A B C D F G H I J K M N P R S T U V Z

A

• Ameni.

  “Ngazviitike,” kana kuti “Ndizvona.” Gama iri rinovha ku gama ro Cihebheru rinozwi ʼa·manʹ. Irona rinoreva “kuva wakagondeka, zvinogondeka.” Mundhu wainanga kuti “ameni” ecitendera mbhiko, mukumbiro no zviro zvapera kunangwa. Mu bhuku ra Apokaripsi rinoshandiswa inga zina ro kureremeja ra Jesu.​—Dt 27:26; 1 Kron 16:36; Var 1:25; Ap 3:14.

• Arabhasto.

  Mujiyo wo botiri raidihwa mafuta anonuhira rakaitwa ngo buwe rakawanika phedo no Arabhastroni ku Ejipita. Mabotiri aya kazinji aitetepa mu musipa mawo kuti afungike. Izvi zvaiitisa kuti mafuta aya o mutengo mukuru atame kusvejeka. Buwero rakazozivikavo ngo zina rondhoro.​—Mr 14:3.

• Areyopago.

  Areyopago cainga citundhu cakareba cainga ngo phedo no kumavirira ko Atena (kana ku mande ja njikazi jo Atena). Gama iri raingazve zina ro banje raiungana pa citundhu ici. Pauro wakaendeswa ku Areyopago ngo vazivi vo Vaepikuro no Vastoiko kuti aende kodurujira zvaaitenda.​—Mab 17:19.

• Arfa na Omega.

  Mazina o retra yo kutanga no yo kupejisira yo ma arfabheto o Cigiriki. Iwona akashandiswa katatu mu bhuku ra Apokaripsi inga zina ro kureremeja ra Mwari. Mu bhuku iri, magama aya anopekeja murangariro wo kuti “wokutanga no wokupejisira,” “womaambo no womagumo.”​—Ap 1:8; 21:6; 22:13.

• Arkanjo.

  Arkanjo zvinoda kureva “ngirozi huru.” Divi rokutanga rokuti “arki,” rinoda kureva “nduna.” Zvecivoneka kuti Arkanjo mu Bhaibheri rinoshandisihwa pa mundhu umwe, zvinokhombija kuti kuna Arkanjo umwe basi. Bhaibheri rinokhombija kuti ndi Migeri.​—Dan 12:1; Jud 9; Ap 12:7.

• Armagedhoni.

  Rakavha pa gama ko Cihebheru rokuti Har Meghid·dohnʹ, rinoreva kuti “Dundhu ro Megidho.” Gama iri rinobatanijwa pa “hondo yo njiku huru ya Mwari wo Masimba Ese” inozoitisa kuti “majimambo o pasi pese” aungane kuti aite hondo na Jehovha.​—Ap 16:14, 16; 19:11-21.

• Artari.

  Indau yakakhwirira yakaithwa ngo mavhu, mapuwe kana matabwa akadihwa simbi. Ndipona paiitihwa mupiro no kupisira mutombo jinonuhira pa kunamata. Mu berere ro kutanga ro tabherinake no ro themberi, mainga muno ‘ciartari co goridhi’ co kuitira zvipo zvo rubani. Cainga cakaithwa ngo matabwa akadihwa goridhi. ‘Artari huru yo utare’ yainga iri pa ruvanje ngo kunja ko themberi. Artari yaishandiswavo maningi mu kunamata ko kunyepa.​—Ex 39:38, 39; 1 Maj 6:20; Mt 5:23, 24; Ruk 1:11; Mab 17:23.

• Aziya.

  Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, iri i zina ro porovhinsiya yo Ciroma, yaibatanija kudivi ro kumavirira ko Turkiya yo nyamasi no zvirundu zvimweni zvo mbhiripiri yo Jombe, inga Samo no Patimosi. Dhorobha guru rakona rainga Efeso.​—Mab 20:16; Ap 1:4.

B

• Berere ra Soromona.

  Mu njiku ja Jesu, yainga ndau themberi yaikhirihwa ndiyona, yaifungwa. Iyona yaiwanika kumavhazuva kwaro. Zvinotendwa kuti vandhu vazinji vaikhirira ndiyona ndau iyi zvecivoneka kuti yainga iri muthemberi ya Soromona. Jesu wakafamba ngo berere iri ‘pamukuvo wokutondhora.’ Makristu okutanga aiitira kondhoyo musongano jokunamata.​—Joh 10:22, 23; Mab 5:12.

• Bhaari.

  Mwari wo Vakanani anovoniwa kuti ndiyena mune wo kudenga, anonisa nvura no kuitisa ndimo. Gama rokuti “Bhaari” raishandiswazve pa kuda kunanga zvimwari zvo munyikemo zvicikasisiri maningi. Igama ro Cihebheru rinoreva kuti “Mune; Patarau.”​—1 Maj 18:21; Var 11:4.

• Bherizebhu.

  Izina rakapuwa Sathana, nduna kana mutongi wo madhimoni. Kangaije izina rakavha pa Bhaari-zebhubhi, Bhaari wainamatwa ngo Vafiristiya mu Ekroni.​—2 Maj 1:3; Mt 12:24.

• Bhokiso ro Citenderano.

  Bhokiso ro citenderano rainga rakaitwa ngo matabwa o mukesha, rodihwa goridhi. Irona raigara mu ndau yakacena yo tabherinake perapo rakazoenda kodihwavo mu Ndau Yakacenesesa yo themberi yakavakwa ndi Soromona. Irona rainga no cijivo co goridhi cinomonikira no makherubhi maviri aisotana panyezuru paro. Zviro zvinosisira maningi zvainga mukatimo, ainga mapuwe maviri ainga no Gumi ro Mupango.​—Dt 31:26; 1 Maj 6:19; Vah 9:4.

• Buwe ro Pacikina.

  Ibuwe raidihwa ngo pacikina po nyumba, paisongana mapiravira anosisira maningi kuti abatane. Buwe raisisira maningi kamare, rainga riri buwe guru ro njiki. Kazinji buwe rakavanga kamare ndirona raisanwa kuti ridihwe panyumba jinovakihwa vandhu vakawanda no mufimbiji jo dhorobha. Gama rokuti buwe ro pacikina, rinoshandiswa mu njira yo kufananijira recinangira kusikwa ko nyika. Jesu anonangwavo inga “maambo o buwe ro pacikina” o ungano yo Cikristu, anoezaniswa no nyumba yo kumujimu.​—Vae 2:20; Job 38:6.

C

• Ciaramaika.

  Iyi indimi yakafanana no Cihebheru, asi inoshandisa maretra o Cihebheri. Va Aramaika ndivona vaibhuya ndimi iyi, asi pa kufamba ko nguva, vakazoishandisa pa nyagoso javo. Ivona vakaishandisazve kuti vandhu vazwane mu ndharaundha jaitongwa ngo Vaasiriya no Vabhabhironi. Ndimi iyi yakashandiswavo ngo mutongi waitonga ndharaundha yo Persiya. (Esd 4:7) Mativi amweni o bhuku ra Esdhra, Jeremiya na Dhaniyeri, akaithwa ngo Ciaramaika. Magama amweni o Ciaramaika akashandiswavo mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki.​—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jr 10:11; Dan 2:4b–​7:28; Mr 14:36; Mab 9:36.

• Cidumaijo co kuviiranisa.

  Ici cainga cidumaijo co bhokiso ro citenderano. Panyezuru paco ndipona paifafaijihwa ngazi yo mupiro wo cishaishi ngo mupiri mukuru pa Njiku yo Kuviiranisa. Gama ro Cihebheru rinovha pa gama rinonanga kuti “kufukija (cishaishi)” kangaije “kupfujura (cishaishi).” Cidumaijo ici cainga cakaithwa ngo goridhi, cino makerubhi maviri ainga akasotana. Kazinji cinonangwa kuti “cidumaijo.”​—Ex 25:17-22; 1 Kron 28:11; Vah 9:5.

• Cigaro co Kutonga.

  Kazinji iyi yainga ndau yakakhwirira yaikhwihwa ngo vatongi no vakuru-kuru vo vandhu kuti vazivise zvovainga vasunga. Magama okuti “cigaro ca Mwari co kutonga” no “cigaro ca Kristu co kutonga” anoreva urongwa hwa Jehovha hwo kutonga vandhu.​—Var 14:10; 2 Vak 5:10; Joh 19:13.

• Cigiriki.

  Ndimi inobhuiwa ngo vandhu vanogara ku Gresiya. Gama iri rinonangirazve mundhu wakabarihwa ku Gresiya kana mu mbhuri yo Vagiriki. Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, gama iri rino revo imweni recinangira vandhu vese vacikaripi Vajudha kana kuti vandhu vese vaitevejera zvirovejeso no kuvereketa Cigiriki kana kuti vandhu vaitevejera magariro o Cigiriki.​—Joel 3:6; Joh 12:20.

• Cihebheru.

  I ndumi yo Vahebheru. Mu njiku ja Jesu, ndumi iyi yaibatanija magama mazinji o Ciaramaika, ndumi yaiverekethwa ndi Kristu no vajiji vake.​—Mab 26:14.

• Cimbuwa.

  Cimbuwa yainga ndau yakaita dendenejwa yoti setete. Iyona yaiitihwa pakakhwirira panonasa kutaka mbhepo. (Mt 3:​12)​—Vonanyi KUPURA

• Cinyede co vhinyu.

  Cinyede co vhinyu rainga botiri raiithwa ngo dovo ro mbuji kana kuti ro vhuta, kuti ridihwe vhinyu. Vhinyu yaidihwa mu cinyede co matovo mapsa ngokuti iyona inovira. Painonga yecivira, inoitisa kuti cinyede ciyana cifutunuke. Cinyede co matovo okare acifutunuki. Ngo kudaro vhinyu ikavira cinyede ciyana caizomweka.​—Jox 9:4; Mt 9:17.

• Cisviniro co vhinyu.

  Cisviniro co vhinyu ainga makomba maviri ainga akaciwa. Rimwe rainga kwakakhwira padoko rimweni rainga kwakaterera. Iwona aicihwa pa buwe. Uvha pajaisvinwa ku rindi rinongaya rakakhwirira, mutotosvi wakona waipopoma ngo muparo wecienda ku gomba raingaya riri kwakaterera. Muparo uwu waibatanija makomba maviri ayani. Cisviniro co vhinyu caishandisihwazve pa kuda kuita mafuta. Gama iri rinoshandiswa mu njira yo kufananijira pa kuda kunangira matongero a Mwari.​—Ap 19:15.

