Ekkar ñan juon tũkjinede, science ej “ekkatak ko an rũmmãlõtlõt ro kõn menin kõm̦anm̦an ko im wãween an aolep men ko ilo lañ im lal̦ m̦akũtkũt. Rej ekkatak kõn men kein ilo aer etali, kõm̦m̦an ekkatak kaki, im joñi.” Jerbal kein aer el̦ap aer pen im enañin aolep iien rekam̦m̦õkm̦õk. Repen kõnke emaroñ bõk wiik, allõñ, ak iiõ ñan aer katak kaki. Jet iien remaroñ jab lo tõprak ilo ekkatak kein aer. Bõtab, enañin aolep iien ekkatak ko aer el̦ap aer jipañ kõj. Jen lale jet iaaer.

Juon kom̦bani ilo Europe ear kobaik bũl̦ajtiik ko reppen ippãn kein liklik dãn ko rem̦m̦antata ñan kõm̦m̦ane juon kein liklik dãn me ej kõm̦m̦an bwe armej ro ren jab nañinmej jãn aer idaaki dãn ko rettoon. Armej rej kõjerbal kein liklik rot kein ilo iien ko ej wal̦o̦k jorrããn ko rel̦l̦ap. Ñan waanjoñak, rar kõjerbale ilo iiõ eo 2010 ke ear wal̦o̦k m̦akũtkũt lal̦ eo ilo Haiti.

Ewõr satellite ko imejatoto rej kõm̦m̦an bwe jen maroñ jel̦ã ia eo jej pãd ie ilo lal̦ in (GPS). Ilo kar jinoin, kar kõm̦m̦ane men in ñan jipañ rũttarin̦ae ro kõm̦m̦ani jerbal ko aer. Men in GPS emaroñ bar jipañ ro rej kattõr wa, bail̦at ro, rijjerakrõk ro, rũkakkidudu ro, im ro rej tallõñi tol̦ ko bwe ren maroñ jel̦ã ia ko ren etal ie l̦o̦k. Kam̦m̦oolol rũmmãlõtlõt ro me rar kõm̦m̦ane men in. Men in el̦ap an jipañ kõj bwe en pidodo ad etal ñan ijoko jekõn̦aan etal ñani.

Kwõj ke kõjerbal jeel̦boon, kampiutõr, ak Internet? Kwõj ke kile bwe ãjmour eo am̦ em̦m̦anl̦o̦k kõnke elõñl̦o̦k uno ko rem̦m̦an? Kwõj ke ekkãke ilo bal̦uun? El̦aññe kwõj, eokwe kwõj bõk tokjãn jãn ekkatak ko an jaintiij ak rũmmãlõtlõt ro. Ekkatak ko aer el̦ap aer jipañ kõj ilo elõñ wãween ko.

Jaintiij ro ilo raan kein rekõn̦aan kal̦apl̦o̦k wõt aer jel̦ã im ekkatak kõn men ko ilo lal̦ in. Kõn men in, rej kappok mel̦el̦e im etale ko kõn men kein. Ñan waanjoñak, ewõr jaintiij ro me jerbal eo aer ej ñan ekkatak kõn men jiddik ko me rej n̦aetaer atom. Im ebar wõr ro me jerbal eo aer ej ñan kõm̦m̦an etale im ekkatak ko bwe ren jel̦ã ta ko rar wal̦o̦k elõñ bilien iiõ ko remootl̦o̦k. Etke? Kõnke rekõn̦aan jel̦ã wãween an kar lal̦ in ejaak. Joñan an lõñ men ko rekõn̦aan ekkatak kaki, rej bar katak kõn men ko jejjab maroñ loi im jibwi. Jet jaintiij ro rej ba bwe ñe em̦ool an wõr Anij eo me Baibõl̦ ej kwal̦o̦k kake, eokwe remaroñ pukote im loe.

Juon eo me ej jeje kõn ekkatak ko an jaintiij ro etan Amir D. Aczel ear kwal̦o̦k kõn an rũmmãlõtlõt ro kõjerbal ekkatak ko aer ñan kajjioñ kam̦ool bwe ejjel̦o̦k Anij. Jet jaintiij im rũmmãlõtlõt ro rej wõnm̦aanl̦o̦k kõn men in im rej kõm̦m̦an etale ko ñan kam̦oole mel̦el̦e in. Juon jaintiij ebuñbuñ ej ba bwe “an ejjel̦o̦k kein kam̦ool ko kõn an jabdewõt Anij kar kõm̦anm̦an lañ im lal̦ ej kaalikkar bwe ejjel̦o̦k Anij.” Ro jet rej ba bwe jerbal ko an Anij eo me Baibõl̦ ej kwal̦o̦k kake rej  ãinwõt menin bwilõñ ko me ro jet rej kõm̦m̦ani ñan m̦on̦e kõj. *​—Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.

