda pali Baibo. Apa kutandika, antu yakwe Leza yaomvyanga Baibo wakuti King James Version, ino yamazile ukupulinta umu 1611. Nomba ululimi ulwalimo lwali ulwa mpiti nupya lwatazile ukuvwa. Muli Baibo wii, izina lyakwe Leza litazanwanga imiku ingi, nanti cakuti lyazanwanga sana umu mamanyusikilipiti ya mpiti. Nupya muli Baibo wii mwali mumwi muno yaluvyanyizye pa kusenula nupya mwali vikomo vingi vino vitali mu mamanyusikilipiti ya mpiti. Mu ma Baibo yauze a Cizungu namo kwene mwali vino yaluvyanyizye pa kusenula.

¹⁷ Fwandi, antu yakwe Leza yalondekwanga Baibo umusenulwe ningo nupya umwangupale ukuvwika. Acino, Komiti ikaangalila umulimo wa kusenula Baibo wakuti Amalembo ya Calo Cipya yapanzilwe, nupya aina amuli komiti kwene  ii yafumyanga Baibo wii umu viputulwa, kufuma umu 1950 ukwizafika umu 1960. Ciputulwa ca kutandikilapo umu viputulwa 6, cafumile apa ukongano wa citungu pa Ogasiti 2, 1950. Pa ukongano uu, umwina Knorr walanzile ukuti antu yakwe Leza yalondekwanga Baibo umusenulwe ningo nupya umwangupale ukuvwa, uwali nu kuyavwa ukusambilila icumi ningo. Yalondekwanga Baibo uwali umwanguke ukuwelenga wakwe vino malembelo ya asambi yakwe Yesu akutandikilapo yaali. Umwina Knorr walondesyanga ukuti Baibo wakuti Amalembo ya Calo Cipya aavwe antu aingi ukumanya Yeova.

18. I cani cazwilizya ukuti Baibo asenulwe?

¹⁸ Lino cafisile umu 1963, vino umwina Knorr walondesyanga vyacitike. Baibo wii uwa malembelo ya ciGliki wizile aya umu ndimi zya ciDutch, ciFrench, ciGerman, ciItalian, ciPortuguese, ni ciSpanish. Umu 1989, Iumba Likatungulula Ilya Nte Zyakwe Yeova lyapanzile dipatimenti uku maofesi akalamba, iyakuti yaazwilizya ya kasenula yakwe Baibo. Lyene umu 2005, yonsi aasenulanga Ulupungu Lwa Mulinzi umu ndimi zyao yayazumilizye ukuti yangatandika ukusenula Baibo. Fwandi lyene, Baibo wakuti Amalembo ya calo cipya wensi nanti iciputulwa sile waya umu ndimi ukucila pali 130.

19. I cintu ci cicindame icacitike umu 2013, nupya i vyani vino tulasambilila umwi sambililo ililondelilepo?

¹⁹ Ululimi lwa Cizungu lwasenuka kufuma pano Baibo wa kutandikilapo uwakuti Amalembo ya Calo Cipya wafumiile, fwandi calondekwanga ukuti milembele yakwe Baibo nayo isenuke. Apa Okotoba 5 na 6, 2013, antu aingi ukufika kuli 1,413,676 umu mpanga 31 yazanyilwe uku kukomana kwa pa mwaka ukwalenga 129, yamwi yaatamvile sile ala yali uku mpanga zyao. Umwina uwaya umwi Umba Ilikatungulula, walanzile ukuti Baibo umupitulukwemo uwakuti Amalembo ya Calo Cipya watafuma umu Cizungu. Antu azanyilweko yatemilwe cuze, nupya aingi yalukwisye ivilamba lino yaposileko Baibo wii umupya. Lino ya kalanda ya malyasi yawelenganga vikomo kufuma muli Baibo umupitulukwemo, yonsi yasininkizye ukuti Baibo wiyo umupitulwekwemo wali umwangupale ukuwelenga nu kuvwa. Umwi sambililo ililondelilepo, tulasambilila ivingi pali Baibo wii, nupya tulalanda na pali vino akusenulwa umu ndimi zyuze.