• Citenderano.

  Ndikona kutenderana kunoitwa ngo mativi maviri, kuti vanoita ciro kana kuti haiwa. Mativi aya angabatanija Mwari kana vandhu, kana kuti angatobatanija vandhu basi. Nguva jimweni divi rimwe ngo ringavangirijwa kuti riite ciri cese pa mutemo unongaro wasungwa (citenderano ici cinodanijwa kuti citenderano co divi rimwe). Panguva jimweni, Mativi ese o maviri anovangirijwa kuti akwanirise zvinongaro zvasungwa pa citenderanoco (ici cinodanijwa kuti citenderano co mativi maviri). Kunja ko zvitenderano zvakaitwa ndi Mwari no vandhu, Bhaibheri rinobhuya ngo pamusoro po zvitenderano zvinoitwa ngo vandhu, majinja, mavhumbo no zvikwata zvo vandhu. Pakati po zvitenderano zvakaitwa kareko zvaizotora mukuvo wakareba, zvimweni zvakona ngo zvakaithwa ndi Mwari na Abhirahama, Dhavhidhi, jinja ro Vaiziraeri (citenderano co Mutemo) no Iziraeri ya Mwari (citenderano cipsa).​—Gn 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2 Kron 21:7; Ruk 22:29; Mab 3:25; 2 Vak 3:6; Vah 8:6.

• Cithombe, Kunamata Zvithombi.

  Cithombi, muezaniso kana kuti ciro cinoimirira ciro ciriyo kamare kana ciro co kurangarijira pa kunamata. Kunamata cithombi ndikona kugwadamira kamare kana kureremeja cithombe.​—Ndu 115:4; Mab 17:16; 1 Vak 10:14.

• Cogumi.

  Ciro cimwe pa gumi ro zviro, kana gumi ro zviro pa zana, caiithwa mupiro maningi-ningi pa shwiro jo kunamata. (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23; Vah 7:5) Mu mutemo wa Mosi, cogumi co kuengejeka ko n’gombe no mavhuta, zvaipuwa Varevhi pa gore ngo gore kuti vawane zvo kupona ndizvona. Varevhi vaipekejavo cogumi co zviro zvavaiashira ku vapiri vainga vana va Aroni kuti vawanevo co kupona ndicona. Kwaingazve kuno mukhaindi umweni wo cogumi caiithwa. Makristu aavangirijwi kuita cogumi.

D

• Dambujiko guru.

  Gama ro Cigiriki rinoreva “dambujiko” rinoviisa murangariro wo kuneseka kana kutambujika ngo kuvangirijwa ngo mugariro unonesa. Jesu wakabhuya ngo pamusoro po “dambujiko guru” ricizivi kumboitikazve raizogumira Jerusarema, ecinangira maningi dambujiko rinozoitika kumbejiyo rakabatana no kuviya kwake mu ‘nduma huru.’ (Mt 24:21, 29-​31) Pauro wakananga kuti dambujiko iri iciito co ururami hwa Mwari ecihwisana na “vaya vacikazivi Mwari, na vaya vacikazwiri masoko akanaka” ngo pamusoro pa Jesu Kristu. Apokaripsi inotatija kuti Jesu ndiyena anotungamirira zvikwata zvo masoca o kumatenga kuti ahwisane no “cikara ciya, majimambo o nyika no zvikwata zvawo zvo masoca vakaungana kuti vahwisane no mupakiri wo haci no cikwata cake co masoca.” (2 Vat 1:​6-8; Ap 19:11-​21) Bhaibheri rinovonesa kuti “vandhu vakawanda maningi” vanozopona pa dambujiko iri. (Ap 7:​9, 14)​—Vonanyi ARMAGEDHONI.

• Dhekapori.

  Icikwata co madhorobha o Cigiriki, caiumbhwa ngo gumi ro madhorobha (mu Cigiriki, deʹka, zvinoreva kuti “gumi,” poʹlis, zvinoreva kuti “dhorobha”). Raingazve zina ro ndharaundha yo kumavhazuva ko jombe ro Garireya no Murambo wa Jordhani, kwaiwanika madhorobha mazinji akona. Ndikona kwaiwanika zvokutengeserana no zvomutambo. Jesu wakafamba ngo mundharaundha iyi, asi apana zvakatahwa zvinovonesa kuti iyena wakafamba mu madhorobha aya.​—Mt 4:25; Mr 5:20.

• Dhenariyo.

  Zingwenjere ro ciroma rairema mutengo unokhwedera kuita 3,85 g, divi rimwe raro rainga no foto ya Sezari. Zingwenjere iri ndiwona mutengo waipocehwa mundhu washanda pa njiku imwe, ndironazve raikumbihwa ngo Varoma kuti mundhu umwe ashabe.​—Mt 22:17; Ruk 20:24.

• Dhiyabhu.

  Zina iri rinopuwa Sathana mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, recida kurevera “Mushori.” Zina iri rakapuwa Sathana ngokuti iyena mushori mukuru. Iyenazve anopumbha Jehovha, soko Rake no zina Rake rakacena.​—Mt 4:1; Joh 8:44; Ap 12:9.

• Dhrakima.

  Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, rinonangira zingwenjere ro sirivha ro Cigiriki, rairema 3.4 g pa mukuvo wondhowo.​—Mt 17:24.

F

• Faro.

  Iri izina ro kureremejwa raipuwa majimambo o ku Ejipita. Vandhu vashanu vaidanijwa ngo zina ra Faro vanonangwa mu Bhaibheri nga ava: Shishaki, So, Tirakahi, Neko na Ofra. Mazina o vandhu vamweni vanodanijwa ngo zina ra Faro, vakatonga mu mukuvo wa Abhirahama, Mosi na Josefa, avanangwi mazina avo.​—Ex 15:4; Var 9:17.

G

• Gandhwa ro muriro.

  I ndau yo kuezanisira “inopisa ngo muriro,” rinodanijwazve kuti “rufu hwo cipiri.” Vashaishi vacikakhauyi, Dhiyabhu kubatanijavo no Guva kana Haidhesi zvinozokhandihwavo mu gandhwa iri. Gandhwa ro muriro iri ringava ro kuezanisira, kuciripi ndau yo kutambujwa kwenda no kwenda asi i ndau yo kuparajwa mbhera na rini. Ngokuti cisikwa co kumujimu, rufu no Haidhesi azvipsi ngo muriro.​—Ap 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Gehena.

  Iri i zina ro Cigiriki ro Muterero jo Hinoni jo kumande kakusi (kana phedo no kumavhazuva) ko Jerusarema yo kare. (Jr 7:31) Irona rakanangwa ngo njira yo ciporofita inga ndau yaivsejehwa mutembo. (Jr 7:32; 19:6) Apana cinokhombija kuti zvinyama kana vandhu, vaikhandihwa kondhono kuti vatambujwe kana kuti vapiswe kwenda no kwenda vari penye. Ngo kudaro, irona arivhiri kuimirira ndau inovoneka kamare munopisihwa zvinyama no vandhu kuti vatambujwe kwenda no kwenda pa muriro. Kusiyapo izvo, Gehena rakashandiswa ndi Jesu no vajiji vake kuti vaezanisire kupanicwa ko rufu hwo cipiri kana kuti kuparajwa ko kwenda no kwenda.​—Ap 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Guva.

  Gama iri parinonga recitahwa ngo retra (g) yokutanga iri doko, rinonga recinangira ndauyo kamare inovigihwaro mundhu. Parinotanga kutahwa ngo retra (G) huru, rinonga recinangira kufa ko vandhu vese. Gama iri rinonga recinangira “Sheori” mu Cihebheru, mu Cigiriki rinonga recinangira “Haidhesi.” Mu Bhaibheri, rinoimirira ndau yo kuti akuna mundhu anokwanisa kuita ciri cese kana kuziva ciri cese.

• Gwanja.

  Igama rinoshandiswa mu Matahwa mu njira yo kufananijira, recida kunangira mugariro, kana mufambiro unotendehwa no unorambhwa ndi Jehovha. Vayani vanotevera Jesu Kristu, vanonanga kuti vanofamba mu “gwanja,” kana kuti ivona vanotevera gwanja ro upenyu hwakacijikira pa rutendo kuna Jesu Kristu, vecitevera muezaniso wake.​—Mab 19:9.

• Gwiyo.

  Buwe rinodihwa panyezuru po buwe rimweni rakatojana na irona, roshandiswa pa kukwiya. Hoko kana mbhingu, yaidihwa pakati po buwe doko ndiyona yaishanda inga muthyo wo buwe guru. Mu mukuvo wakatahwa Bhaibheri, mu muzi muzinji, vanakaji vaishandisa makwiyo. Mutemo wa Mosi wairambisa kutorera mundhu gwiyo kana kumutorera siyo (buwe rinobathwaya) ngo pamusoro po magava, ngokuti saja ravaiha njiku jese raivha pa gwiyopo. Makwiyo akakura aikwiiwa ngo zvinyama.​—Dt 24:6; Mr 9:​42.

H

• Haidhesi.

  Gama iri rinovha mu Cigiriki, rakaezana no ro Cihebheru rokuti “Sheori.” Rinosandujwa kuti Guva rina (G) mukuru recida kureva kufa kunoita vandhu vese.​—Vonanyi GUVA

• Herme.

  Mwari wo Vagiriki, iyena waingazve mwana wa Zeu. Mu Ristra vandhu vakatanga kudanija Pauro kuti Herme vecimuvona inga mwari, naiyenavo waivoneka inga mutumwa wo zvimwari na mwari anokwanisa kubhuya.​—Mab 14:12.

• Herodhi.

  Izina ro mbhuri ro majimambo aitonga Vajudha aigajwa ngo Varoma. Herodhi wakava no nduma ngo kuvaka themberi mu Jerusarema no kutuma kwaakaita vandhu kuti vaende kouraya vana vadoko ecipsaka kouraya Jesu. (Mt 2:16; Ruk 1:5) Herodhi Arkerau na Herodhi Antipa vainga vana va Herodhi Mukuru. Vakagajwa kuti vatonge ndau jimweni jaitongwa ndi baba wavo. (Mt 2:22) Antipa wainga umwe wo majimambo marongomuna, waizivika maningi kuva mambo, iyena wakatonga pa mukuvo wo makore matatu no meya o mushando wa Kristu, woenderera mberi mbhera pa mukuvo unonangwa pa Mabasa o Vapostori cipauko 12. (Mr 6:14-17; Ruk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mab 4:27; 13:1) Pasure pake, Herodhi Antipa wo kutanga muzukuru wa Herodhi mukuru, wakaurawa ngo ngirozi ya Mwari pasure po kutonga mukuvo mudoko. (Mab 12:1-6, 18-23) Mwana wake, Herodhi Agripa wocipiri wakagara pa umambo wotonga mbhera pa mukuvo wo vakamukira Vajudha umambo wo Roma.​—Mab 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hisopi.

