1. Ewi wãween an Baibõl̦ kwal̦o̦k kõn naan in kauwe ak kaje?

TA L̦ÕMN̦AK eo am̦ ñe kwõj roñ naan in “kauwe” ak “kaje”? Eokwe, elõñ armej rej l̦õmn̦ak kõn an juon bõk wõt kaje, ak ilo m̦ool el̦ap mel̦el̦ein im ebar kitibuj elõñ men ko jet. Baibõl̦ ej ba bwe ad bõk naanin kauwe ej juon men em̦m̦an ñan kõj im jet iien ej ekkejell̦o̦k ñan mãlõtlõt, jel̦ãl̦o̦kjen̦, yokwe, im mour. (JK 1:2-7; 4:11-13) Unin ej kõnke ñe Anij ej kauwe kõj, men in ej kaalikkar bwe ej yokwe kõj im ekõn̦aan bwe jen mour ñan indeeo. (Hi. 12:6, UBS) Ñe Anij ej kaje ak kauwe kõj, ejjab kõm̦m̦ane men in ilo juon wãween elãj im eddo. Ilo m̦ool, mel̦el̦ein naan in “kauwe” ak kaje el̦ap an jitõñl̦o̦k ñan ad bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦, ãinwõt an juon jemãn ak jinen katakin ajri eo nejin kõnke ej yokwe e im ekõn̦aan bwe en bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦.

2, 3. Ad bõk kauwe ak kaje ej kitibuj ta? (Lale pija eo itulõñ.)

² L̦õmn̦ak m̦õk kõn waanjoñak in. Juon l̦adik jidikdik etan Johnny ej iukkure kõn juon ball ilowaan m̦weo im̦õn. Innem jinen ej ba ñane: “Johnny, jab iukkure kõn ball n̦e nejũm̦ kõnke emaroñ rup ak jorrããn men ko ilowaan m̦wiin!” Bõtab, Johnny ejjab roñjake jinen im ej wõnm̦aanl̦o̦k im iukkure kake ball eo. Ejjabto ear jirilo̦k im lel nien wũt eo an jinen im ear rup. Kiiõ, ta eo jinen Johnny ear kõm̦m̦ane ñan kauweik l̦adik in nejin? Ear  katakini ilo an kar kõmel̦el̦eiki bwe men eo ear kõm̦m̦ane ebõd. Bareinwõt, ear kõn̦aan bwe Johnny en kile bwe ej juon men em̦m̦an ñe ej pokake erro jemãn kõnke kien ko aerro rejim̦we im renaaj jipañe. Kõn men in ñan jipañ Johnny ñan mel̦el̦e im katak jãne, ear lo bwe ejim̦we ñan an lel̦o̦k kaje im bõke ball eo nejin ium̦win wõt jidik iien. Emaroñ kar jab em̦m̦an men in ippãn Johnny, bõtab ear jipañe ñan keememej bwe ñe ejjab pokake jemãn im jinen, innem naaj lel̦o̦k kaje ñane.

³ Ãinwõt Kũrjin ro, kõj aolep jej m̦õttan baam̦le eo an Anij. (1 Ti. 3:15, UBS) Kõn men in, ej tõllo̦kũn ñan an Jemãd ilañ Jeova, kããlõt ta eo ejim̦we im ta eo ebõd im ñan kauweik kõj ilo yokwe ñe jejjab pokake e. Bareinwõt, el̦aññe jej iiooni tokjãn ko renana kõn ad kar kõm̦m̦ane juon men ebõd, ad bõk kauwe jãn Jeova emaroñ kakeememej kõj kõn joñan an aorõk ad aikuj pokake. (Ga. 6:7) El̦ap an Anij yokwe kõj im ejjab kõn̦aan bwe jen eñtaan ilo mour ko ad.​—1 Pi. 5:6, 7.

4. (1) Ewi wãween Jeova ekõn̦aan bwe jen jipañ im kammineneik juon armej? (2) Ta ko jenaaj etali ilo katak in?

