1, 2. 1) ¿Toni okachi mochiujtok itech nejin tonalmej? 2) ¿Toni netajtanilmej tiknankiliskej itech nejin tamachtilis?

SE TOKNIUJ siuat kayot Europa kijtoua nejin keman kielnamiki tein kipanok: “Keman nisiuapilok nikatka, sayoj nikitaya teikamauiltilis. Yejua ika, nikixtopeuak kemej motaixyekanaya itech noaltepeuj uan nikpaleuij tanemililmej tein miakej kiitayaj ke kiyektaliskia tein mochiujtoya. Tein melauj, miak xiujmej nikatka niinovia se terrorista”. Se tokniuj takat kayot África kimelaua keyej semi tateuiaya: “Niknemiliaya ke noxolal okachi tayekantoya ke okseki xolalmej, uan nimokalakij itech se partido político. Ompa techmachtijkej maj tikinmiktikan ika lanzas akin techixnamikiaj, hasta akin katkaj kayomej itech toxolal”. Uan se tokniuj siuat akin no kayot Europa kijtoua: “Niteltechikoitaya uan nikintauelitaya nochin akin okseko kayomej katkaj oso kipiayaj okse taneltokalis”.

² Axkan, okachi miakej tanemiliaj kemej tanemiliayaj nejin eyi tokniuan. Miakej tateuiaj porin kitemouaj kiyektaliskej tein mochiujtok. Tein mochiua itech tekiuajyot okachiok kinxexeloua taltikpakneminij. Uan itech miak altepemej, okachiok kintauelitaj akin okseko kayomej. Kemej moijtojka itech Biblia, taltikpakneminij itech nejin itamian tonalmej amo kitemouaj kiyektaliskej kuejmolmej iniuan oksekin (2 Tim. 3:1, 3). ¿Keniuj  tiitekitikauan Dios uelis tiksentokaskej kuali timouikaskej maski noyampa taltikpakneminij okachi xexeliujtokej? Ineskayo Jesús uelis techmachtis miak taman. Itech itonaluan, amo nochin kinyolpaktiaya kemej motaixyekanaya. Itech nejin tamachtilis, tiknankilitij eyi netajtanilmej: ¿Keyej Jesús amo kinpaleuij akin kiixnamikiaj tekiuajyot? ¿Keniuj kinextij ke itekitikauan Dios moneki amo kipaleuiskej nion se taltikpaktekiuajyot? Uan ¿keniuj techmachtij maj amo tiktemokan tikyektaliskej teisa ika tateuilis?

3, 4. 1) ¿Toni kinekiaj miakej judíos itech itonaluan Jesús? 2) ¿Keniuj nejon kinijtakoj imomachtijkauan Jesús?

³ Miakej judíos akin Jesús kinnojnotsak amo kinekiajok maj romanos kinixyekananij. Celotes katkaj seki judíos akin kitelixnamikiaj tekiuaj uan kinoliniayaj oksekin maj no ijkon kichiuanij. Miakej kitojtokakej “Judas [...] ten ualeuak Galileajkopaka”, akin nemik itech yekinika siglo. Judas kijtouaya ke katka mesías uan kinkajkayauak miakej. Tajkuilojkej judío Josefo kijtoj ke nejin takat kinyolchikauak judíos maj kinixnamikinij romanos uan akin kiixtauayaj impuestos kiniluiaya ke katkaj moujkamej. Romanos kimiktijkej Judas (Hech. 5:37). Seki celotes hasta tateuiayaj porin kitemouayaj kiajsiskej tein kinekiaj.