  Miti uno masakani no matavi akapfava waishandiswa pa kufafaijira ngazi kana kumwa mu mutango-mutango jo kucenesa. Kangaije rainga pfiba ro muti unodanijwa kuti manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). Hisopi inonangwa pana Johani 19:29, ainga manjerona akasungihwa pa davi kana mapfunde anozwi sorgo (Sorghum vulgare), zvecivoneka kuti njanga iyi yaireba mutengo unokwana kutora ciponja cino vhinyu inoshasha kuendesa pa muromo pa Jesu.​—Vah 9:19.

I

• Iririkomu.

  I porovhinsiya yo Ciroma inowanika ku pharamande ro kanjikazi (kana phedo no kumavhazuva) ro Gresiya. Azviziviki kuti Pauro wakacumaira ku Iririkomu. Asi pa mushando wake, iyena wakafamba mbhera ku ndharaundha yondhoyo.​—Var 15:19.

• Iziraeri.

  I zina rakapuwa Jakobe ndi Mwari. Pa kufamba ko mukuvo rakazoenda korevera mubarihwana wake wese. Mubarihwana wo vana gumi na vaviri va Jakobe kazinji unodanijwa vana va Iziraeri, nyumba ya Iziraeri, vanarume va Iziraeri kana Vaiziraeri. Zina ra Iziraeri raishandisihwazve pa umambo hwo gumi ro mavhumbo o kanjikazi akaparajana no umambo hwa Judha hwo kakusi. Pakufamba ko nguva gama iri rakazoshandisihwa Makristu okuzojwa, Iziraeri ya Mwari.​—Vag 6:16; Gn 32:28; Mab 4:10; Var 9:6.

J

• Jakobe.

  Mwana wa Izaki na Rabheka. Pakufamba ko nguva Mwari wakazomupa zina rokuti Iziraeri, iyena wakazoita teteguru wo Vaiziraeri (vodanijwazve kuti Vaiziraeri, perapo vanodanijwazve kuti Vajudha). Jakobe wainga baba wo vana 12, pamwepo no mubarihwana wavo vakaumba mavhumbo 12 o majinja o Vaiziraeri. Zina rokuti Jakobe rakaenderera mberi recishandiswa recinangira jinja kana vandhu Vaiziraeri.​—Gn 32:28; Mt 22:32.

• Jehovha.

  Mu Sandujo yo Nyika Imbza yo Matahwa o Cigiriki, zina rokuti Jehovha rinowanika mu ndau jinokwana kuita 241. Mu mavhesi marongomuna o Matahwa o Cikristu o Cigiriki, zina ra Jehovha rakatahwa kuti Jah. Mu Bhaibheri iri rakatahwa rese kuti Jehovha.—Apokaripsi 19:1, 3, 4, 6.

  1. Mathangwe akaitisa kuti divi iri ro Bhaibheri rishandise zina ra Mwari nga aya: Makhopi o matahwa o Cihebheru, aishandiswa mu njiku ja Jesu no vajiji vake, ainga no maretera marongomuna (aiimirira zina ra Mwari ngo maretera marongomuna יהוה o Cihebheru).

  2. Mu njiku ja Jesu no vajiji vake, Maretera marongomuna, aiwanikavo mu sandujo yo Cigiriki yo Matahwa o Cihebheru.

  3. Matahwa o Cikristu o Cigiriki kamare, iwona anonanga kuti Jesu kazinji waishandisa zina ra Mwari no kurizivisa ku vandhu vamweni.​—Joh 17:6, 11, 12, 26.

  4. Zvecivoneka kuti Matahwa o Cikristu o Cigiriki akafemehwavo, iwona anoengejera divi ro matahwa o Cihebheru. Ngo kudaro, kungara-ngara ko zina ra Jehovha, zvaizotatija kusiyana no zvainga zvakatahwa kare.

  5. Matahwa o Cijudha o kutanga, aitatija kuti Makristu o Cijudha aishandisa zina ra Mwari mu matahwa avo.

  6. Vamweni vanojija ngo zvo Bhaibheri, vanotendera kuti zina ra Mwari rinowanika mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki rainokohwa mu ndau jaiwanika zina iri mu Matahwa o Cihebheru.

  7. Mu sandujo jimweni jo Bhaibheri, mu ndumi jinodarika kuita 100, munowanikavo zina ra Jehovha mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki.

  Pacina kukana-kana, pano mathangwe kamare anoitisa kuti zina ra Jehovha ridihwezve mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki. Ndizvona zvakaithwa ngo vasanduji vo Bhaibheri ro Sandujo yo Nyika Imbza. Ivona vanoreremeja maningi zina ra Mwari. Cimwenizve, ivona avacaivona kuva zvinosisira kuvhisa ciri cese haco cainga mu matahwa okutanga.— Apokaripsi 22:18, 19.

• Judha.

  Judha wainga mwana wa Jakobe wo cirongomuna waakabara na Reya. Paainga ecihwaja, Jakobe wakaporofita kuti mambo mukuru no anozogara kwenda no kwenda anozoviya kuvha ku mubarihwana wo mbhuri ya Judha. Jesu paainga pasi pano, ndiyena wainga mubarihwana wa Judha. Zina iri rinoshandavo inga jinja, tevere, rakazoshandazve inga umambo hwa Judha.​—Gn 29:35; 49:10; Vah 7:14.

K

• Kanga.

  Kanga, mupingo unodihwa pamapfuji wosungihwa mujiyo kumbeji no sure. Iyona inodihwazve mu musipa mo zvinyama zviviri zvakadari inga n’gombe kuti zvikweve sharuwa no kareta. Varanda kazinji vaishandisa kanga kuti vathware mujiyo unorema maningi. Kanga inoshandisihwa mu njira yo kufananijira kuti iimirire mugariro wo uranda, kana mugariro wo kuzwira mundhu ari wese, pomwe no mugariro wo kuvangirijwa no kutambujika. Kuvhisa kana kuphwanya kanga zvingareva kusujunuhwa pa uranda, kana kusujunuhwa pa kuvangirijwa no kushuphwa.​—Lv 26:13; Mt 11:29, 30.

• Kristu.

  Iri izina rokureremeja ra Jesu rinovha pa gama ro Cigiriki rokuti Khri·stosʹ, irona rinoezana no gama ro Cihebheru rokuti “Mesiya” kana “Wokuzojwa.”​—Mt 1:16; Joh 1:41.

• Kucanjikira nyara.

  Mundhu waicanjikihwa nyara kuda kugajwa basa rinosisira, kukomborehwa, kurapwa kana kupuwa cipo co mujimu mucena.​—Bziv 27:18; Mab 19:6; 1 Tim 5:22.

• Kucena.

  Mu Bhaibheri, gama iri arirevi kucena mumuviri basi, asi rinorevavo kugara ticina vara, ticina cotinopumbhwa, togara ticina ciri cese cinosvipisa, cingavoja mugariro wedu no kusvipisa zina redu mu njira yo kumujimu. Mu Mutemo wa Mosi, mundhu kana kuti ciro, cainangwa kuti cakacena mukuzwirana no mutemowo.​—Lv 10:10; Ndu 51:7; Mt 8:2; 1 Vak 6:11.

• Kucena; Ruceno.

  Jehovha wakacena. Izvo zvinoreva kuti wakacena mu njira jese, zvese zvaanoita zvakacenavo. (Ex 28:36; 1 Sam 2:2; Joh 17:11) Parinonga recibhuya ngo pamusoro po vandhu (Mr 6:20; Mab 3:21), zviro (Var 7:12; 11:16; 2 Tim 3:15), ndau (Mt 4:5; Mab 7:33; Vah 9:1) no zviito (Ex 36:4), gama ro Cihebheru no ro Cigiriki, rinopekeja murangariro wo kudira pamutivi, kusanwa kuti ciroco ciite zviro zva Mwari basi; izvi zvinoreva kujipira kuna Jehovha basi. Matahwa o Cikristu o Cigiriki, magama akasandujwa kuti “kucena” no “ruceno” anoshandiswavo ecida kureva kuva no mugariro jakacena.​—2 Vak 7:1; 1 Ped 1:15, 16.

• Kujipira kuna Mwari.

  Zvinoreva kureremeja, kunamata no basa ratinoitira Jehovha Mwari takagondeka ku ukuru-kuru hwake.​—1 Tim 4:8; 2 Tim 3:12.

• Kukhauya.

  Mu Bhaibheri, kukhauya kunonangira kucinja murangariro pamwepo no kusuruvara kukuru ngo pamusoro po zviro zvawakaita, zvishaishi zvawakaita no zviro zvaucizivi kuita kuveni zvaidikana kuithwa. Kukhauya kokadi-kadi kunobara mucero wo muitiro mupsa.​—Mt 3:8; Mab 3:​19; 2 Ped 3:9.

• Kupera ko Nyika.

  Magama aya anonangira mukuvo unozotitora mbhera kupera ko mugariro uwu wo zviro, unotongwa ndi Sathana. Unozova mukuvo wondhowo kamare no mukuvo wo kuvepo kwa Kristu. Ngirozi jecitungamirihwa ndi Jesu, “jinozoparajanisa vakashata no vakarurama,” jozoparaja vakashata. (Mt 13:40-​42, 49) Vateveri va Jesu vaida kuziva kuti ‘kupera ko nyika’ kunozoitika rini. (Mt 24:3) Acito akhwira kudenga, Jesu wakagondesa vajiji vake kuti waizova navo mbhera pa mukuvo wondhowo.​—Mt 28:20.

• Kupura.

  Ndikona kutaka mbeu kuti mucece ubude pa makoto. Kupura kwaiithwa ngo nyara pecishandiswa muponda kana mukonyo. Kudari jiri mbeu jakawanda, paishandiswa gwiyo raikweviwa ngo zvinyama. Gwiyo iri raipinda ngo panyezuru po mbeu yainga iri pa cimbuwa. (Lv 26:5; Is 41:15)​—Vonanyi CIMBUWA

• Kusokwa.