⁴ Ilo ad lel̦o̦k naanin kauwe ko me rej pedped ioon Naanin Anij ñan ajri eo nejid ak rũkkatak eo ad, jemaroñ jipañ er ñan tõpar mejãnkajjik eo ñan erom rũkal̦ooran Christ. Jej kõjerbale Baibõl̦ eo ñan katakin rũkkatak ro ad kõn ta eo ejim̦we im jipañ er ñan mel̦el̦e im ‘pokake naan ko otemjej Jesus ear jiroñ kõj.’ (2 Ti. 3:16; Matu 28:19, 20) Eñin ej wãween eo Jeova ekõn̦aan bwe jen kammineneik rein bwe ren bar jipañ ro jet ñan l̦oore Christ. (Riit Taitõs 2:11-14, UBS.) Innem jen etale uwaakin kajjitõk kein jilu raorõk: (1) Ilo an Jeova kajeik kõj, ewi wãween an men in kam̦ool bwe ej yokwe kõj? (2) Ta eo jemaroñ katak jãn waanjoñak ko an ro me Anij ear kajeik er? (3) Ewi wãween ad maroñ anõke wãween an Jeova im Nejin Jesus lel̦o̦k kauwe ñan armej ro?

5. Ilo ad bõk naanin kauwe jãn Jeova, ewi wãween an men in kaalikkar bwe ej yokwe kõj?

⁵ Jeova ej kajim̦we, letok jel̦ãl̦o̦kjen̦, im katakin kõj kõnke ej yokwe kõj. Ekõn̦aan bwe jen pãd epaake e im mour ñan indeeo. (1 Jon 4:16, UBS) Eban kõmetak kõj im kõm̦m̦an bwe jen l̦õmn̦ak bwe ejjel̦o̦k tokjãd. (JK. 12:18, UBS) Ijello̦kun an ãindein, ej lale wõt wãween ko rem̦m̦an jej kwal̦o̦ki im ej kõtl̦o̦k bwe jen kõjerbal anemkwõj in kããlõt eo ad. Kwõj kile ke wãween an naanin kauwe ko jej bũki jãn Baibõl̦, bok ko ad, jãn jemãd im jined, im em̦m̦aan ro rej lale eklejia kam̦ool bwe Jeova ej yokwe kõj? Ilo m̦ool, ñe jejjab kile bwe jaar kõm̦m̦ane juon men ebõd im em̦m̦aan ro rej lale eklejia rej kajim̦we kõj ilo yokwe im jouj, rej kaalikkar bwe rej anõke Jeova im rej yokwe kõj.​—Ga. 6:1, UBS.

6. Ñe juon ej bõk kaje im luuji eddo ko an ilo eklejia eo, ewi wãween an men in kaalikkar bwe Anij ej yokwe wõt e?

⁶ Jet iien ad bõk kaje ejjab kitibuj wõt ad bõk naanin kajjim̦we. Ñan waanjoñak, el̦aññe juon ear kõm̦m̦ane juon jerawiwi el̦ap, enaaj jako an bũki eddo ko ilo eklejia eo. Jekdo̦o̦n ñe men in ej wal̦o̦k, ak ej kaalikkar bwe Anij ej yokwe e. Men in emaroñ jipañe bwe en kile ewi joñan an aorõk ñan an kõm̦m̦an iien ñan katak Baibõl̦, kõl̦mãnl̦o̦kjen̦, im jar. Bareinwõt, an kõm̦m̦ani men kein renaaj jipañe ñan kõkajoorl̦o̦k kõtaan eo an ippãn Jeova. (Sam 19:7) Jidik kõn jidik, emaroñ bar jino bũki jeraam̦m̦an im eddo ko ear luuji ilowaan eklejia eo. Meñe juon emaroñ bukwel̦o̦k, ak men in ej kaalikkar an l̦ap an Jeova yokwe kõnke wãween in ej kõjparok eklejia eo bwe en erreo wõt. (1 Ko. 5:6, 7, 11) Innem kõnke aolep iien ejim̦we wãween an Jeova kaje kõj, an juon armej bukwel̦o̦k enaaj jipañe bwe en mel̦el̦e ewi joñan an nana men eo ear kõm̦m̦ane im jipañe bwe en ukel̦o̦k jãn bõd in an.​—Jrb. 3:19, UBS.