⁴ Miakej judíos kitelnekiaj maj ejkoni Mesías, porin kinemiliayaj ke yejua kichiuaskia maj romanos amo kinixyekananijok uan maj Israel oksepa yeskia se ueyi altepet (Luc. 2:38; 3:15). Miakej kinemiliayaj ke Mesías kiixtaliskia se tekiuajyot ompa Israel. Ijkon, nochin judíos akin momoyaujkaj itech tataman altepemej mokepaskiaj ininaltepeuj. Tein melauj, se tonal Juan Taauijkej kitajtanij Jesús: “¿Kox melau Tejuatsin ya ti Cristo [...] ten ualaskia? Oso, ¿kox tikchiaske ok ma uiki okse[?]” (Mat. 11:2, 3). Xa motajtaniaya ox yeskia okse taltikpaknenkej akin kinmakixtiskia judíos. Satepan ke Jesús moajokuik, ome imomachtijkauan moajsikej iuan keman yajtoyaj Emaús uan kiluijkej ke Mesías amo kichiujka tein yejuan kichiayaj (xikonixtajtolti Lucas 24:21). Uan tepitsin satepan, tatitanilmej kitajtanijkej: “Totekotsin, ¿xe axkan ya tikintekauilia ke oksepa in pueblojuani de Israel ma yejuan moyekantiyakan san?” (Hech. 1:6).

5. 1) ¿Keyej akin nemiaj Galilea kinekiaj maj Jesús mochiuani inintekiuaj? 2) ¿Keniuj kinpaleuij Jesús maj kipatanij inintanemilil?

⁵ Judíos kichiayaj maj Mesías kiyektaliani ininkuejmoluan. Xa yejua ika akin nemiaj Galilea kinekiaj maj Jesús mochiuani inintekiuaj. Xa kinemiliayaj ke amo akin okachi kuali kinixyekanaskia: kuali tamachtiaya, uelia tapajtiaya uan hasta kintamakaya akin mayantoyaj. Satepan ke kintamakak kemej cinco mil takamej, kimatik ke taltikpakneminij “semi moijsiuuilijtoyaj ya para kikitskiske [...] uan kitayekankaketsaske keme ninrey”, yejua ika “yajki kampa ne tepeyo” (Juan 6:10-15). Mostika, taltikpakneminij xa tepitsin motamatilijkajya. Ijkuak, Jesús kinmelauilij ke yejua amo kinmakako tein ika moixpanoltiskiaj, ta kinmachtiko tein kichiuas iTekiuajyo Dios. Kiniluij: “Amo ximotekitiltikan san sayo ika in takualis ten panoa san. Ta, ximotekitiltikan de ika ne takualis [...] ten namechmakas ne yek nemilis nachipa” (Juan 6:25-27).

6. ¿Keniuj senkis kinextij Jesús ke amo kitemouaya yeski tekiuaj nikan taltikpak? (Xikonita yekinika taixkopin ipeujyan tamachtilis.)

⁶ Tepitsin achto ke momikiliskia, Jesús kiitak ke seki itatojtokakauan kichiayaj maj kiixtaliani se tekiuajyot ompa Jerusalén. Yejua kintapouij tanojnots kampa ika motajtoua minas uan ijkon kinpaleuij maj kiajsikamatinij ke amo kichiuaskia nejon. Kijtoj ke yejua katka kemej “se tagat ten ueyi tekiua” akin monekia yas miak tonalmej (Luc. 19:11-13, 15). Okse tonal, Jesús kiyekiluij tekiuaj romano  Poncio Pilato ke yejua amo mokalakiaya itech taltikpaktekiuajyot. Pilato kitajtanij: “¿Xe tejua ya no tiueyichiuke rey den pueblojuani judíos?” (Juan 18:33). Xa semi kitekipachouaya maj Jesús kinoliniani taltikpakneminij maj iuan kinixnamikinij romanos. Sayoj ke Jesús kinankilij: “Nejuatsin amo [...] ni rey de nikan taltikpak” (Juan 18:36). Yejua amo kitemoj pouis itech taltikpaktekiuajyot, porin iTekiuajyo moajsiskia ne iluikak. Uan no, kiluij ke ualaj nikan taltikpak kiteixmatiltiko tein melauak (xikonixtajtolti Juan 18:37).

7. ¿Keyej uelis yeski ouij amo tiknemiliskej ke kuali tein kichiuaj akin kitemouaj kiyektaliskej tein tekiuanij amo kiyekchiujtokej?

