Ӱшан мыланна молан кӱлеш?

ИКЫМШЕ статьяште палемдыме Дэниел ӱшаным огеш йомдаре ыле гын, ракым сеҥен кертеш ыле мо? Тудо тачысе кече марте илен шукта ыле мо? Очыни, чот ӱшаныше еҥ-влакат, Дэниеллан ӱшан илыше кодаш полшен кертеш ыле манын, пеҥгыдын каласен огыт керт. Тиде теве мом ончыкта: ӱшан пайдам конда гынат, чыла чер деч тудо эмлен огеш керт.

Си-би-эс телерадиокомпанийлан интервьюм пуымо годым, врач Нейтан Черни палемден: ӱшан еҥ-влакым неле чер деч паремден кертеш манын шонаш чот лӱдыкшӧ. Тудо каласен: «Южо ешыште марий-влак черланыше ватыштым вурсат. Нуно ойлат, пуйто ватышт сай нерген шагал шонкалат да шке шижмашыштым огыт эскере. Тыгай марий-влак шонат, пуйто шонымашым эскерен, айдеме чержым кораҥден кертеш. Тиде чынжымак тыге лиеш ыле гын, айдеме тазалыкше начареммылан шке титакан лиеш ыле, вет черым сеҥашлан тудо ситышын тыршен огыл». Врачын мутшо почеш, сай нерген шонен, черым сеҥаш лиеш манын шонымаш иллюзий гына улеш, тыге шонаш йоҥылыш.

Чынжымак, неле чер дене кучедалмаш черле еҥын тыгакат шуко вийым налеш. Черланыше айдемым чер дене кучедалмаште шагал вийым пыштымыжлан титаклаш гын, тудлан эше нелырак лиеш. Сандене йӧратыше родо-влак тудым огыт титакле. Тугеже ӱшан нимогай пайдам огеш кондо манын, каласаш лиеш мо?

Уке. Ончыч палемдыме врач паллиативный эмлымаште специалист улеш. Тиде эмлымашын тӱҥ цельже — айдемым чер деч паремдаш але илышыжым шуяш огыл, а чер дене кучедалмыжым куштылемдаш. Тыгай врач-влак пеҥгыдын ӱшанат: колышаш пациент-влакым эмлыме годым нунын кумылыштым нӧлташ чот кӱлешан. Лачак ӱшан тыгай полышым пуэн кертеш. Тидым шуко случай пеҥгыдемда.

Ӱшанын пайдаже

Медицине дене кылдалтше теме-влак нерген возышо У. Гиффорд-Джонс журналист манеш: «Ӱшан шуко пайдам конда. Тудын кугу вийже уло». Чер деч колышаш еҥ-влаклан эмоциональный полышын рольжо нерген тӱрлӧ шымлымашым шотыш налын, тудо иктешлымашым ыштен: тыгай полыш еҥ-влаклан сайым вучен илаш полша. 1989 ийыште эртарыме шымлымаш ончыктен: эмоциональный полышым налше пациент-влак шукырак илат. Шукерте огыл эртарыме тыгаяк шымлымаш-влак тидым пешыжак огыт пеҥгыдемде. Туге гынат, нине шымлымаш-влак палемденыт: моло пациент-влак дене таҥастарымаште эмоциональный полышым налше пациент-влак депрессий ден корштымаш деч шагалрак орланат.

Вес шымлымашым ончалына. Тудо ончыкта, могай рольым оптимизм ден пессимизм ишемий шӱм чер (ИШЧ) дене черланымаште модыт. Тиде шымлымаште 1 300 утла пӧръеҥ участвоватлен. Нуным терген йодыштыныт, кузе нуно илышым ончат — оптимизм але пессимизм дене. Лу ий эртымеке, нине пӧръеҥ-влак гыч 12 процентшын ИШЧ лийын. Нунын коклаште пессимист-влак кок гана утларак лийыныт. Гарвард университет гыч Лора Кубзански доцент ойла: «Сай нерген шонкалымаш тазалыклан пайдам конда манын шонымаш ончыч ала-могай еҥ-влакын каласкалымышт дене веле негызлыме лийын. А ишемий шӱм чер шотышто эртарыме шымлымашлан кӧра ындыжым тиде шонымашым медицинат пеҥгыдемда».

Южо шымлымаш ончыктен: кӧ шке тазалыкшым начарлан шотла, тудлан операций деч вара паремашлан шукырак жап кӱлеш, а кӧ шке тазалыкшым сайлан шотла, вашкерак тӧрлана. Южыштын шонымышт почеш оптимизм эсогыл илышым шуэн кертеш. Мутлан, ик шымлымашым тыгай цель дене эртареныт: пален налаш, кузе шоҥгылык шотышто сай да уда ончалтыш илалше еҥ-влакын тазалыкыштым вашталта. Илалше еҥ-влаклан экраныште кӱчык жап койышо мут-влакым ончыктеныт. Нине мут-влак шоҥгылыкын уш-акыл да опыт дене кылдалтме нерген ойленыт. Лектышыже могай лийын? Илалше-влакын ошкылмышт талынрак да пеҥгыдырак лийын. Тазалыкыштлан тиде тыгай пайдам конден, пуйто нуно латкок арня мучко физкультурым ыштеныт.