7. Kar wõn in Shebna, im ta wãween eo enana ear kwal̦o̦ke?

⁷ Ñan jipañ kõj mel̦el̦e kõn joñan aorõkin kaje, jen etale armej ro ruo me Jeova ear lel̦o̦k kaje ñan er. Juon iaaer ej em̦m̦aan eo etan Shebna, juon RiIsrael me ear mour ilo tõre eo an Kiiñ Hezekaia. Im eo kein karuo ej Graham, juon jeid im jatid em̦m̦aan ilo raan kein ad. Shebna ear kar “bõk eddon m̦weo im̦õn” Kiiñ Hezekaia im ear l̦ap maroñ ko ippãn. (Ais. 22:15, UBS) Ijoke, Shebna ear jino utiej bũruon im ear kõn̦aan bwe ro jet ren kautieje. Joñan, ear make kõm̦m̦ane juon an lõb eaiboojoj im ear iuwe ioon ‘jariot ko raiboojoj.’​—Ais. 22:16-18.

8. Ewi wãween an kar Jeova kajeik Shebna, im ta eo ear wal̦o̦k jãn men in?

⁸ Kõnke Shebna ear kajjioñ kautiej e make, Anij ear bõk jerbal eo an im lel̦o̦k ñan Ilaiekim. (Ais. 22:19-21, UBS) Men in ear wal̦o̦k ke Kiiñ in Assiria eo etan Senakerib ear pepe in nitbwili Jerusalem. Tokãlik, Senakerib ear jilkinl̦o̦k juon kumi in ruutiej im jarin tarin̦ae eo an ñan kaamijake RiJu ro im Kiiñ Hezekaia im kajjioñ kabbeer er bwe ren mijak in tarin̦ae. (2 Kñ. 18:17-25, UBS) Innem, Hezekaia ear jilkinl̦o̦k Ilaiekim im bar ruo em̦m̦aan bwe ren itõn wõnm̦aik ruutiej ro an Senakerib. Juon iaan em̦m̦aan rein ej Shebna, eo im ear kiiõ juon rijeje. Ilo iien in, jej loe bwe Shebna emaroñ kar katak ñan kõttãik bũruon im ear jab illu ak bũrom̦õj ke ear luuji jerbal eo an, im ear m̦õn̦õn̦õ in bõk juon jerbal ettãl̦o̦k. Ta eo jemaroñ katak jãn waanjoñak in an? Eokwe, jen etal jilu wãween ko.

9-11. (1) Ta men ko raorõk jemaroñ katak jãn Shebna? (2) Ta l̦õmn̦ak eo am̦ kõn wãween an kar Jeova kõm̦m̦an ñan Shebna?

⁹ Kein kajuon, an kar Shebna luuji jerbal eo an eaorõk ej kakeememej kõj bwe “utiej bõro ej tõll̦o̦k ñan jorrããn.” (JK. 16:18, UBS) Bõlen jemaroñ bũki jerbal ko raorõk ilowaan eklejia eo im ro jet remaroñ l̦õmn̦ak bwe el̦ap tokjãd. El̦aññe men in ej wal̦o̦k, jenaaj ke kõttãik wõt bũruod? Jenaaj ke keememej bwe unin ad maroñ kõm̦m̦ani jerbal kein im unin an tõprak men ko rem̦m̦an jej kõm̦m̦ani ej kõnke Jeova ear jipañ kõj? (1 Ko. 4:7, UBS) Rijjilõk Paul ear kakkõl kõj im ba: “Ij ba ñan kom̦ otemjej: kom̦win jab kautiej ami l̦õmn̦ak kõn kom̦ make el̦ap jãn joñan. Ak kom̦win kõttãik kom̦ ilo l̦õmn̦ak ko ami.”​—Rom 12:3, UBS.

