IJKUAK onikpiaya 12 xiuitl onikitak onikpiaya itlaj tlen miak ipati tlen uelis nikinmakas oksekimej. Itech se ueyi nechikol, se tokni onechtlajtlani kox oniknekiaya iuan nitetlapouis. Amo keman onitetlapouiaya pero onikilui kema. Ijkuak otiajsitoj kanin titetlapouiskiaj, tokni onechmakak seki amatlajkuilolmej tlen otlajtoayaj itech iTekiuajkayo toTajtsin Dios. Onechilui: “Ma titetlapouikan itech nin ojtli, te ik nikan uan ne ik nepa”. Maski onimomojtiaya, opejki nitetlapouia. Onimotlajtlachialti san niman onikintemakak nochtin amatlajkuilolmej. Onikitak onikpiaya itlaj tlen miakej okinekiayaj.

Onineski itech xiuitl 1923 itech altepetl Chatham, Kent, itech ueyi altepetl Inglaterra. Seki xiuitl achto, otlanki Primera Guerra Mundial uan miakej okijtoayaj nochi kuali yetoskia. Pero amo ijkon opanok uan miakej omoyolkokojkej. Notatajuan noijki omoyolkokojkej ijkuak okitakej miakej teopixkej bautistas okinekiayaj okachi ueyititoskej itech teopan. Ijkuak onikpiaya kanaj chiknaui xiuitl, nonantsin opejki monechikoa inmiuan Akinmej omomachtiayaj Biblia. Ompa omonechikoayaj iTlaixpantijkauan Jehová, uan innechikoluan okintokayotiayaj “tlamachtilmej”. Se tokni siuatl otechmachtiaya akinmej ok tikonemej otikatkaj ika Biblia uan amochtli El Arpa de Dios. Onechpaktiaya tlen onimomachtiaya.

Ijkuak onikatka nitelpochtli, onechpaktiaya nitetlapouis itech chialistli tlen kitemaka iTlajtol toTajtsin Dios. Ualeua noselti onitetlapouiaya. Pero ijkuak onitetlapouiaya iuan oksekimej tokniuan, onimomachtiaya miak tlamantli. Se neskayotl, se tonal se tokni tlen yokipiaya miak xiuitl uan ne otiajkej itech se bicicleta kanin otitetlapouitoj. Ijkuak otipanokej inauak se teopixki ne onikijto: “Ompa yaui se tentso”. Tokni otemok itech bicicleta uan okijto ma timotlalikan ipan se kuauitl. Satepan onechtlajtlani: “¿Akin omitsilui te uelis tikijtos akin tentso uan akin amo? Ma tiyolpakikan ijkuak titetlapouiaj uan ma tikkauilikan Jehová ma tlaixkomaka”. Ijkuakon, onikitak okachi tiyolpakij ijkuak itlaj tiktemakaj uan amo ijkuak itlaj tikseliaj (Mateo 25:31-33; Hechos 20:35, TNM).

Okse tokni tlen yokipiaya miak xiuitl onechmachti tla tiknekij tiyolpakiskej ijkuak itlaj tiktemakaj, ualeua moneki timochiaskej uan titlaxikoskej. Isiua tokni amo okintlasojtlaya iTlaixpantijkauan Jehová. Se tonal, tokni onechyole ma nitlakuati ichan. Isiua sapanoa okualantoka pampa tokni otetlapouito uan opejki techmojmotla ika tlen kichijchiuaj té noso tsopelikatl. Pero tokni amo okualanki, okinyektlali tlen ika otechmojmotlak isiua uan oixuetskatoka. Kuali  okichi tokni ijkuak otlaxiko pampa seki xiuitl satepan isiua omochi iTlaixpantijka Jehová.

Itech metstli septiembre, xiuitl 1939, ijkuak onikpiaya 16 xiuitl, Gran Bretaña okipeualti se guerra iuan Alemania. Nonantsin uan ne otimoapolaktijkej itech metstli marzo, xiuitl 1940 itech altepetl Dover. Itech metstli junio itech non xiuitl, onikatka itech nokaltlatsakuil uan onikinmitak miakej soldados tlen oyayaj itech uejueyij camiones. Yejuan omakiskej itech guerra de Dunkerque. Onikitak ken omoyolkokoayaj uan amo okipiayaj nion se chialistli. Oniknekiaya nikintlapouis itech iTekiuajkayo toTajtsin Dios uan ijkon uelis kipiaskiaj se chialistli. Itech non xiuitl, Alemania opejki kintlamochilia bombas Gran Bretaña. Mojmostla itech yoak, aviones alemanes tlen okinuikayaj bombas opanoayaj ik kanin otichantiayaj. Sapanoa otimomojtiayaj ijkuak otikkakiayaj ken ouetsiayaj bombas. Mostlatika otikinmitayaj miakej kalmej tlen okinxixinijkej. Nochi non tlamantli onechpaleui ma nikajsikamati san iTekiuajkayo toTajtsin Dios onechmakaya se chialistli.