  Gama iri rinoreva kuvhiswa ganda ro kumbeji ko hwanarume. Ciito ici caidikana kuitwa ndi Abhirahama no mubarihwana wake, Makristu aavangirijwi kuzviitavo. Gama iri rinoshandiswazve mu njira yokuezanisira, mu ndau jakawanda mu Bhaibheri.​—Gn 17:10; 1 Vak 7:19; Vaf 3:3.

• Kuvepo.

  Mu ndau jimweni mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, gama iri rinoshandiswa recida kunangira kuvepo kwa Jesu Kristu inga Mambo, kuvhira paakagajwa kudenga inga Mambo wo umambo hwa Mesiya zvecienderera mberi mu mazuva o kupejisira ano o nyika ino. Kuvepo kwa Kristu akurevi kuguma no kupinda ngo kukasika. Asi kunobatanija mukuvo wakareba wakagajwa.​—Mt 24:3.

• Kuzira.

  Kutama kuha zvokuha pa mukuvo wakatemwa. Vaiziraeri vaizira pa njiku yo kuviiranisa, pa mukuvo wo zvineso kana pavaida ndhungamiriro ja Mwari. Vajudha vakagaja kuzira karongomuna pa gore, kuti vakhombije zviito zvakashata zvo ndhorondho javo. Makristu aaripi pasi po mutemo wo kuzira.​—Esd 8:21; Is 58:6; Mt 4:2; 9:14; Ruk 18:12; Mab 13:2, 3; 27:9.

• Kuzojwa.

  Ngo Cihebheru gama iri rinoreva “kuzoja ngo zviro zvakaita kumwa-kumwa.” Kwaidururihwa mafuta pa mundhu kana pa ciro inga citatijo cokuti mundhuwo kana kuti ciroco capihwa ku basa rinosisira. Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, gamero rinoshandiswazve pa kuduruhwa ko mujimu mucena ku vakasanwa kuti vave no vetero yo kwenda kudenga.​—Ex 28:41; 1 Sam 16:13; Ruk 4:18; Mab 10:38; 2 Vak 1:21.

M

• Madhimoni.

  Madhimoni izvisikwa zvo kumujimu zvakashata, zvicikavoneki, zvino simba rakakura maningi. Pana Genesi 6:2 zvinodanijwa kuti “vana va Mwari,” pana Judha 6; zvinodanijwa kuti “ngirozi.” Ijona ajizivi kusikwa jiri ngirozi jakashata; asi jakajiita vavengi va Mwari ngokuti jakamupandukira mu njiku ja Nowa, jobatana na Sathana mu kupandhukira kwaakaita Jehovha.​—Dt 32:17; Ruk 8:30; Mab 16:16; Jak 2:19.

• Makherubhi.

  Ingirozi jino cigaro cakakhwirira no basa rinosisira. Ijona jakasiyana no maserafi.​—Gn 3:24; Ex 25:20; Is 37:16; Vah 9:5.

• Manaa.

  Manaa, zvainga zvokuhwa zvo Vaiziraeri mukati mo 40 o makore mu zvipare. Iyi yainga nasiriro ya Jehovha. Manaa aibuda ngo njira inoshamaisa pa nyezuru po mavhu. Iwona aibuda inga cando mangwanani o njiku jese, asi aacaibudepi ngo Sabudu. Vaiziraeri povakavona manaa aya pa njiku yokutanga, ivona vakananga kudari: “Zvicinyi izvi?” kana kuti “man huʼ?” mu Cihebheru. (Ex 16:13-15, 35) Jesu wakanangiravo manaa mu njira yo fananijira.​—Joh 6:49, 50.

• Manyanga o artari.

  I zviro zvakaezana no manyanga zvaidihwa mu mativi marongomuna o artari.​—Lv 8:15; 1 Maj 2:28; Ap 9:13.

• Mapere.

  Iyi i ndhendha yo ganda yakashata maningi. Ndhendha inozwi mapere mu Bhaibheri yakasiyana kamare no yo njiku jino ngokuti aicaibatanija vandhu basi asi yaibatanijavo nguvo no nyumba.​—Lv 14:54; Ruk 5:12.

• Masase, Khwezi.

  Magama aya anoreva kuti ndhondho “yo mangwanani.” Ikabuda, zvinoreva kuti kwaeja.​—Ap 22:16; 2 Ped 1:19.

• Masedhoniya.

  Inowanika kanjikazi ko Gresiya yaizivika maningi pa mukuvo waitonga Areshandre. Iyena wainga ari mu rusujunuko mbhera paakazonyiswa ngo Varoma. Mupostori Pauro paakaenda ku Europa pa vhaza yo kutanga, Masedhoniya yainga iri porovhinsiya yo Roma. Pauro wakaenda ku ndharaundha iyi ko vhaza jinokwana kuita ndhatu.​—Mab 16:9.

• Masoko akanaka.

  Matahwa o Cikristu o Cigiriki, magama aya anonangira masoko akanaka o Umambo anovha kuna Mwari no o ruponeso ngo kutenda Jesu.​—Ruk 4:18, 43; Mab 5:42; Ap 14:6.

• Mbhayapaya.

  Iciro cinorira ngo kufurijwa cakaithwa ngo utare no nyanga. Ijona jaishandiswa pa kuita ciziviso no kurija mumbo. Kazinji kurira ko mbhayapaya, kunonangwa pa kuda kuezanisira kuziviswa ko rutongeso hwa Jehvoha kana kuziviswa ko zviitiko zvimweni zvinovha ka Mwari.​—1 Vak 15:52; Ap 8:7–​11:15.

• Mbijo.

  I zviro zvinokukumusa zvinovhengwa no upfu kana no zviro zvakaita kumwa. Zvinonangira maningi upfu wakakanywa no mbijo. Mbijo kazinji inoshandiswa mu Bhaibheri kuda kuezanisira no cishaishi kana uvori, inoshandiswazve kuda kutatija kukura kucikavoneki kuno parajika mumativi ese.​—Ex 12:20; Mt 13:33; Vag 5:9.

• Mesiya.

  Gama iri rinovha mu Cihebheru recireva kuti “kuzojwa” kana kuti “wokuzojwa.” Mu Cigiriki, gama rokuti “Mesiya” rinosandujwa kuti Kristu.​—Dan 9:25; Joh 1:41.

• Mira.

  Mira kana mura, yainga namo inonuhira yaitohwa pa pfiba rinomuzwa no pa muti mudoko unodanijwa kuti Commiphora. Mira yaivhenganijwa no zviro zvimweni paiithwa mafuta o kuzoja ndiwona. Mafuta aya aidihwa pa mubhedhu no pa nguvo kuti jinuhire. Aidihwazve mu mafuta aipfavisa muviri no kuzora. Mira yaishandiswazve pa kuzoja mutembo kuti uende koovigwa.​—Ex 30:23; Mazwi 7:​17; Mr 15:23; Joh 19:39.

• Miti wo upenyu.

  Miti wainga mu munda wo Edheni. Bhaibheri arinangi kuti miti uwu wainga no simba ro kupekeja upenyu. Asi izvona ngo zvokuti miti uwu waiimirira cigondiso ca Mwari co kupekeja upenyu ucikaperi kuna vaya vaitendera kuha mucero jawo. Mu bhuku ra Apokaripsi, miti uwu unoimirira nasiriro ya Mwari yo kuviisazve upenyu.​—Gn 2:9; 3:22; Ap 2:7; 22:19.

• Moroki.

  Mwari wo va Amoni. Kangaije ndizvona zvondhozvo no kunanga kuti Marikamu, Mirikomu na Moreki.​—Mab 7:43.

• Mubeseri wo Ungano.

  Gama iri, riri kusandujwa kuvha mu Cigiriki rinonanga kuti di·aʹko·nos. Kazinji irona rinoshandiswazve inga “mushandiri” kana “muranda.” Gama rokuti “mubeseri wo ungano” rinonangira vayani vanoita basa ro kubesera dare ro vakuru vo ungano. Iyena anodikana kuva ano zvikwaniriso zvinowanika mu Bhaibheri kuti akwanise kuva ecishanda inga mubeseri wo ungano.​—1 Tim 3:8-10, 12.

• Mucero yo Kutanga.

  Gama rokuti mucero yokutanga, rinoshandiswazve mu njira yo kuezanisira kuda kunangira Kristu no vateveri vake vo kuzojwa.​—1 Vak 15:23; Mazwi 3:9; Ap 14:4.

• Mudiro wo Cishaishi.

  Mupiro waiitwa ngo pamusoro po zvishaishi zvaiitika ngo kuphazama ngo ndava yo kutama kukwana. Kwaishandiswa nyama jakasiyana-siyana, n’gombe no njiva mukuzwirana no mugariro no zviro zvaanazvo mundhu ari kudaro kuregerehwa zvishaishi.​—Lv 4:27, 29; Vah 10:8.

• Muetiyopiya.

  Mundhu anovha Etiopiya. Etiopiya yainga iri kakusi ko Ejipita yokare, wari uno inobatanija Ejipita yo wari no divi ro kanjikazi ko Sudhau yo wari.​—Mab 8:27.

• Mufemberi.

  Mufemberi ndi mundhu anonanga kuti anokwanisa kuziva zviro zvo kumbeji. Vapiri vo masaramuso, vazivi vo ndhondho no vamweni vanodanijwa ngo Bhaibheri kuti vafemberi.​—Lv 19:31; Dt 18:11; Mab 16:16.

• Muhebheru.

  I zina rakashandisihwa Abhirama (Abhirahama), kuti rimusiyanise no Vaamori vaaigara navo munyikemo. Gama iri rakashandiswa recirevera vana va Jakobe muzukuru wa Abhirahama.​—Gn 14:13; Ex 5:3.

• Muimiriri Mukuru.

  Gama iri riri kuvha pa gama ro Cigiriki rinoreva “Mutungamiriri Mukuru.” Irona rinonangira basa rinosisira maningi ra Jesu Kristu ro kusujunura vandhu ku zvishaishi zvinouraya, wovaendesa ku upenyu hucikaperi.​—Mab 3:15; 5:31; Vah 2:10; 12:2.

• Mujimu.