 Сайым ужын тыршымаш, оптимизм да ӱшан тазалыклан молан пайдам кондат? Шанчыеҥ ден врач-влак айдемын уш ден капшым эше тынар чот сайын шымлен шуктен огытыл, сандене тиде йодышлан тичмаш вашмутым пуэн огыт керт. Туге гынат, нине специалист-влакын тиде шотышто южо шонымаш уло. Мутлан, ик профессор-невролог ойла: «Куанен да ӱшанен илаш пеш сай. Тиде стресс деч арала да тазалыклан пайдам конда. Тиде эше ик йӧн кузе еҥ-влак шке тазалыкыштлан полшен кертыт».

Тыгай шонымаш южо врачлан, психолог да шанчыеҥлан у семын чучын кертеш, но Библийым шымлыше-влаклан тудо у огыл. 3 000 ий наре ончыч уш-акылан Соломон кугыжа возен: «Куаныше шӱм — сай эм, а волышо кумыл вийым налеш» (Притчи 17:22). Тиде шомак мо нерген ойла? Куаныше шӱм кеч-могай чер деч паремда манын, тыште возымо огыл, тудо эм гай пайдам конда веле манын палемдыме.

Чынжымак, ӱшан эм лиеш ыле гын, могай врач тудым возен огеш пу ыле? А эше ӱшан тазалыклан гына огыл, вес шотыштат пайдам конда.

Оптимизм, пессимизм да тендан илышда

Шымлызе-влак тыгай иктешлымашыш толыныт: сайым ужын тыршымаш оптимист-влаклан тӱрлӧ шотышто пайдам конда. Мутлан, школышто, пашаште, эсогыл спортыштат. Тидым вес шымлымашат пеҥгыдемда. Шымлымашым куштылго атлетике ӱдырамаш командыште эртареныт. Тренер-влакым спортсменке-влакын моштымашыштлан оценкым пуаш йодыныт. Тыгодымак нине спортсменке-влак дечынат йодыныт, мыняр чот нуно сеҥымашлан ӱшанат. Шымлымаш ончыктен: спортсменке-влакын результатышт шукыракшым тренер-влакын оценкыштлан огыл, а ӱдырамаш-влакын ӱшанен вучымыштлан келшен толын. Молан ӱшан тыгай кугу пайдам конда?

Пессимизм нерген шымлымаш тиде шотышто шукырак пален налаш полшен. 1960-шо ийлаште шанчыеҥ-влак янлыкын койышыштым шымленыт. Янлыкын посна койышыштым умылтарашлан, нуно «тунемме вийдымылык» манме ойсавыртышым шонен луктыныт. Шымлызе-влак айдемынат тыгай синдром лийын кертмым умылен налыныт. Айдемын тиде синдром уло але уке ончыкташлан тестым эртареныт. Еҥ-влаклан кугу да йыгыжге йӱкым чӱктеныт. Нуно йӱкым чараш тунем кертыт манын каласеныт. Тидлан палемдыме радам почеш кнопкым темдалаш кӱлын. Кӱштымаш почеш ыштен, тестым эртыше-влак йӱкым чарен кертыныт.

Кокымшо группылан тидымак ышташ каласеныт, но нунын случайыште кнопкым темдалмышт йӱкым чарен огыл. Сандене тиде группо гыч шукыштын тыгай шижмашышт лектын, пуйто нуно нимомат ыштен огыт керт. Вес тест-влакым эртарыме годым кӱштымӧ почеш ышташ нунын уже лӱдмашышт лийын. Нуно шоненыт: мом гына огыт ыште, чылажат арам лиеш. Но тиде группышто оптимист-влакат лийыныт. Нуно весе-влак дене таҥастарымаште ӱшаным йомдарен огытыл.

Нине тест-влак гыч южыжым ямдылаш полшышо Мартин Селигман илыш мучко оптимизм ден пессимизмым шымлен. Тудо шкеныштым йӧрдымылан шотлышо еҥ-влакын шонымыштым шымлен. Селигман тыгай иктешлымашым ыштен: уда нерген гына шонымаш еҥ-влаклан илышыштышт тӱрлӧ чаракым шында, да тыгай еҥ-влакын илышыште нимомат ыштымышт ок шу. Шымлымашым эртарымеке, тудо тыге иктешлен каласен: «Коло вич ий мучко эртарыме шымлымаш-влак раш ончыктеныт: ме пессимист семын шонаш тунемынна гын, пуйто илышыште нигунамат ниможат сайын огеш лек, шукыж годым тыгакак лектеш, а оптимист семын шонена гын, сайже шукырак лиеш».

Кузе уже каласыме лийын, нине иктешлымаш-влакым таче иктаж-кӧ у шонымашлан шотлен кертеш, но Библийым шымлыше-влак тидым шукертак паленыт. Тыште возымылан вниманийдам ойырыза: «Орлык кечын кумылет волен гын, вий-куатет шагал лиеш» (Притчи 24:10). Библийын умылтарымыж дене келшышын, уда шонымаш ден кумыл волымылан кӧра айдеме нимомат ыштен огеш керт. Пессимизмым сеҥаш да оптимизм дене илаш мо полша?

[Сӱрет]

Ӱшан шуко пайдам конден кертеш.