Itech xiuitl 1941, opejki okachi niktekichiuilia Jehová, ijkuakon opejki okachi niyolpaki. Achto, onitekitiaya itech altepetl Chatham, itech se fábrica tlen inmiaxka tekiuajkej kanin onechititiayaj ken mochijchiuaj barcos. Miakej okinekiayaj ompa tekitiskej pampa ompa okinpaleuiayaj. Pero itekipanojkauan toTajtsin Dios tikmatij amo kuali ma tiakan itech guerras. Uan kanaj itech xiuitl 1941, otikajsikamatkej akinmej kichiuaj ken Cristo amo tlapaleuiaj ma kinchijchiuakan teposmej tlen ika tlamiktiaj (Juan 18:36). Itech fábrica kanin onitekitiaya okinchijchiuayaj submarinos, ik non, onikka non tekitl uan opejki okachi niktekichiuilia Jehová. Achto onia onitetlapouito itech altepetl kuajkualtsin tlen itoka Cirencester tlen mokaua ik itech tepeyo Cotswolds.

Ijkuak onikpiaya 18 xiuitl, onechtsakej chiknaui metstli pampa amo onia guerra. Onimoyolkoko ijkuak akinmej otlamaluiayaj itech telpiloyan okitsakej kaltlatsakuil uan onimoka noselti. Pero seki tonalmej satepan, akinmej otlamaluiayaj uan akinmej noijki ompa otsaktokaj onechtlajtlanijkej tleka onitsaktoka. Oniyolpakik ijkuak onikintlapoui itech tlen nikneltoka.

Ijkuak onikiski itech telpiloyan, onitetlapoui itech altepemej tlen okatkaj itech altepetl Kent iuan tokni Leonard Smith. * Tiomej ompa otineskej. Ijkuakon, nazis opejkej kintlamochiliaj bombas altepetl Londres. Pampa nazis ompa ajsiskiaj, inmiaviones omonekiaya panoskej itech altepetl Kent. Desde xiuitl 1944, ouetskej kanaj 1,000 bombas itech altepetl Kent. Nonmej bombas okatkaj itech aviones tlen  amo ikaj okinkuikaya uan okiuikayaj tlamantli tlen otoponiayaj. Ijkuak otikkakiayaj oseuiayaj motores, otikmatiayaj san niman uetsiskiaj uan toponiskiaj. Tinochtin sapanoa otimomojtiayaj. Ijkuakon, otikinmachtiayaj itech Biblia se tlakatl iuan isiua uan eyi ikoneuan. Ualeua otimotlaliayaj itlampa se mesa tlen ochijchitoka ika tepostli pampa timopaleuiskiaj tla uetsiskia se bomba uan kixitiniskia kali. Satepan nochtin omoapolaktijkej.

Ijkuak otlanki guerra, onimochi precursor uan ome xiuitl onitlapaleui itech ueyi altepetl Irlanda ik sur. Otiayaj tekalijtik uan otikijtoayaj otikatkaj misioneros uan otitlajtlaniayaj kanin uelis timokauaskiaj. Itech ojtli otikintemakayaj revistas. Pero Irlanda amo okatka ken Inglaterra. Miakej okijtoayaj amo keman techkakiskiaj itech Irlanda pampa itech non ueyi altepetl sapanoa okatkaj católicos. Se tlakatl okijto itlaj techchiuiliskia, ik non, onimoteluito iuan se policía. Pero ye onechilui: “¿Uan tlen otikchiaya?”. Amo keman otimokuayejyekojkej kox teopixkej okinmiluiayaj tlaltikpaktlakamej tlen omonekiaya kichiuaskej. Tla ikaj okiseliaya se amochtli, ayakmo okimakayaj tekitl. Uan omonekiaya tikisaskej kanin otichantiayaj.