  Gama ro Cihebheru rokuti ruʹach no ro Cigiriki rokuti pneuʹma, kazinji anosandujwa kuti “mujimu” ecireva zviro zvakawanda. Ese o maviri anorevera zviro zvicikavoneki ku vandhu ecinanga simba rinobata basa. Gama ro Cihebheru no Cigiriki anoshandiswa pakuda kureva (1) mbhepo, (2) simba ro upenyu rinoshanda mu zvisikwa zvo pasi pano, (3) simba rinovha mu mwoyo wokuezanisira wo mundhu kuti averekete no kuita zviro mu njira iri yese, (4) magama akafemehwa anovha kucikavoneki, (5) vandhu vo kumujimu no (6) simba rinobata basa ra Mwari kana mujimu mucena.​—Ex 35:21; Ndu 104:29; Mt 12:43; Ruk 11:13.

• Mujimu Mucena.

  Iri i simba rinoshandiswa ndi Mwari kuti aite zvaanoda. Mujimu uu, wakacena ngokuti unovha kuna Jehovha wiya wakacena, wakarurama pamutengo wakakhwirira. Ngokuti iwona unoshandiswa ndi Mwari kuti uite zviro zvakacena.​—Ruk 1:35; Mab 1:8.

• Mujudha.

  Iri i gama rinoshandisihwa ku vandhu vo jinja ro Cijudha, pasure po kuwa po gumi ro umambo ro vhumbo ro Vaiziraeri. (2 Maj 16:6) Pasure po kuvha mu ushungwi ku Bhabhironi zina iri rakashandisihwazve ku Vaiziraeri ku majinja akasiyana-siyna akahwirira ku Iziraeri. (Esd 4:12) Pakufamba ko nguva, zina iri rakazoshandiswa kutira kuti paithwe musiyano pakati po Vajudha vo Ciiziraeri vo nyikanja zvicinenyi no kovaigara. (Est 3:6) Mupostori Pauro, wakashandisavo gama iri mu njira yo kufananijira paainangira ngo pamusoro po ungano yo Cikristu kuti jinja ro mundhu aricaingepi rinosisira maningi.​—Var 2:28, 29; Vag 3:28.

• Mukristu.

  Iri izina rakapuwa vateveri va Jesu Kristu ndi Mwari.​—Mab 11:26; 26:28.

• Mukuru; Dhodha.

  Mwanarume waa mukuruwani. Kazinji gama iri mu Matahwa, rinonangira mundhu ano cigaro, kana muthwaro pa mutundhu kana pajinja. Mu bhuku ra Apokaripsi, gama iri rinoshandisihwazve ku zvisikwa zvo kumujimu. Gama ro Cigiriki rokuti pre·sbyʹte·ros rinosandhujwa kuti “mukuru,” recida kunangira vaya vanotungamirira mu ungano.​—Ex 4:29; Mazwi 31:23; 1 Tim 5:17; Ap 4:4.

• Muphukutu.

  Iphepha rakareba ro ndhokwe kana dovo raitahwa divi rimwe, irona raipombehwa kuita cimuponda. Bhaibheri rakatahwa no kukopiyahwi pa muphukutu. Muphukutu iji ndijona jaishandiswa maningi pa mukuvo wakatahwa Bhaibheri.​—Ruk 4:17-20; 2 Tim 4:13.

• Mupiri Mukuru.

  Ecitungamirihwa ngo mutemo wa Mosi, mupiri mukuru waiimirira vandhu pamberi pa Mwari, uu ndiyena waivonerera vapiri vamweni. Iyena anodanijwazve kuti mutungamiriri wo vapiri. Ndiyena waitendehwa kunghwina mu ndau yakacenesesa, ndau yaifishika yo tabhernake pakutanga, perapo yakazova yakafishika yo tabherinake. Iyena waiita izvo kamwe basi pa gore pa Njiku yo Kuviiranisa. Gama rokuti mupiro, rinoshandisihwavo Jesu Kristu. (Lv 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Vah 4:14)

• Mupiri.

  Mwanarume anoimirira Mwari pa mberi po vandhu mu kuzwirana no mutemo. Ecijijisa vandhu ngo pamusoro pa Mwari no mutemo yake. Vapiri vaiimiriravo vandhu pamberi pa Mwari, veciita mupiro no kuvakumbirira pa zviro zvavanoda, kuti Mwari avaregerere. Mutemo wa Mosi ucito waviya, musoro wo mbhuri ndiwona waishanda inga mupiri wo mbhuri. Mu Mutemo wa Mosi vanarume vo pa nyumba ya Aroni, vo jinja ra Revhi ndivona vaiita basa ro upiri. Varevhi vamweni vaivabesera. Citenderano cipsa pacakatanga, Vaiziraeri vo kumujimu, vakava jinja ro vapiri, Jesu Kristu eciita inga Mupiri Mukuru.​—Ex 28:41; Vah 9:24; Ap 5:10.

• Mupiro.

  Mupiro waiitihwa kuna Mwari kuti ukhombije kubonga, kutenda cishaishi no kumusijira ushamwari hwakanaka na Mwari. Kuvhira kuna Abheri, vandhu vaiita mupiro jakasiyana-siyana ngo kuda kwavo, kubatanijavo no mupiro jo zvinyama. Mutemo wa Mosi wainanga kuti kunodikana kuita mupiro. Jesu paakapera kupira upenyu hwake inga mupiro wakakwana, mupiro yo zvinyama yakazoguma pa kutama kushanda, asi Makristu anoenderera mberi eciita mupiro jo kumujimu kuna Mwari.​—Gn 4:4; Vah 13:15, 16; 1 Joh 4:10.

• Mupiro wo Vhinyu.

  Mupiro uwu waiithwa pa artari pamwepo no mupiro jimweni. Pauro wakashandisa gama iri mu njira yo kuezanisira, ecida kukhombija kujipira kwake ecida kubesera hama jake jo Cikristu.​—Bziv 15:5, 7; Vaf 2:17.

• Mupostori.

  Gama iri rinoda kureva mutumwa, irona rakashandisihwa Jesu no vandhu vamweni vakatumwa kuti vaende koshandira vamweni. Gama iri kazinji rinoshandisihwa vajiji vakasanwa ndi Jesu kuti vamuimirire.​—Mr 3:14; Mab 14:14.

• Muripo.

  Muripo ndiwona mutengo wo mare inoriphwa kuti abudiswe mundhu wasungwa, anoda kupanicwa, anoda kutambujwa, ari pa cishaishi kana mundhu waifanera kuita ciro. Muripo aucaiithwepi ngo mare basi. (Is 43:3) Muripo waiithwa ngo njira jakasiyana-iyana. Inga muezaniso, matangwe ese o zvinyama no o vana vo Vaiziraeri, ainga a Jehovha. Ngo kudaro, izvona zvaidikana kuriphwa kuti zvese zvinase kushandiswa mu basa ra Jehovha. (Bziv 3:45, 46; 18:15, 16) Kudari n’gombe yakashata ikagara yakasujunuhwa, youraya mundhu, muripo waidikana kuti usujunure mune wo n’gombe pa ndava yo rufu. (Ex 21:29, 30) Ngo kudaro, muripo wo mundhu anouraya ngo cabomo aucaitendehwepi. (Bziv 35:31) Panyezuru po zvese, Bhaibheri rinogogomejera ngo pamusoro po muripo wakapagahwi ndi Kristu kuti vandhu vanozwira vaponeswe pa ushaishi no rufu.​—Ndu 49:7, 8; Mt 20:28; Vae 1:7.

• Mutambo wo Kucenesa.

  Njiku yo pagore yaiceukija kuceneswa ko themberi pasure po kusvipiswa ndi Antiyoko Epifano. Kuceukijwa ko njiku shanu kwaitanga mu njiku 25 ya Kisreu.​—Joh 10:22.

• Mutambo wo Pau Jicina Mbijo.

  Uwu wainga mutambo wokutanga pa mutambo mutatu mukuru jaiitwa pagore ngo Vaiziraeri. Iwona waitanga mu njiku 15 ya Nisani, njiku yaitevera pasure po njiku yo Phasika, woenderera mberi mbhera njiku nomwe. Pa mukuvo uwu, Vaiziraeri vaidikana kuha pau jicina mbijo basi, kuti vaceukije kubuda kwavo ku Ejipita.​—Ex 23:15; Mr 14:1.

• Mutambo wo Tabherinake.

  Mutambo uwu unodanijwazve kuti Mutambo wo Mucaca kana Mutambo wo Kuhenga. Iwona waiitwa mu njiku 15-​21 jo mweji wo Cijudha unodanijwa kuti Etani. Mutambo uwu waiceukija kukotora no kupera ko gore ro zvirimwa zvo Vaiziraeri no mukuvo wo kudakara no kubonga makomborero a Jehovha ngo pamusoro po zvirimwa. Mukati mo mutambo uwu, Vaiziraeri vaiponera mu mucaca kuti vaceukije Hwendo hwo kuvha Ejipita. Uwu wainga umwe wo mutambo mutatu waidikana kuti vaiziraeri vaende kojiitira ku Jerusarema.​—Lv 23:34; Esd 3:4; Joh 7:2.

• Mutanda wokutambujikira.

  Isandujo inovha ku gama ro Cigiriki rokuti stau·rosʹ rinoreva kuti muti wakaimiswa inga wakakohomehwaya Jesu. Apana panovonesa kuti gama iri rinoda kureva ciphambano, inga mashandisihwe arinoizwa ngo vahedeni vecirishandisa inga citatijo co kunamata kuvhira kare Kristu acito aviya. “Mutanda wokutambujikira,” zvinoreva zvainangwa ngo gamero kamare ku Cigiriki ngokuti gama ro kuti stau·rosʹ rinoshandiswavo pa kuda kureva kutambujwa, matambujiko no kupserujwa kwaizowanana no vateveri va Jesu.​—Mt 16:24; Vah 12:2.​—Vonanyi MUTANDA.

• Mutanda.