¹⁰ Kein karuo, ilo an kar Jeova lel̦o̦k kaje ñan Shebna, men in emaroñ kar kaalikkar an tõmak bwe Shebna enaaj kar oktak. (JK. 3:11, 12) Men in ej juon katak ñan ro im em̦õj aer luuji jerbal ko raorõk ilo eklejia eo.  Ijello̦kun an rein jino illu, remaroñ wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kate er ilo aer karejar ñan Jeova. Remaroñ watõk bwe unin an Jeova kaje er ej kõnke ej yokwe er. Keememej bwe Jemãd ilañ enaaj kõjeraam̦m̦an ro rej kwal̦o̦k an ettã bũrueer. (Riit 1 Piter 5:6, 7.) El̦aññe jej kõttãik bũruod, enaaj pidodo an Jeova kauwe kõj ilo yokwe im ãeik kõj ãinwõt kl̦e ko repidodo.

¹¹ Kein kajilu, ewõr juon men eaorõk jej katak jãn wãween an kar Jeova kõm̦m̦an ñan Shebna. Meñe Jeova edike ñe juon ej kõm̦m̦an jerawiwi, ak ej kwal̦o̦k wõt an yokwe armej in. Jeova ej lale wõt men ko rem̦m̦an juon armej ej kõm̦m̦ani. Innem, el̦aññe kwõj juon jemãn im jinen ak juon em̦m̦aan ej lale eklejia, kwõnaaj ke anõke wãween an Jeova kauweik ro jet?​—Jud 22, 23, UBS.

12-14. (1) Ewi wãween an jet armej l̦õmn̦ak ñe rej bõk kaje? (2) Ewi wãween an kar Naanin Anij jipañ juon jeid im jatid em̦m̦aan ñan kajim̦we wãween an l̦õmn̦ak, im ta eo ear wal̦o̦k?

¹² Bõtab, jet armej remaroñ metak im illu ñe rej bõk kaje im rej ilo̦k jãn Anij im kattol̦o̦k er jãn eklejia eo. (Hi. 3:12, 13, UBS) Men in ej ke mel̦el̦ein bwe ejjel̦o̦k juon emaroñ jipañ er? Ejjab! L̦õmn̦ak kõn waanjoñak eo an Graham, eo im ear bukwel̦o̦k im bar jepl̦aak. Bõtab, ãlikin an kar jepl̦aaktok, ear bõjrak jãn an kwal̦o̦k naan im etal ñan kweilo̦k ko. Ak juon em̦m̦aan ej lale eklejia ear kate ñan jino m̦õttãik Graham, im ejjabto Graham ear kajjitõk bwe em̦m̦aan in en katak Baibõl̦ ippãn.

¹³ Em̦m̦aan eo ej lale eklejia ear ba: “Ear pen an Graham kõttãik bũruon. Ear inepata im illu ippãn em̦m̦aan ro rej lale eklejia eo me rar pepe ñan bukwel̦o̦ke. Innem ilo katak ko kõm̦ro ar etali tokãlik, kõm̦ro ar kõnono kõn eoon ko me rej kwal̦o̦k kõn utiej bõro im tokjãn ko rej wal̦o̦k jãne. Graham ear jino kile kain armej rot e ke ear katak Naanin Anij, im ear lo bwe ej aikuj kõm̦m̦an oktak. Im men ko ear katak kaki jãn Naanin Anij rar lukkuun jipañe. Ãlikin an kar kile “pelo̦k” eo ilowaan mejãn kõn an kar utiej bũruon im nana wãween an l̦õmn̦ak kõn em̦m̦aan ro rej lale eklejia eo, ear m̦õkaj im kõm̦m̦an oktak ilo mour eo an. Ear jino keini an etal ñan kweilo̦k ko, kal̦apl̦o̦k an iien ñan katak Naanin Anij, im kõm̦m̦an bwe an jar aolep raan en juon m̦anit im imminene ippãn. Ear bareinwõt jino kõm̦m̦ani eddo ko an ãinwõt juon bõran baam̦le im kiiõ ear l̦ap an kõrã eo pãleen im ajri ro nejin m̦õn̦õn̦õ.”​—Luk 6:41, 42, UBS; Jem. 1:23-25, UBS.