Satepan, otikitakej ijkuak yikin otiajsiayaj itech se altepetl, okachi kuali okatka titetlapouiskiaj kanin teopixki amo otechixmatiaya. Ik non, omonekiaya achto tikintlapouitiuij akinmej uejka ochantiayaj, satepan otikintlapouiayaj akinmej amo uejka ochantiayaj. Itech altepetl Kilkenny otimomachtiayaj iuan se telpochtli eyi uelta itech semana. Otikmachtiayaj maski omonechikoayaj miakej tlen okualaniayaj. Ken sapanoa onechpaktiaya nitlamachtis ika Biblia, oniktemiti se amatl pampa nias itech Tlamachtil ika Biblia tlen kichiua Watchtower itech Galaad.

Onechyolejkej ma niuia itech Tlamachtil makuili metstli itech altepetl Nueva York. Uan ijkuak otlanki onimomachti, ne uan eyi tokniuan tlakamej otechtitlankej itech islas tlen okachi tsikitsitsintin itech mar Caribe. Itech metstli noviembre, xiuitl 1948, otikiskej itech altepetl Nueva York ika se barco velero tlen okipiaya 18 metros tlen omotokayotiaya Sibia. Oniyolpakiaya miak pampa amo keman oniaya itech se barco velero. Se tokni tlen noijki omomachtito, omotokayotiaya Gust Maki uan okimatiaya kiuikas se barco. Otechmachti tlen omonekiaya tikchiuaskej, ken tiktlejkoltiskiaj uan tiktemouiskiaj velas, ken timoyekanaskiaj ika se brújula uan ken tiaskiaj maski ejekatl totech oualaya. Gust kuali okiuikak velero 30 tonalmej maski oejekakiauiaya hasta otiajsitoj itech Bahamas.

Otitetlapouijkej seki metstli itech islas tlen okachi tsikitsitsintin itech islas Bahamas, uan satepan otiajkej itech islas de Sotavento uan de Barlovento. Ninmej islas tlen amo uejueyij kipiaj 800 kilómetros uan katej intlajkotia islas Vírgenes uan Trinidad. Itech makuili xiuitl otitetlapouijkej itech islas tlen uejka okatkaj uan kanin amo okatkaj iTlaixpantijkauan Jehová. Ualeua amo ueli otikseliayaj correo nion otiktitlaniayaj. Pero otiyolpakiayaj titetlapouiskej itech Jehová “itech islas” (Jeremías 31:10).

Ijkuak otiajsiayaj itempa atl, akinmej ompa ochantiayaj oyolpakiayaj uan omonechikoayaj kanin omoketsayaj barcos pampa techixmatiskiaj. Sekimej amo keman okitayaj se barco velero ken tlen otikuikayaj nion tlaltikpaktlakamej tlen ixchipauakej. Akinmej ompa ochantiayaj okatkaj yolkualmej uan okixmatiayaj Biblia. Ualeua otechmakayaj michin tlen yikin okinkitskiayaj, auakatl uan kakauatl. Maski amo ueyi okatka barco velero kanin otiayaj, ompa otitlakualchiuayaj, otikochiayaj uan otitlapakayaj.

 Otitemoayaj itech barco uan otitetlapouiayaj nochi tonal. Otikinmiluiayaj tiktemakaskiaj se tlapoualistli tlen kisa itech Biblia. Ijkuak yiyoak otiktsiliniayaj campana tlen okipiaya barco. Sapanoa otiyolpakiayaj ijkuak otikitayaj oualayaj tlaltikpaktlakamej. Okinualikayaj lámparas ika aceite tlen omotayaj ken sitlalimej tlen oualtemoayaj itech tepeyo. Ualeua omonechikoayaj kanaj 100 uan otechtlajtlaniayaj itech Biblia uan otiuejkauayaj timotlapouiskej hasta ijkuak yiyoak. Ken sapanoa okinpaktiaya tlakuikaskej, ika se máquina otikinmijkuiloayaj seki tlakuikalmej itech Tekiuajkayotl uan otikinmakayaj. Naui misioneros otimochijchikauayaj kualtsin titlakuikaskej. Ijkuakon, tlaltikpaktlakamej touan otlakuikayaj uan sapanoa kualtsin otlakuikayaj. ¡Melauak otiyolpakiayaj!