  Zimiti guru rakarungama raikohomehwa mutembo. Mutanda waiimiswa, wokohomehwa mundhu. Mu majinja amweni waishandiswa pakuuraya kana kuda kuvonesa mutembo inga ngwajo ku vandhu vamweni kuti vatame kuita zvaakaitaro mundhuwo kana kumupseruja. Vaasiriya vaizivika ngo hondo javaiita jo kushupha vandhu, ivona vaibovora vandhu vovaibata vovadira pa mutanda wakapinja vovabovora pa ndani, zimitiro rongwina mu diti. Asi mu mutemo wo Cijudha, vaya vaipumbwa cishaishi cikuru cakadari inga kutuka, kunamata cithombi, vaitanga kuurawa ngo kufuhwa ngo mapuwe kana ngo mauraihwe amweni. Perapo mutembo javo jaipaikwa pamatanda kana mamiti, inga muezaniso no ngwajo ku vamweni. (Dt 21:22, 23; 2 Sam 21:6, 9) Varoma nguva jimweni, vaisungira mundhu pamutanda. Ngo kudaro, iyena kangaije waipeja njiku jakawanda acito wafa ngo kuhwajihwa, ngo nyota, ngo njara no kupsa ngo zuva. Nguva jimweni, inga zvakaitwa pa kuurawa ka Jesu, ivona vaimukohomera no murenje kuti vamuuraire pamutanda.​—Ruk 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; Mab 2:23, 36.

• Mutemo.

  Gama iri parinotanga kutahwa ngo retra huru, ringanangira mutemo wa Mosi kana mabhuku mashanu okutanga o Bhaibheri. Parinotahwa ngo retra doko, ringanangira mutemo umwe na umwe o mutemo ja Mosi kana ndhungamiro jo mutemo.​—Bziv 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Vag 3:24.

• Mutemo wa Mosi.

  Jehovha wakapa mutemo uu ku Vaiziraeri ecishandisa Mosi mu zvipare zvo Sinai mu gore ra 1513 K.A.A. Mabhuku mashanu okutanga o Bhaibheri anodanijwavo kuti Mutemo.​—Mt 5:17; Ruk 24:44.

• Mutungamiriri wo Vapiri.

  Mutungamiriri wo vapiri, ainga manangiro amweni o “vapiri vakuru” mu Matahwa o Cihebheru. Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, gama rokuti “mutungamiriri wo vapiri” rinonangira vandhu vanoreremejwa maningi vo jinja ro vapiri. Zvingaita kuti rinobatanijavo vapiri vakuru vese vavhiswa pa basa. Vaya vaitungamirira zvikwata makumaviri na zvirongomuna zvo vapiri, vaidanijwavo kuti vatungamiriri vo vapiri.​—2 Kron 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

• Muvengi wa Kristu.

  Mu matahwa, zvinonangira vaya vanozondana na Kristu. Zvinganangirazve Mukristu wokunyepa, anojidira pa ndau ya Kristu. Muvengi wa Kristu, angava mundhu ari wese, sangano riri rese no cikwata ciri cese cinonanga kuti itusu tiri kuimirira Kristu, kana Mesiya, asi covengana na Kristu no vajiji vake.​—1 Joh 2:22.

• Muviiranisi.

  Muviiranisi, mundhu anoita kuti vandhu vaviri vazwirane. Mumatahwa, Mosi ndiyena muviiranisi wo citenderano co Mutemo, kuveni Jesu ndiyena muviiranisi wo citenderano cipsa.​—Vag 3:19; 1 Tim 2:5; Vah 12:24.

• Muvonereri.

  Imundhu anoita basa ro kuvonerera no kungwarira ungano. Gama ro Cigiriki ro kuti e·piʹsko·pos rino murangariro wo mundhu anovonerera vandhu ecivangwarira. Magama o kuti “muvonereri” no “mukuru,” (pre·sbyʹte·ros) anonga ecibhuya ngo basa rimwe basi rinoithwa mu ungano yo Cikristu. Gama ro kuti “mukuru,” rinokhombija mugariro o mundhu wakaivha anonga agajwa. Asi gama ro kuti “muvonereri,” rinogogomejera basa rinoithwa ngo mundhu wagajwa.​—Mab 20:28; 1 Tim 3:2-7; 1 Ped 5:2.

• Muzivi wo Ndhondho.

  Mundhu anojija ngo pamusoro po kufamba ko zuva, mweji no ndhondho kuti azive zvo kumbeji.​—Mt 2:1.

• Mwana wa Dhavhidhi.

  Magama aya anoshandisihwa kazinji kuna Jesu, ecitatija kuti iyena, ndiyena mugari wo utaka wo citenderano co Umambo caizova co mundhu wo mubarihwana wa Dhavhidhi, caizokwanirisika ku mundhu wo mubarihwana wa Dhavhidhi.​—Mt 12:23; 21:9.

• Mwana wo Mundhu.

  Magama anowanika mu mavhangeri mutengo unopindirija makumasere. Iwona anoshandisihwa Jesu otatija kuti kubahwa kwaakaitwa inga mundhu, iyena wakava mundhu kuciripi inga cisikwa co kumujimu cakacinja kuita mundhu. Gama iri rinotajijazve kuti Jesu waizokwanirisa uporofeti wakatahwa pana Dan 7:13, 14. Mu Matahwa o Cihebheru, magama aya akashandisihwazve Ezekiyeri na Dhaniyeri kuda kutatija musiyano uripo pakati po ndhumwa jo vandhu jinofa no murongi wo masoko a Mwari.​—Ezek 3:17; Dan 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Mweji mupsa.

  Mweji mupsa yainga njiku yo kutanga yo mweji umwe nga umwe mu maverengehwe o mweji aiithwa ngo Vajudha. Njiku iyi yainga iri njiku yavaiungana kuti vaite mabuso no kuita mupiro jinosisira. Pa kufamba ko nguva njiku iyi, yakazova mutambo wo vandhu vese. Pa mutambo uwu apana waienda kubasa.​—Bziv 10:10; 2 Kron 8:13; Vak 2:16.

N

• Nardho.

  Nardho ainga mafuta anonuhira anodhura maningi. Ainga o kupsuka. Iwona aivhiswa pa muti uno zina rinozwi nardho (Nardhostashy jhatamansi ). Zvecivoneka kuti mafuta aya aidhura maningi, vandhu vazinji vaiita amweni akatojana na ondhowo asi ainga akavhengwa. Ivona vaimavhenganija no mafuta amwenivo acina mutengo uno mafuta o nardho icizivi kuvhengwa. Zvinoshamaisa ngo zvokuti mativi mazinji a Marko na Johani, anonanga kuti “nardho icizivi kuvhengwa,” ndiyona yakashandisihwa Jesu.​—Mr 14:3; Joh 12:3.

• Ndau Yakacena.

  Indau yokutanga, yaikura yo tabherinake kana yo themberi, yaisiyana no ndau yo mukati, Ndau Yakacenesesa. Mu ndau yakacena yo tabherinake mainga no cigajikiro co cibani co goridhi, artari yo goridhi yo kupisira mutombo unonuhira, meza yo pau jo kuita zvipo no mujiyo jimweni jo goridhi. Mu ndau yakacena yo themberi mainga no artari yo goridhi, gumi ro zvigajikiro zvo zvibani zvo goridhi no gumi ro meza jo pau jo kuita zvipo.​—Ex 26:33; Vah 9:3.

• Ndau Yakacenesesa.

  Ndau yakacenesesa yainga ndau yaiwanika ngo mukati mo tabherinake no mo themberi. Ndimona maigara bhokiso ro citenderano, ndau iyi yaidanijwazve kuti i ndau Yakacena yo Jakacena. Mukuzwirana no mutemo wa Mosi, mupiri mukuru ndiyena basi waitendehwa kunghwina mu ndau yakacenesesa, iyena waidikana kunghwinemo kamwe basi pagore mu Njiku yo Kuviiranisa.​—Ex 26:33; Lv 16:2, 17; 1 Maj 6:16; Vah 9:3.

• Ngirozi.

  Gama iri rinovha pa gama ro Cihebheru ro kuti mal·ʼakhʹ no ro Cigiriki rokuti agʹge·los. Magama ese o maviri anoreva kuti “mutumwi.” Asi anosandujwa kuti “ngirozi” paanonga ecinangira ndhumwa jo kumujimu. (Gn 16:7; 32:3; Jak 2:25; Ap 22:8) Ngirozi ndizvona zvisikwa zvo kumujimu zvinosimba maningi, zvakasikwa ndi Mwari kare kamare, vandhu vacito vasikwa. Bhaibheri rinojidanijazve inga “Vana va Mwari” kana “nyereji jo mangwanani.” (Job 1:6; 38:7; Jud 14) Ngirozi ajizivi kusikwa kuti jibarane, asi Mwari wakaita ngo kusika imwe nga imwe. Ijona jinopindirija mazana o zviuru zvakawandisisa. (Dan 7:10) Bhaibheri rinokhombija kuti imwe na imwe yajo ino zina. Ijona ajizivi kuezana. Jinozvidodokesa, nee ajitendi kunamathwa. Uzinji hwajo ajinangi mazina ajo. (Gn 32:29; Ruk 1:26; Ap 22:8, 9) Ijona jinozvigaro zvakasyana-siyana no kuita mabasa akasiyana-siyana. Mabasa aya anobatanija kushandira pamberi po cigaro ca Mwari, kuzivisa masoko, kubesera vashandiri va Jehovha vari pasi pano, kuita zvinonga zvatongwa ndi Mwari no kubesera kucumaera masoko akanaka. (2 Maj 19:35; Ndu 34:7; Mt 4:11; Ruk 1:30, 31; Ap 5:11; 14:6) Kumbejiyo ijona jinozobesera Jesu pa hondo yo Armagedhoni.​—Ap 19:14, 15.

• Ngomwa.

  Gama ngo gama, zvinoreva mwanarume wakathenwa. Vanarume ava kazinji vaisanwa kuti vaende koshanda ku banje ra mambo inga vangwariri vo mukaji wa mambo no shindi jake. Gama iri ringashandisihwazve ku mundhu angasanwa kuti aende koshanda ku banje ra mambo, asi acizivi kuthenwa. Magama okuti “ngomwa ngo ndava yo Umambo” anoshandiswa pa kuezanisira vaya vanojibata kuti vaite zvizinji mu basa ra Mwari.​—Mt 19:12; Est 2:15; Mab 8:27.

• Nisani.

  Zina ibza iri ro mweji wa Abhibhi, rakashandiswa pavakavha ku Bhabhironi ku ushoko, rainga riri zina ro mweji wo kutanga wo Vajudha pa maverengehwe aiithwa mweji mu zvokunamata. Waingazve mweji wo cinomwe pa maverengehwe aiithwa mweji ngo vandhu vese. Mweji wa Nisani waitangira pakati po mweji wa Março mbhera pakati po mweji wa Abril. (Nee 2:1) Phasika yo Cijudha yaiithwa mu njiku 14 ya Nisani. Jesu Kristu wakaita Cirariro ca Mambo mu njiku yondhoyo. (Ruk 22:15, 19, 20) Iyena wakaurawazve pa mutanda wo kutambujikira pa njiku yodhoyo kamare.​—Ruk 23:44-46.

