Uzye kwayako vimwi ivya mpiti ivyazikulwa vino na Baibo yalandapo? Mu 2014 muli magazini imwi ikalanda pa vintu vya mpiti (Biblical Archaeology Review) mwali iuzyo lyakuti: “Antu yanga yano yalembwa umu Malembelo ya Ciyebulai, yano akasambilila pa vya mpiti yazana?” Icasuko cali cakuti: Antu “50 nanti ukucilapo!” Umonsi wenga wino atalumbwilwepo mwi lyasi lii a Tattenai. Uzye Tatenai ali weni? Lekini tulande pali vino Baibo yalanda pa mulimo uno waombanga.

Pa nsita imwi Yelusalemu wali u musumba uwali mu mpanga yateekwanga na ina Pesya. Umusumba wayelile umu ncende ino aina Pesya yamanga yakuti uku Mbalama ya Luzi, kulikuti ku uwondaka wa Yufulate. Lino aina Pesya yacimvizye umusumba wa Babiloni, yafumizye Ayuda yonsi aali umu uzya ukuti yakakuule cipya cipya ing’anda ya kupepelamo Yeova umu Yelusalemu. (Ezila 1:1-4) Nomba, alwani ya Ayuda yene yatalondanga ukuti ing’anda ya kupepelamo ikuulwe, lelo yene yatiile Ayuda yakulonda ukusangukila aina Pesya. (Ezila 4:4-16) Pa nsita ino umwene Dalyusi wa kutandikilako wateekanga umu 522 ukufika umu 486 B.C.E., umulasi wa ina Pesya uwi zina lyakuti Tatenai walondelizye pa mulandu uu. Baibo ikamwama ukuti; “Umulasi wa muputule wa mpanga uku mbalama ya Luzi Lwa Yufulate.”—Ezila 5:3-7.

Kwaya ivipampa ivingi ivyazanwa pano palembwa izina lyakuti Tatenai ivyaya pa vya mpiti ivikalanda pa lupwa lwakwe. Cipampa cimwi, calanda pa muntu umwi uwa mu lupwa luu, uwamanyine nu muntu wino Baibo yalandapo. Pa cipampa cii palemvilwe amazwi akuzumilizyanya amu mwaka uwalenga 20 uwa kuteeka kwa mwene Dalyusi mu 502 B.C.E. Cikalangilila ukuti uwali kambone pa kuzumilizyanya kuuko, wali u muomvi wako “Tatanu, umwene wa Muputule wa Mpanga ya ku Mbalama ya Luzi,” Tatanu kwene wii, aali Tatenai uwalandwa umwi buku lya muli Baibo lyakuti Ezila.

Uzye lyene u mulimo ci uno Tatenai waombanga? Umu 535 B.C.E., Kilusi Mukulu wankinye impanga umu vitungu, pa vitungu vii pali citungu cino yamanga yakuti Babiloni ni Mbalama ya Luzi. Nupya icitungu cii naco izile yaciputula paili, imbali yonga yatandike kuyama ukuti Mbalama ya Luzi. Mwali imizi ii; Koele-Asilya, Fonisya, Samaliya na Yuda nupya yateekwanga kufuma ku Damasiko. Nupya Tatenai kwene u wateekanga citungu cii kutandika mu 520 kufika mu 502 B.C.E.

Lino Tatenai waile uku Yelusalemu umu kulondelezya ndi cakuti Ayuda yalondanga ukusangukila aina Pesya, waile alanda ku mwene Dalyusi ukuti Ayuda yalanda ukuti umwene Kilusi wayazumilizye ukuti yakuule ing’anda yako Yeova cipya cipya. Vino yalondelizye mu vyalembwa vya kwi sano vyalangilile ukuti cali ica cumi. (Ezila 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Fwandi Tatenai yamunenyile ukuti atacilikila Ayuda ukukuula, nupya uvwilile.—Ezila 6:6, 7, 13.

Umu cumi, “Tatenai umulasi wa muputule wa mpanga uku mbalama ya luzi” atacisilepo ivili vyonsi ivya mpomvu ivyalembwa umu vyalembwa vya mpiti. Nomba Malembelo yamulandapo nu kumulumbula, ukuomvya ilumbo kwene lii ilyakuti wali umulasi. Fwandi cisinka kwene cii uusininkizyo nauze uwakuti ivyalembwa vya mpiti vikalanga ukuti vino Baibo yalanda i vya cumi.