Ijkuak otitlamiayaj otikinmachtiayaj sekimej, ualeua touan oyayaj iuan okse kalchanejkej pampa okachi momachtiskiaj. Otikatkaj seki semanas itech se isla, pero omonekiaya oksekan tiaskej. Otikimiluiayaj akinmej okachi omomachtiayaj ma kinmachtikan oksekimej hasta ijkuak timokuepaskiaj. Otiyolpakiayaj ijkuak otikitayaj omochijchikauayaj tlamachtiskej.

Axkan, itech nonmej islas katej sapanoa miakej akinmej ompa paxialotiuij. Pero yiuejkika okachi okatka tlakualtsin. San okatkaj lagunas color turquesa, kualtsin okatka itempa ueyi atl uan noijki okatkaj soyatl. Otiayaj itech okse isla itech yoak. Delfines oajkuiayaj uan omauiltiayaj inauak barco velero kanin otiayaj. Uan amo ok itlaj omokakiaya, san barco. Itlauil metstli tlen omotaya ipan atl okatka ken se ojtli tlen opetlaniaya ken plata tlen uejka otlamiaya.

Otitetlapouijkej itech islas makuili xiuitl, uan satepan otiajkej itech ueyi altepetl Puerto Rico kanin tikkoaskiaj se barco tlen okipiaya motores. Ijkuak otiajsitoj, onikixmatki se kuajkualtsin misionera tlen omotokayotiaya Maxine Boyd... ¡san niman opejki niktlasojtla! Maxine otetlapouiaya ika miak pakilistli desde ijkuak okatka tsikitsin. Okatka misionera itech ueyi altepetl República Dominicana hasta itech xiuitl 1950. Itech non xiuitl tekiua católico okikixti itech ueyi altepetl. Ken ne oniaya itech se barco, san se metstli uelis niyetoskia Puerto Rico. Uan satepan omonekiaya nimokuepas itech islas uan ompa nimokauaskia seki xiuitl. Ik non, onimokuayejyeko: “Tla mitspaktia nin ichpochtli, moneki totoka itlaj tikchiuas”. Eyi semanas satepan, onikilui nouan ma monamikti, uan ijkuak opanok chikuase semanas otimonamiktijkej. Otechiluikej ma timokauakan Puerto Rico ken misioneros. Ik non, amo keman onitlejkok itech yankuik barco.

Itech xiuitl 1956 opejki nitekiti ken tlayekanki itech circuito. Maxine uan ne sapanoa otechpaktiaya tikintlajpaloskej tokniuan. Miakej amo itlaj okipiayaj. Se neskayotl, itech se altepetsintli tlen itoka Potala Pastillo okatkaj ome kalchanejkej tlen okatkaj iTlaixpantijkauan Jehová uan okinpiayaj miakej inkoneuan. Ne oniktsotsonaya flauta uan yejuan onechkakiayaj. Okatka se takotsin tlen omotokayotiaya Hilda, uan se tonal oniktlajtlani kox okinekiaya touan tetlapouis. Ye okijto: “Kema, pero amo uelis. Amo nikinpia nokakuan”. Otikinkouilijkej ikakuan uan touan otetlapouito. Itech xiuitl 1972 Maxine uan ne otiajkej Brooklyn. Ompa otechtlajpalo se tokni tlen yikin okiski itech Tlamachtil ika Biblia tlen kichiua Watchtower itech Galaad. Yiyaskia itech ueyi altepetl Ecuador kanin okititlankej. Otechilui: “Amo nankimatij akin ne, ¿melauak? Ne nochan Pastillo tlen amo onikinpiaya nokakuan”. ¡Okatka Hilda! Sapanoa otiyolpakej uan hasta otichokakej.

Itech xiuitl 1960 opejki titekitij itech Kali kanin tekitij iTlaixpantijkauan Jehová itech Puerto Rico tlen okatka itech Santurce (San Juan). Achto, se tokni tlen omotokayotiaya Lennart Johnson uan ne otikchiuayaj nochi tekitl. Ye iuan isiua achto omochijkej iTlaixpantijkauan Jehová itech República Dominicana. Uan itech xiuitl 1957 oyajkej Puerto Rico. Ompa Maxine okintitlaniliayaj revistas akinmej omoijkuiloayaj pampa kinseliskej. Okintitlaniayaj kanaj 1,000 revistas sejse semana. Ye oyolpakiaya kichiuas non tekitl pampa okijtoayaj nochtin akinmej okinseliayaj revistas omomachtijtokaj itech Jehová.