• Njiku jo kupejisira.

  Bhaibheri rinoshandisa magama aya kuda kurevera “mu njiku jokupejisira.” (Ezek 38:16; Dan 10:14; Mab 2:17) Zvecifira pa zvinonangwaro pa uprofetihwo, anganangira makore mashoma kana makore akawanda. Bhaibheri rinoshandisa magama aya maningi-ningi kuda kunangira “njiku jokupejisira” ko nyika ino, mukuvo wo kuvepo ka Jesu kucikavoneki.​—2 Tim 3:1; Jak 5:3; 2 Ped 3:3.

• Njiku yo kutongwa.

  Njiku yo kutongwa, i njiku, mukuvo wokuti cikwata, majinja no vandhu vese vanodikana kojidavira pamberi pa Mwari. Zvingaita kuti mukuvo uwu, uve mukuvo wo kuparajwa ka vayani vanosisira kuparajwa. Asi mukuvo wokutongwa uwu, zvingarevazve kuva mukuvo wo rusujunuko kuna vayani vanoda kuzowana upenyu hucingaperi. Jesu Kristu no vajiji vake, vakanangira njiku yo kutongwa yaizoviya, kuti yaizobatanijavo vandhu vakafa kuciripi vari penye basi.​—Mt 12:36.

• Njiku yo Kuviiranisa.

  Njiku yakaceneswa inosisira maningi ku Vaiziraeri, iyona yaidanijwazve kuti Yom Kippur (zina rinovha mu Cihebheru rokuti yohm hak·kip·pu·rimʹ, zvinoreva “njiku yo kufukija”), yaiitwa mu njiku gumi yo mweji wa Etani. Yainga njiku imwe basi pa gore, kuti mupiri mukuru anghwine mu Ndau Yakacenesesa yo tabherinake, pa kufamba ko nguva mu themberi. Iyena waiita mupiro mondhomo wo ngazi wo zvishaishi zvake, zvishaishi zvo Varevhi doni no zvishaishi zvo vandhu. Mupiro iji jaiimirira mupiro waizoitwa ndi Jesu, iwona waizovhisa kamwe basi zvishaishi zvo vandhu vese, zvovapekeja mukana wokuti vaviiraniswe na Jehovha. Wainga mukuvo wo gungano rakacena, mukuvo wo kuzira no wosabudu, kana kuti mukuvo wo kusiya kuita mabasa o njiku ngo njiku.​—Lv 23:27, 28; Mab 27:9; Vak 1:20; Vah 9:12.

• Nyika.

  Mu nguva jimweni, gama ro kuti “nyika” rinoshandiswa pa gama ro Cigiriki rokuti ko′smos rinoreva (1) vandhu vese, (2) magariro akaita zviro, (3) vandhu vakaparajana na Mwari. (Joh 3:16; 17:5; 1 Joh 2:15-17) Rakashandiswazve pa gama ro Cigiriki rokuti ai·onʹ rinoreva kuti “ndanga.” Parinoshandiswa pa kuda kureva ai·onʹ ringareva nyika kana magariro akaita zviro mukati mo gore.​—Mt 24:3; Mr 4:19; Var 12:2; 1 Vak 10:11.

P

• Paradhiso.

  Iyi indau yakanaka ino muti no maruva. Ndau yo kutanga yakatojana na iyi yaidanijwa kuti Edheni. Ndimona Jehovha maakadira vandhu vaviri vo kutanga. Jesu paakabhuya no mbavha yainga pa mutivi pake, ari pa mutanda wo kutambujikira, wakakhombija kuti nyika yaizova paradhiso. Gama ro kuti paradhiso rinowanika pana 2 Vakorinte 12:4, rinonangira paradhiso yo kufananijira. Asi gama ro kuti paradhiso rinowanika pana Apokaripsi 2:7, rinonangira paradhiso yo kudenga.​—Ndum 4:13; Ruk 23:43.

• Pentekoste.

  Uwu wainga mutambo wo cipiri pa mutambo mukuru mutatu jaiithwa ngo vanarume vese vo Vajudha ku Jerusarema. Pentekoste, zvinoda kureva “(Njiku) yo Cimakumashanu.” Ndirona zina rakashandiswa mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki recinangira Mutambo wo Kukotora no Mutambo wo Masumana. Waiithwa mu njiku yo Cimakumashanu, kutangira kuverenga mu njiku 16 ya Nisani.​—Ex 23:16; 34:22; Mab 2:1.

• Phasika.

  Wainga mutambo waiithwa kamwe pa gore, mu njiku 14 yo mweji wa Abhibhi (Nisani). Mutambo uwu, wainga wo kurangarira kusujunuhwa ko Vaiziraeri mu Ejipita. Vaiuraya vhuta (kana mbuji) vorikoca voriha no murivo inovava no pau icina mbijo.​—Ex 12:27; Joh 6:4; 1 Vak 5:7.

R

• Reputoni.

  Mu mukuvo wo Matahwa o Cikristu o Cigiriki, reputoni rainga zingwenjere doko ro Cijudha raiithwa ngo utare no bhronze.​—Mr 12:42; Ruk 21:2.

• Revhi; Murevhi.

  Mwana wo citatu wa Jakobe waakabara na Reya. Zina iri rakazopuwazve majinja akazobahwa ndiyena. Vana vake vatatu ndivona vakazoumba majinja matatu o Varevhi akasiyana-siyana. Nguva jimweni gama rokuti Varevhi, rinoshandisihwa pa jinjero rese, asi kazinji aribataniji mbhuri yo ukuru hwa Aroni. Pakukovaniswa ko ndau ku Nyika Yakapikihwa, jinja ro Varevhi arizivi kupuwa ndau iri yese, asi irona rakapuwa madhorobha anokwana 48 mukati mo ndau jo majinja amweni.​—Dt 10:8; 1 Kron 6:1; Vah 7:11.

• Rubani.

  Ndikona kuvhengwa ko bharsaramu no ngeji inonuhwira yo miti. Rubani unoumbwa ngo zviro zvirongomuna zvakavhengwa zvaishandiswa mu tabherinake no mu themberi, waipiswa comangwanani no comadeko pa artari yo rubani yaigara mu ndau yakacena. Mu Njiku yo Kuviiranisa, hwaipisihwa mu ndau yakacenesesa. Ihwona hunoimirira mukumbiro jinodavihwa ndi Mwari jo vashandiri vake vakagondeka. Makristu aacaivangijihwepi kuti apise rubani.​—Ex 30:34, 35; Lv 16:13; Ap 5:8.

• Rubhabhatijo; Kubhabhatija.

  Gama iri rinoreva “kubija,” kana kundondomeja mukumwa. Jesu wakavhunja vateveri vake kuti vabhabhatijwe. Matahwa anonangazve ngo pamusoro po kubhabhatija ka Johani, kubhabhatijwa ngo mujimu mucena, kubhabhatijwa ngo muriro no kubhabhatijwa kumweni.​—Mt 3:11, 16; 28:19; Joh 3:23; 1 Ped 3:21.

• Rumuko.

  Kumuka ko vakafa. Gama ro Cigiriki rinozwi a·naʹsta·sis rinoreva “kumuka; kumuka kakuima.” Mu Bhaibheri munonangwa ngo kumuswa ko vandhu vapfumbamwe, kubatanijavo no kumuswa kwa Jesu kwakaithwa ndi Jehovha Mwari. Eriya, Erizeu, Jesu, Pedhru na Pauro, vakamusa vandhu. Asi mushamaiso iji jakaithwa ngo simba ra Mwari. Rumuko hwo pasi pano hwo “vandhu vakarurama no vandhu vacizivi kururama” hunoita divi ro cidisiso ca Mwari. (Mab 24:15) Bhaibheri rinobhuyazve ngo “rumuko hwo kutanga.” Rumuko uhu ndihwona rumuko hwo kwenda kudenga kana rumuko hwo hama ja Jesu jakazojwa ngo mujimu mucena.​—Vaf 3:11; Ap 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.

• Ruvanje.

  Ruvanje indau yakashama icina zviro yaitendeneja tabherinake. Pa kufamba ko nguva, pakati po ruvanje ndipona painga no themberi huru, hwotendenejwazve ngo mufimbiji. Artari yo zvipo zvo kupiswa yaigara ngo parunje po tabherinake no mukati mu ruvanje hwo themberi. Bhaibheri rinobhuya ngo pamusoro po ruvanje hwo panyumba no nyumba jo majimambo.​—Ex 8:13; 27:9; 1 Maj 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Ap 11:2.

S

• Sabudu.

  Gama iri rakavha pa gama ro cihebheru rinoreva kuti “kuzorora; kuima.” Iyi yainga njiku yo cinomwe yo sumana yo Cijudha kutangira kuvira ko zuva ko mucishanu mbhera kuvira ko zuva ro Musabudu. Njiku jimweni jo mabuso o gore ro cinomwe no gore ro cimakumashanu, zvaidanijwazve kuti i Sabudu. Mu njiku yo Sabudu, maidikana basi kuitwa basa ro mupiri mu ndau yakacena. Mu makore ainangwa kuti masabudu, kwainga kucikatendehwi kurima no kuvangirija hama yo Ciiziraeri kuti ipagari gava. Mu Mutemo wa Mosi, zviro zvainga zvicikatendehwi ngo musabudu azvicainesepi maningi. Asi vatungamiriri vo zviyara, padoko ngo padoko vaiengejera zvimweni. Jesu wakazoguma zviro zvainga zvonesa maningi ku vandhu.​—Ex 20:8; Lv 25:4; Ruk 13:14-16; Vak 2:16.

• Samariya.

  Iri rainga dhorobha guru ro umambo hwo Vaiziraeri mukati mo 200 o makore. Irona rakatora zina rokuti Samariya. Dhorobha iri rakavakwa panyezuru po dundhu ro Samariya. Mu njiku ja Jesu, Samariya rainga zina ro dhistritu yainga kanjikazi ku Garireya no kakusi ko Judheya. Mu hwendo hwake, Jesu aazivi kucumaera mu mutundhu iji, iyena wakatopindavo ndimona ecibhuya no vaigaremo waro mondhomo. Pedhru wakashandisa shavhi yocipiri yokuezanisira yo umambo, Vasamariya povakaashira mujimu mucena.​—1 Maj 16:24; Joh 4:7; Mab 8:14.

