Vino Tungasambilila Uku Vintu Ivya Umi
Ivya umi vikakula, ukusela, alino nu kusandana. Vikalenga ukuti pulaneti ino tukaikalapo iyaloleka ningo. Nupya ndakai antu yamanya ivingi pa vya umi ukucila vino cali mpiti. Uzye umi watandike uli? Elenganyini pa vyalondelelapo.
Vino ivya umi vyaya vikalangilila ukuti kwaya uwavipanzile. Ivya umi vyapangwa nu tuntu tunono sana tuno yakaama ukuti insandensande. Insandensande zikaombesya pakuti ica umi citwalilile ukuyako nu kusandana. Vii vikacitika nu mu twaumi utunono. Elenganyini pali yisiti ino yakaika muli fulaulo pakuti itutumuke. Wakwe vino insandensande izyaya umu mwili wa muntu zyacepa, avino caya nu ku nsandensande izyaya muli yisiti. Nanti ciye vivyo insandensande zii zyapangwa umu nzila ya kuzungusya. Umu nsandensande izyaya muli yisiti mwaya DNA iikalenga zyaomba ningo. Cila lusandesande lukaipangila ivyakulya pakuti lutwalilile ukuya nu umi. Ndi cakuti insandensande zya muli yisiti zitakweti ivyakulya, zikata ukuomba. Lelo ndi cakuti ika yisiti muli fulaulo insandensande zya muli yisiti zikatandika ukuomba nanti cakuti yisiti ikala pa nsita itali.
Pa myaka iingi ya sayansi yakasambilila pa nsandensande pakuti yamanye vino insandensande izyaya umu mwili wa muntu zyaya. Lelo kucili ivingi vino yatamanya. Ross King, uwasambilila sana pa miombele yakwe ya masyini, uwa pa yunivesiti ya Chalmers umu Sweden walanzile ukuti: “Kutaya ya sayansi aangalondelezya vyonsi vino tulinzile ukumanya pali vino yisiti ikaomba.”
Uzye imiombele ya kuzungusya iya nsandensande izyaya muli yisiti isilangilila ukuti kwaya uwalenzile ukuti insandensande zizyo zyaomba vivyo?
Ivya umi vitanga viyeko ukwaula ulusandesande luno yakaama ukuti DNA. DNA yapangwa nu tuntu tuno yakaama ukuti nucleotides. Cila lusandesande ulwaya umu mwili wa muntu lwakwata utu ma nucleotide 3.2 bilyoni. Utuntu kwene tuu twapangwa umu nzila iyakuti twaazwa insandensande ukupanga ivikalondekwa pakuti umwili waomba ningo.
Ndi cakuti utu ma nucleotide utwingi sana tukuombela pamwi tungapanga ulusandesande luno yakati DNA pa muku onga sile. Ivya musango uwo vingaloleka kwati vitanga vicitike.
Nanti cakuti ya sayansi yakaezya sana na maka ukulondelezya nu kupanga ivintu, kutaya usininkizyo ukalangilila ukuti ca umi cingafuma uku cintu icisi ca umi.
Umi wa antunze waiyela. Swe yantu twapangwa umu nzila iyakuti twaipakizya sana umi ukucila ivya umi vyuze. Swe antu twakwata amaka akumanya ukupanga ivintu, kumanya ivya kuvwana ningo na antu, alino nu kuya nu ulanda nanti ukuya ni nsansa ukulingana na vino ivintu vili. Twakwata na maka akuvwa umulyo, kununsya, ukuvwa iviunda, alino nu kulola makaala apusanepusane. Tukapangila limwi vino tukulonda tukacite uku nkoleelo alino nu kwezya ukucita ivingalenga tuye nu umi usuma.
Uzye mungati ivintu vii vikaicitikila sile pa mulandu wakuti vyacindama sana umu umi witu? Nanti limwi mungati vikalangilila ukuti umi u wila ukufuma kuli Kaumba witu uwaya nu kutemwa?