Nechpaktia nitekitis Betel pampa ika nochikaualis niktekichiuilia Jehová. Pero ualeua oui. Se neskayotl, itech xiuitl 1967 omochi achto ueyi nechikol internacional itech Puerto Rico uan omonekiaya nikchiuas miak tlamantli uan sapanoa onisotlauak. Ijkuakon, tokni Nathan Knorr oyajki Puerto Rico. Itech nonmej tonalmej ye okinyekanaya iTlaixpantijkauan Jehová. Chikauak onitekitik pampa otikinnotsatoj misioneros tlen otetlajpalokoj, pero tokni omokuayejyeko amo onikchi non tekitl. Ijkuakon onechajuak uan okijto amo okichiaya ijkon ma nikchiua. Amo oniknankili  pero onikmachili amo kuali tlen onechchiuili. Seki tonalmej onikualantoka. Pero satepan ijkuak oksepa otimotakej, tokni Knorr otechyole Maxine uan ne itech icuarto uan otechtlakualchiuili.

Miak uelta otikintlajpalotoj nokalchanejkauan itech ueyi altepetl Inglaterra. Notajtsin amo okinek momachtis Biblia ijkuak nonantsin uan ne otipejkej timomachtiaj. Pero ijkuak tokniuan tlen otekitiayaj Betel ik ompa otetlajpaloayaj, nonantsin nochipa okinyoleuaya ma mokakuakan tochan. Notajtsin okitayaj akinmej otlayekanayaj itech Betel okatkaj yolyamankej. Amo okatkaj ken teopixkej tlen okiyolkokojkej. Saiktlami, omoapolakti itech xiuitl 1962.

Nosiuatsin omikik itech xiuitl 2011. Nikneki Jehová ma kiyoliti uan oksepa nikitas. Sapanoa niyolpaki ijkuak nimokuayejyekoa itech non. San sekan otikatkaj 58 xiuitl uan otikitakej ken omomiaktilijkej iTlaixpantijkauan Jehová itech Puerto Rico, kanin achto okatkaj san 650 pero satepan omochijkej 26,000. Uan itech xiuitl 2013 Kali kanin tekitij iTlaixpantijkauan Jehová tlen okatka Puerto Rico omosetili iuan kali tlen kajki Estados Unidos. Uan onechiluijkej ma nitekiti Wallkill (Nueva York). Onikatka 60 xiuitl itech Puerto Rico uan onikmachiliaya ompa okatka nochan ken coquí, se kalatl tlen ompa ichan uan itech yoak tlakuika “¡coquí, coquí!”. Oniyolpakiaya itech Puerto Rico pero omonekiaya nias kanin onechtitlankej.

Ok niyolpaki niktekichiuilis Jehová itech Betel. Yinikpia kanaj 90 xiuitl uan noteki ye nikinyolchikauas betelitas. Desde ijkuak oniajsiko Wallkill yonikinpaleui kanaj 600 tokniuan. Sekimej nechtlapouia itech tlen kintekipachoa noso itech tlen kinpanoa inkalchanejkauan. Oksekimej nechiluia ma nikinmilui tlen uelis kinpaleuis itech Betel. Sekimej nechiluia ma nikinpaleui pampa yikin omonamiktijkej noso tlen kintitlanij ken precursores. Nikinkaki nochtin akinmej kinekij nouan motlapouiskej. Uan ijkuak kuali nikita, nikinmiluia: “Dios kitlasojtla akin kitemaka ika pakílistli” (2 Corintios 9:7).

Tla tiknekij tiyolpakiskej itech Betel noso kanin tikatej, moneki ma timokuayejyekokan tleka miak ipati tlen tikchijtokej. Nochi tlen tikchiuaj itech Betel, tikchiuiliaj Jehová. Ika tekitl tlen tikchiuaj, tikpaleuiaj “tlakeuali yolmelajki uan ixtlamatki” ma kinmachti nochtin tokniuan itech Jehová (Mateo 24:45, TNM). Maski san kanin tiktekichiuiliaj Jehová, uelis tikueyichiuaskej. Ma tiyolpakikan tikchiuaj tlen techtlajtlanilia, pampa ye “kitlasojtla akin kitemaka ika pakílistli”.