⁷ Jesús senkis kimatia toni tekit monekia kichiuas. Komo tejuan no senkis tikmatij toni tekit moneki tikchiuaskej, amo tikinpaleuiskej akin kitemouaj kiyektaliskej tein tekiuanij amo kiyekchiujtokej, nion itech totanemilil. Nejin xa ouij techkisas. Se tokniuj takalpanojkej kijtoua ke akin nemij kampa yejua takalpanoua okachiok kinixnamikij tekiuanij. Moueyichiuaj ika ininaltepeuj uan kinemiliaj ke okachi kuali nemiskiaj komo semej akin ompa nemi kinixyekanaskia. No kijtoua: “Niyolpaki porin tokniuan amo xexeliujtokej porin kitayekanaltiaj kiteixmatiltiskej iTekiuajyo Dios. Takuaujtamatij ke Dios kijkuanis teikamauiltilis uan okseki kuejmolmej tein tikpiaj”.

8. ¿Keniuj ininka mauiltiayaj judíos itech yekinika siglo?

⁸ Keman taltikpakneminij kiitaj ke ininka mauiltiaj, okachi kiixnamikij tekiuajyot. Itech itonaluan Jesús, taltikpakneminij okachiok taixnamikiaj porin monekia kiixtauaskej impuestos. Tein melauj, “Judas [...] ten ualeuak Galileajkopaka” taixnamikik porin tekiuanij kinijkuilojtoyaj taltikpakneminij uan ijkon kimatiskiaj ke taxtaujtoyaj impuestos. Uan monekia kiixtauaskej miak taman, kemej neskayot, komo kipiayaj talmej uan kalmej. Uan kemej akin kisentiliayaj impuestos semi tachtekiaj, judíos okachi ouij kinkisaya taxtauaskej. Kemansa, akin kisentiliayaj impuestos kintaxtauiayaj ueyichiuanimej uan ijkon kinmakaskiaj okachi tanauatil tein satepan ika motomintiayaj. Zaqueo, akin kinixyekanaya akin kisentiliayaj impuestos ompa Jericó, moteltomintij porin kichiuaya maj taltikpakneminij taxtauanij okachi ke tein monekia (Luc. 19:2, 8).

9, 10. 1) ¿Keniuj akin kiixnamikiaj Jesús kitemojkej maj kijtouani keniuj kiitaya tein kichiuayaj tekiuanij? 2) ¿Toni techmachtia kemej tanankilij Jesús? (Xikonita ojpatika taixkopin ipeujyan tamachtilis.)

⁹ Akin kiixnamikiaj Jesús kitemojkej maj kijto keniuj kiitaya maj se taxtaua impuestos. Yejua ika, kitajtanijkej ox monekia taxtauaskej se denario, se taman impuesto tein  nochin judíos monekia kitemakaskej (xikonixtajtolti Mateo 22:16-18). Nejin impuesto yejua tein okachi kinkualantiaya judíos, porin kinelnamiktiaya ke romanos kinixyekanayaj. “Tamatinime ten pouiaj iuan in rey Herodes” kinekiaj maj Jesús mokuejmolkalakiani ijkon: komo kijtouaya ke monekia amo se kiixtauas impuesto, ueliskia kipantiskej ke kiixnamiktoya tekiuajyot, sayoj ke komo kijtouaya ke monekia se kiixtauas, imomachtijkauan xa amo kitojtokaskiajok.

¹⁰ Kemej amo kinekia kipaleuis nion kiixnamikis tekiuajyot, Jesús kuali kinemilij keniuj tanankilis. Kijtoj: “Xikmaktilikan in rey César ten kinamiki xikmaktikan César, uan xikmaktilikan Dios ten kinamiki xikmaktikan Dios” (Mat. 22:21). Kimatia ke miakej akin kisentiliayaj impuestos semi tachtekiaj. Sayoj ke amo kitayekanaltij nejon, okachi kuali kitayekanaltij iTekiuajyo Dios, tein yekmelauj kiyektalis nochi kuejmolmej. Ijkon kinextij tein tinochin moneki tikchiuaskej. Maski se tanemilil moitas ke melauak uan kuali yetok, moneki amo keman tikpaleuiskej nion tikixnamikiskej se taltikpaktekiuajyot. Akin tikchiuaj kemej Cristo amo ika titajtouaj tein amo kuali tein mochiua itech tekiuajyot nion tikinijijtouaj, ta tiktayekanaltiaj iTekiuajyo Dios uan imelaujkayo (Mat. 6:33).

11. ¿Toni okachi tapaleuia maj amo mochiuaok teikamauiltilis?