Bõtab, l̦õmn̦ak m̦õk kõn kajjitõk in: Ebwe ke joñan jel̦ã ko an jaintiij ro kõn men ko rej ekkatak kaki ñan aer maroñ wanlõñtak kõn mel̦el̦e ko relukkuun jejjet im jim̦we? Uwaak eo ej jaab. Elõñ tõprak ko rũmmãlõtlõt ro rar kõm̦m̦ani, ak rej kile bwe ej lõñ wõt men ko rejjañin jel̦ã im katak kaki. Juon rũmmãlõtlõt ebuñbuñ etan Steven Weinberg ej ba: “Jeban maroñ jel̦ã kõn aolep men.” Bar juon rũkaki in university etan Martin Rees (Astronomer Royal of Great Britain) ear ba: “Ewõr men ko me armej reban maroñ mel̦el̦e kaki.” Ilo m̦ool, ej lõñ wõt men ko jaintiij ro raan kein rejjañin jel̦ã kaki, jãn cell jiddik ko ilo ãnbwinnid ñan men ko rekkillep ilo lañ im lal̦. Ñan waanjoñak:

• Rej kajjitõk ippãer make im ba: Ewi wãween an cell jiddik kein ebbõk aer kajoor? Ewi wãween aer kõm̦m̦an õn ilo ãnbwinnid? Im ewi wãween aer jenolo̦k jãn doon? Rein rejjañin lukkuun lo uwaakin kajjitõk kein.

• Jaintiij ro rejjab lukkuun mel̦el̦e kõn men in. Rejjab mel̦el̦e wãween an kajoor in bõklal̦tak kõj ñe jej kãlõñl̦o̦k im wãween an kõm̦m̦an bwe allõñ en rauni lal̦ in.

• Rej kõjenolo̦k men kein ñan ruo kurub ko (dark matter im dark energy). Rũmmãlõtlõt ro rejjañin mel̦el̦e kõn men kein.

Ej lõñ wõt men ko jaintiij ro rej pok wõt kaki im rekõn̦aan jel̦ã kaki. Juon rijeje eo ebuñbuñ im emãlõtlõt ej ba: “Elukkuun lõñ men ko jejjañin jel̦ã jãn men ko jejel̦ã. Ñan ña, men ko ij ekkatak kaki relukkuun kabwilõñlõñ im kõm̦m̦an aõ kõn̦aan kal̦apl̦o̦k aõ jel̦ã men ko jet ijello̦kun aõ kapen bũruõ kõn men ko ijel̦ã kaki.”

Kõn men in, el̦aññe kwõj l̦õmn̦ak bwe katak ko an jaintiij ro rej itõn bõk jikin katak ko im tõmak ko ilo Baibõl̦ me rej kwal̦o̦k kõn Anij, eokwe l̦õmn̦ak m̦õk kõn men in: Meñe elõñ kein jerbal ko rem̦m̦an an jaintiij ro ak edik aer jel̦ã kõn menin kõm̦anm̦an ko im wãween an aolep men ko ilo lañ im lal̦ m̦akũtkũt. Kõn men in, jej aikuj keememej bwe elukkuun lõñ men ko kõn lañ im lal̦ me jejjañin jel̦ã kaki. Ãlikin an bok eo etan Encyclopedia Britannica kwal̦o̦k kõn ekkatak ko an ro rej katak kõn iju ko im bũl̦ãnet ko kab tõprak ko rar loi, ear kõjjem̦l̦o̦k im ba: “Ãlikin enañin 4,000 iiõ in an rũmmãlõtlõt ro ekkatak kõn iju ko im bũl̦ãnet ko, ej lõñ wõt men ko jejjab lukkuun jel̦ã kaki ãinwõt kar ro ilo Babil̦on.”

Ri Kõnnaan ro an Jeova rej kautiej pepe ko an kajjojo armej kõn men in. Kõmij l̦oore naanin kakapilõk eo ilo Baibõl̦ me ej ba: “Ami kõmmaanwa en wal̦o̦k ñan armej otemjej.” (Pilippai 4:5) Kõmij rõjañ eok bwe kwõn etale ippam̦ make ñan lale el̦aññe katak ko an jaintiij ro im Baibõl̦ rej errã ippãn doon.