¹⁴ Em̦m̦aan eo ej lale eklejia ear bar ba: “Juon raan, Graham ear ba juon men me ear lukkuun tõpar bũruõ. Ear ba, ‘Elõñ iiõ in aõ pãd ilo m̦ool eo im iar bar juon bainier. Bõtab, kiiõ imaroñ lukkuun ba bwe ij yokwe Jeova.’” Ejjabto tokãlik, kar kajjitõk ippãn Graham ñan jipañ leto letak mic ilo iien kweilo̦k ko im ear lukkuun m̦õn̦õn̦õ kake eddo in an. Em̦m̦aan eo ej lale eklejia ej ba: “Joñak in an Graham ear katakin eõ bwe ñe juon armej ej kõttãik bũruon im̦aan mejãn Anij ilo an m̦õn̦õn̦õ in bõk kaje, elõñ jeraam̦m̦an ko enaaj loi.”

15. Ta eo jej aikuj in kõm̦m̦ane bwe jen maroñ lo tõprak ilo ad lel̦o̦k naanin kauwe ko ñan ro jet?

¹⁵ El̦aññe jekõn̦aan bwe jen juon rũkatakin eo em̦m̦an, m̦okta jej aikuj juon eo ej niknik ilo an katak Naanin Anij. (1 Ti. 4:15, 16, UBS) Ãindeinl̦o̦k wõt, el̦aññe kwõj juon eo me Jeova ej kõjerbale ñan lel̦o̦k naanin kauwe ko ñan ro jet, kwõj aikuj in kõttãik bũruom̦ im kõtl̦o̦k bwe Jeova en tõl eok ilo mour eo am̦. Innem el̦aññe ro jet renaaj kile an ettã bũruom̦, renaaj kautiej eok im enaaj pidodol̦o̦k aer roñjake naanin kauwe ko am̦. Ñan jipañ kõj kõm̦m̦ane men in, em̦m̦an jen lale waanjoñak eo an Jesus.

16. Ta eo jemaroñ katak jãn wãween an kar Jesus katakin im lel̦o̦k naanin kauwe ñan ro jet?

 ¹⁶ Aolep iien Jesus ear pokake Jemãn meñe ewõr iien ear lukkuun pen ñane. (Matu 26:39, UBS) Ear kakeememej ro rar roñjake e bwe katak ko an im mãlõtlõt eo an rar itok jãn Jemãn. (Jon 5:19, 30, UBS) Kõnke aolep iien Jesus ear kõm̦m̦ani men ko Jemãn ear jiroñe bwe en kõm̦m̦ani, eñin unin ear juon rũkaki eo em̦m̦an im ejouj. Tokjãn men in, armej ro em̦ool bũrueer rar m̦õn̦õn̦õ in kepaake e. (Riit Matu 11:29.) Naan ko rejouj an Jesus rar kõkajoor ro rar ebbeer im m̦õjn̦o̦. (Matu 12:20) Ear kajim̦we rijjilõk ro an ilo yokwe im ejouj meñe emaroñ kar jino inepata ippãer kõn aer kar akwããl kõn wõn eo el̦aptata iaaer.​—Mark 9:33-37; Luk 22:24-27.