¹¹ Miakej tokniuan uelinij mokixtilianij tanemililmej tein ika kiixnamikiaj tekiuajyot. Se tokniuj siuat kayot Gran Bretaña kijtoua: “Satepan ke nimomachtij Sociología itech universidad, okachi niknekia maj moyektali tein tekiuanij amo kiyekchiujtoyaj. Niknekia maj moixtalianij tanauatilmej tein ika kinpaleuiskiaj akin tiltik ininnakayo, porin semi toka mauiltijkaj. Miakpa nitatania ika tein nikmelauaya, sayoj ke amo niyolpakia. Amo nikajsikamatia ke tein kichiua maj taltikpakneminij ininka mauiltikan akin taman kemej ixtamatij yejua tein kipiaj itech ininyolo, uan ompa moneki se kikixtis. Sayoj ke, keman peuak nimomachtia Biblia, nikajsikamatik ke yekinika nejua monekia nimokixtilis itech noyolo. Uan se tokniuj siuat akin chipauak inakayo yejua akin nechpaleuij ika miak nejmachkayot. Axkan, nitekiti kemej precursora regular itech se nechikol itech tajtol ika señas. Nimomachtijtok nikinnojnotsas nochin tataman taltikpakneminij”.

12. ¿Toni katka “tamajmaualis” tein imomachtijkauan Jesús ika monekia moyekpiaskej?

¹² Itech itonaluan Jesús, taixyekananij itech taneltokalis semi tapaleuiayaj itech taltikpaktekiuajyot. Kemej neskayot, amatajkuilol La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús kijtoua ke judíos xexeliujtoyaj itech tataman taneltokalismej tein tamatiaj kemej “partidos políticos”. Yejua ika, Jesús kinnejmachtij itatojtokakauan: “Xikpiakan cuidado de ne tamachtilis ten kipiaj in fariseos uan ten kipiaj in rey Herodes, porin ne tamachtilis temajmaua ika tajtakol” (Mar. 8:15). Keman ika tajtoj Herodes, xa ininka tajtojtoya itapaleuijkauan. Oksekin katkaj fariseos. Yejuan kinekiaj maj judíos amo moajsinijok ininmako romanos. Amatajkuilol Mateo kijtoua ke Jesús no ininka tajtoj saduceos keman kinnejmachtij itatojtokakauan. Saduceos kinekiaj maj romanos kisentokanij kinixyekananij porin miakej katkaj uejueyi chiuanimej itech tekiuajyot. Jesús senkis kinnejmachtij imomachtijkauan maj moyekpianij ika “tamajmaualis”, oso inintamachtilis nejin eyi tataman oloch taltikpakneminij (Mat. 16:6, 12). Semi kuali maj tikelnamikikan ke Jesús kinnejmachtij nejin tepitsin satepan ke akin nemiaj Galilea kinekkej maj mochiuani inintekiuaj.

13, 14. 1) ¿Toni panoua keman taneltokalis kipaleuia taltikpaktekiuajyot? 2) ¿Keyej moneki amo tiktemoskej titateuiskej, hasta keman toka mauiltiaj? (Xikonita expatika taixkopin ipeujyan tamachtilis.)