17. Ta wãween ko me renaaj jipañ em̦m̦aan ro rej lale eklejia bwe en em̦m̦an aer jabõt im lale eklejia eo?

¹⁷ Jabdewõt iien ñe em̦m̦aan ro rej lale eklejia rej lel̦o̦k naanin kauwe ko me rej pedped ioon Baibõl̦ ñan ro jet, rej aikuj in anõke Christ. Ilo wãween in, renaaj kaalikkar aer kõn̦aan bwe Anij im Nejin ren tõl er. Rijjilõk Piter ear je im ba: “Kom̦win jabõt bwijin Anij ej pãd ippemi, im lale e, jab ilo m̦akoko, a kõn ami kõn̦aan, ekkar ñan ankilaan Anij; jab kõn on̦ããn tal̦a, a kõn ami kõn̦aan jipañ; im kom̦win jab irooj ioon ro me emõj likũte n̦a ippemi, a kom̦win make joñak ñan bwij eo.” (1 Pi. 5:2-4) Em̦m̦aan ro rej lale eklejia me rej m̦õn̦õn̦õ in kõttãik er ñan tõl eo an Anij im ñan Christ, renaaj lo tokjãn ko rem̦m̦an im bareinwõt ro ilo eklejia eo me rej jabõte im lale er.​—Ais. 32:1, 2, 17, 18.

18. (1) Ta eo Jeova ej kõtmãne bwe jemãn im jinen ajri ro ren kõm̦m̦ane? (2) Ewi wãween an Anij jipañ jemãn im jinen ajri ro?

¹⁸ Ak ta ñe jej kaje im katakin ro ilowaan baam̦le eo ad? Jeova ej jiroñ ro rej bõran baam̦le im ba: “Kom̦win jab poktake ro nejimi ñan illu, a kom̦win kõkkaajiririik er ilo kaje im katak ko an Irooj.” (Ep. 6:4) Eaorõk ke ñan kaje im katakin ajri ro nejid? Jabõn Kõnnaan 19:18 (UBS) ej ba: “Kwõn kajim̦we ajri ro nejũm̦ ke rejja iddik im remaroñ in katak. El̦aññe jab, innem kwõj jipañ er ko̦kkure er make.” Em̦õj an Jeova lel̦o̦k eddo eo ñan jemãn im jinen ajri ro bwe ren kauweik ro nejier. Innem el̦aññe rejjab kõm̦m̦ane men in, renaaj aikuj make uwaak ñan E! (1 Sa. 3:12-14, UBS) Bõtab ñe jemãn im jinen ajri ro rej jar im atartar ioon Naan ko an im jetõb kwõjarjar bwe en jipañ er, Jeova ej lel̦o̦k mãlõtlõt im kajoor eo me rej aikuji.​—Riit Jemes 1:5, UBS.

19, 20. (1) Ta jeraam̦m̦an ko jenaaj loi ñe jej m̦õn̦õn̦õ in bõk kauwe jãn Anij? (2) Ta ko jenaaj etali ilo katak eo tok juon?

¹⁹ Elukkuun lõñ jeraam̦m̦an ko jenaaj loi el̦aññe jej m̦õn̦õn̦õ in bõk kaje jãn Anij im anõke wãween an Jeova im Jesus kauweik ro jet. Baam̦le ko ad im ro ilo eklejia eo renaaj aenõm̦m̦an, im aolep renaaj kile bwe jej yokwe, kaorõk, im kõjparok er. Men in ej kwal̦o̦k wõt jidikin ad naaj mour ilo aenõm̦m̦an im m̦õn̦õn̦õ ilju im jekl̦aj. (Sam 72:7) An Jeova kauweik kõj ej kõpooj kõj ñan ad naaj mour ñan indeeo ippãn doon ãinwõt juon baam̦le eo eaenõm̦m̦an im bõrokuk ium̦win tõl eo an Jemãd eo el̦ap an yokwe kõj. (Riit Aiseia 11:9.) Innem el̦aññe jenaaj keememej wõt men in, jenaaj m̦õn̦õn̦õ in bõk kauwe im watõke bwe ej juon wãween elukkuun aorõk im ej kaalikkar an Anij yokwe kõj.

²⁰ Ilo katak eo tok juon, jenaaj bar katak kõn wãween ad lel̦o̦k kauwe ñan ro ilo baam̦le eo ad im ro ilo eklejia eo. Bareinwõt, jenaaj katak kõn wãween ad maroñ kajim̦we l̦õmn̦ak eo ad, im kõn wãween jemaroñ kõjparok kõj jãn juon men el̦apl̦o̦k an kõmmetak jãn ad bõk kaje.