¹³ Keman taneltokalis kipaleuia taltikpaktekiuajyot,  miakpa kichiua maj onka tateuilis. Jesús kinmachtij itatojtokakauan maj amo kipaleuikan tekiuajyot nion maj kiixnamikikan. Yejua ika, tayekankatiopixkamej uan fariseos kinekkej kimiktiskej Jesús. Yejuan mouiaj maj taltikpakneminij kitajtolkakinij uan maj amo kintojtokanijok yejuan. Komo panouaya nejon, kipoloskiaj tanauatil tein kipiayaj itech taneltokalis uan itech tekiuajyot. Kijtouayaj: “Tajkon tikauaj nijin tagat Jesús ma tachiutinemi ika miak taman, ijkuakon nochi in tagayot takuautamatiske iuan. Ika ya nojon ne tekiuani romanos yejuan ualaske uan [...] techkuiliske totanauatil uan no techkuiliske nochi totaluan” (Juan 11:48). Yejua ika, tayekankatiopixkat Caifás kinemilij keniuj kimiktiskiaj Jesús (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Caifás mochiak hasta maj tayoua uan ompa kintitanik tateuianij maj kikitskitij Jesús. Sayoj ke Jesús kimattoya ke kiixtalijkaj kimiktiskej. Yejua ika, itech nejon youak keman iniuan takuaj itatitaniluan, kiniluij maj kitemouanij seki espadas. Ika ome espadas kinmachtiskia se taman tein motelneki (Luc. 22:36-38). Nejon youak, miakej taltikpakneminij kikitskitoj Jesús, uan Pedro tel kualanik porin ika mauiltiayaj Jesús uan ika se espada kinakaskotonak semej takamej (Juan 18:10). Sayoj ke Jesús kiluij: “Xikyektali momachete kampa tikieua. Porin nochi naken moteuis ika machete, yejua ne no ika machete mikis” (Mat. 26:52, 53). Nejon tein kinmachtij iuan mouikaya tein kijtojka tepitsin achto itech se netataujtil: ke imomachtijkauan monekia amo mokalakiskej itech tein mochiua itech taltikpak (xikonixtajtolti Juan 17:16). Sayoj Dios kinamiki kiyektalis tein amo moyekchiua.

15, 16. 1) ¿Keniuj iTajtol Dios kinpaleuiani tokniuan maj amo tateuikan? 2) ¿Toni kiyolpaktia kiitas Jiova itech nejin tonalmej?

¹⁵ Tokniuan akin ininka titajtojkej itech yekinika párrafo kiajsikamatkej nejin uan kipatakej inintanemilil porin kinekiaj kichiuaskej kemej Cristo. Tokniuj siuat akin kayot Europa kijtoua: “Nikitani ke tateuilis amo kijkuania teikamauiltilis. Miakpa, akin tateuiaj kinmiktiaj uan miakej tauelmiktinemij. Nimomachtis itech Biblia ke sayoj Dios uelis senkis kiyektalis tein amo moyekchiua itech taltikpak semi nechyolpaktia. Yejua nejin tamachtilis tein nikteixmatiltiani itech veinticinco xiujmej tein panouanij”. Tokniuj akin kayot África kiixpatak lanza ika “Tajtoltsin de Dios. Porin ne Tajtoltsin keme yeskia se machete ten techmaktilia in [y]ektikatsin [e]spíritu” (Efes. 6:17). Axkan nochin kinmatiltia se tanauatil tein kinyolseuia, uan amo kinchichikouia. Uan satepan ke okse tokniuj siuat akin no kayot Europa mochiuak itaixpantijkauj Jiova, monamiktij iuan se tokniuj akin poui iniuan seki maseualmej akin achto kintauelitaya.

¹⁶ ¡Uan semi moneki maj se kipata nejin! Biblia kijtoua ke taltikpakneminij tamatij kemej ueyiat tein ejekat kiolinia uan amo keman seujtok (Is. 17:12; 57:20, 21; Apoc. 13:1). Taltikpaktekiuajyot kinxexeloua taltikpakneminij uan kichiua maj moteuikan. Sayoj ke, tejuan titapaleuiaj maj onka yolseuilis uan maj amo tixexeliujtokan. Tikyekmatij ke Jiova kiyolpaktia kiitas ke maski taltikpakneminij xexeliujtokej, itech ixolal nochin kuali mouikaj (xikonixtajtolti Sofonías 3:17).

17. 1) ¿Toni eyi taman tapaleuis maj amo tixexeliujtokan? 2) ¿Toni tikitaskej itech okse tamachtilis?

¹⁷ Itech nejin tamachtilis, tikitakej eyi taman tein tapaleuia maj amo tixexeliujtokan. Yekinika, maj titakuaujtamatikan ke iTekiuajyo Dios kijkuanis teikamauiltilis. Ojpatika, maj amo tikpaleuikan nion tikixnamikikan taltikpaktekiuajyot. Uan expatika, maj tikixtopeuakan tateuilis. Sayoj ke, tachikoitalis kemansa uelis kichiuas maj timoxexelokan. Itech okse tamachtilis, tikitaskej toni techpaleuis maj amo titechikoitakan, ijkon kemej kinpaleuij yekinika itatojtokakauan Cristo.