• Sathana.

  Igama ro Cihebheru rinoreva kuti “Muvengi.” Mu ndumi jokutanga kutahwa ko Bhaibheri, gama iri rinoshandiswa recireva Sathana Dhiyabhu, muvengi mukuru wa Mwari.​—Job 1:6; Mt 4:10; Ap 12:9.

• Sezari.

  Izina ro mbhuri yo Roma, rakazova zina ro vatongi vo Roma. Augustu, Tibheriyo na Kraudhiyo, vanonangwa mazina avo mu Bhaibheri. Asi Nero aanangwi ngo zina rake, iyena anoshandisihwavo zina iri. “Sezari” rinoshandiswazve mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki kuda kunangira Utongi.​—Mr 12:17; Mab 25:12.

• Sinagoga.

  Igama rinoreva kuungana ko vandhu, asi mu matahwa mazinji, rinoda kunangira nyumba kana ndau yaiunganihwa ngo Vajudha kuti vaverenge Matahwa, ndhungamiriro, kucumaira no kuita mukumbiro. Mu njiku ja Jesu, dhorobha rimwe na rimwe raiita kurire mu Iziraeri rainga no sinagoga imwe, asi mu madhorobha makuru ainga no sinagoga jakawanda.​—Ruk 4:16; Mab 13:14, 15.

• Sinedhriyo.

  Banje guru ro Cijudha raiwanika mu Jerusarema. Mu njiku ja Jesu, banje iri rainga rino vandhu vaikwana 71, kubatanija mupiri mukuru no vaimbonga vapiri vakuru, ukama hwo vapiri vakuru, vakuru, vatungamiriri vo majinja, vatungamiriri vo mavhumbo no musoro jo mbhuri pamwepo no vatari.​—Mr 15:1; Mab 5:34; 23:1, 6.

• Sirite.

  Indau ino kumwa icizivi kujika yokura inowanika mu mbhiripiri mo jombe ro Ribhiya ngo kanjikazi ko Afrika. Vafambisi vo piketi vo kare vaithya maningi ndharaundha iyi ngokuti nvungu (ndau inooma pakati po jombe) jo kondhoyo ajicainasa kuvoneka, jaicinja-cinja mukuvo no mukuvo.​—Mab 27:17.

• Siriya; Vaasiriya.

  Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, Siriya yainga porovhinsiya yo Roma yaitungamirihwa ngo dhorobha guru ro Antiyokiya. Iyona yaibatanija divi guru ro ndharaundha yondhoyo, inga Siriya (inodanijwazve kuti Aramu) mu Matahwa o Cihebheru. Govhernadhori wo Siriya waivonererazve Parestina yese.​—Ruk 2:2; Mab 18:18; Vag 1:21.

T

• Tarenta.

  Yainga mare huru yo Cihebheru, yairema kupinda jese yova no mutengo mukuru. Yairema kiru jinokwana kuita 34.2. Tarenta yo Cigiriki yainga doko, yairema kiru jinokhwedera kuita 20.4.​—1 Kron 22:14; Mt 18:24.

• Tartaro.

  Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, Tartaro, indau yakaderera yakaezana no kadheya makakhandihwaya ngirozi jicizivi kuzwira mu njiku ja Nowa. Pana 2 Pedhru 2:4, kushandiswa ko gama ro kuti tar·ta·roʹo (“kukhandira mu Tartaro”) mu vhesi iyi, azvirevi kuti “ngirozi jakashaishaya” jakakhandihwa mu Tartaro inonangwa ngo vahedeni (kana kuti, kadheya yo pasi no ndau ino cidima yo zvimwari zvicikasisiri maningi). Asi vhesi iyi inotatija kuti ngirozi iji jakaruza zvigaro zvajo kumatenga joderejwa ndi Mwari kuvha pa zvigaro zvajo kumatenga jodihwa mu ndau yo cidima cakaperera co mu murangariro, ngo pamusoro po kuvhenekera ko zvidisiso zva Mwari. Cidima cinotatijazve kupera. Mu kuzwirana no Matahwa, kucazova kuparajwa ko kwenda no kwenda pamwepo no mutongi wavo, Sathana Dhiyabhu. Ngo kudaro Tartaro inoimirira mugariro wo kuderejwa kwakakura maningi kwakaithwa ngirozi jiciziviweya kuzwira. Gama iri andiropi rondhoro no “rindi rakajikisisa” rinonangwaya pana Apokaripsi 20:1-3.

• Themberi.

  Yainga nyumba yainga mu Jerusarema yakafakeya tabherinake yaithuthiswaya, inga ndau yo kunamatira yo Vaiziraeri. Themberi yo kutanga yakavakwa ndi Soromona, yoparajwa ngo Vabhabhironi. Themberi yocipiri yakavakwa ndi Zerubhabheri pasure po kuvha muuranda mu Bhabhironi. Iyona yakazovakiswa ndi Herodhi Mukuru. Pa mukuvo umweni iyona yaidanijwa kuti “nyumba.”​—Mt 21:13; Ruk 11:51; 1 Kron 29:1; 2 Kron 2:4; Mt 24:1.

U

• Ucengejeri.

  Gama ro Cigiriki rinozwi (a·po·sta·siʹa) rinovha ku gama rinoti “kugara ndhambo no.” Gama iri rinoda kureva “kumbzenga, kubuda no kupanduka.” Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, gama rokuti ucengejeri rinoshandisihwa pakutanga kuna vaya vakabuda mu kunamata ko cokwadi.​—Mazwi 11:9; Mab 21:21; 2 Vat 2:3.

• Uhure.

  Kusandujwa ko gama ro Cigiriki rokuti por·neiʹa. Gama iri rinoshandiswa kuda kunanga mushovo wese wo ruvatano hucikatendehwi. Irona rinobatanija upombo, kuvatana ko vandhu vacizivi kucadha, kuvatana ko mwanarume no mwanarume, mwanakaji no mwanakaji no kuvatana no zvinyama. (Mt 5:32; Mab 15:29; Vag 5:19) Gama rimweni ro Cigiriki rinoezana no gama rokuti por·neiʹa rinozwi porʹne. Irona rinonangira “kutengesa.” Gama iri rinonangira mundhu anoita ruvatano kunja ko mucadho ngo kuda mare. Irona rinonangira mwanakaji, pikija kuti vanarume vanoita izvi vanonangwavo mu Bhaibheri. Zviito izvi zvairambiswa ngo Mutemo wa Mosi. Mare yaiwaniwa ngo kuita uhure aicaitendehwa kuita mupiro mu ndau yakacena ya Jehovha, mu kusiyana no zvaiitwa ngo majinja amweni. Iwona aiita uhure ngokuda kuwana mare. (Dt 23:18, 19; 1 Maj 14:24) Bhaibheri rinoshandisazve gama iri mu njira yo kuezanisira, recinangira vandhu, majinja kana sangano rinonamata cithombi ngo njira iri yese, vecinanga kuti vari kunamata Mwari. Inga muezaniso, mu bhuku ra Apokaripsi, “Bhabhironi Guru,” rinonangwa kuti riri kuita uhure ngokuti rinozwirana no vatongi vo nyika kuti riwane simba no upfumi.​—Ap 14:8; 17:1-5; 18:3; 1 Kron 5:25.

• Umambo hwa Mwari.

  Aya magama anoimirira ukuru-ukuru hwa Mwari unoimirihwa ngo Mwana wake Kristu Jesu.​—Mt 12:28; Ruk 4:43; 1 Vak 15:50.

• Ungano.

  I vandhu vakaungana ngo pamusoro po cinangwa cimwe. Mu Matahwa o Cihebheru, kazinji gama iri rinonangira jinja ro Vaiziraeri. Mu Matahwa o Cigiriki, kazinji rinonangira ungano yo Cikristu yese. Ringanangirazve ungano imwe nga imwe.—1 Maj 8:22; Mab 9:31; Var 16:5.

• Unyasha hucikaezaniswi.

  Magama aya anovha pa gama ro Cigiriki rinopa murangariro wo zviro zvinodakajisa. Irona rinoshandiswa kazinji recida kunangira cipo cakanaka cinonga capuwa mundhu ngo njira yakanaka. Paanonangira unyasha hucikaezaniswi hwa Mwari, magama aya anosanangura cipo ca Mwari co kukova kwake acikaveteri kuhwirijihwa. Ngo kudaro, iyi injira yo kuvonesa kukova kucikanangiki ko rudo hukuru no kunaka ka Mwari. Gama ro Cigiriki iri rinosandujwazve inga unyasha no cipo co kunaka Mwoyo. Ici icipo cicikaezaniswi cinoithwa ngo mundhu ano mujimu wo kukova.—2 Vak 6:1; Vae 1:7.

• Upombo.

  Kuvatana ko vandhu vaviri vazwirana, vaciripi mukaji no mwamuna, asi ivona vakacadha no mundhu umweni.​—Ex 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Ururami.

  Mumatahwa, gama iri rinoreva zviro zvakanaka no zvakashata mukuzwirana no mutemo ja Mwari.​—Gn 15:6; Dt 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33.

V

• Vaepikuro.

  Vajiji vo muzivi wo Cigiriki anodanijwa kuti Epikuro (341-​270 K.A.A.). Zvaaijijisa zvainga zvo kunanga kuti kuita zvinodakajisa ndiyona revo yo upenyu.​—Mab 17:18.

• Vafarisi.

  Cainga cikwata co manamatiro o Cijudha, cainga no nduma maningi muzana rokutanga ro makore. Ivona avacaingepi jinja ro vapiri asi vaingwarira maningi Mutemo kupindirija mudida. Ivona vaidazve kuti zvirovejeso zvavo zvingwarihwe ngo njira yakafanana. (Mt 23:23) Vainga vacikadi mundhu anotevejera zvirovejeso zvo Cigiriki. Zvecivoneka kuti ivona vainga vakajija mutemo no zvirovejeso zvavo, ivona vaitonga vandhu. (Mt 23:2-6) Vamweni vavo vaiumba dare ro Sinedhriyo. Ndivona vaigaraya vecinesa Jesu ngo pamusoro po kungwarira Sabudu, kutevejera zvirovejeso zvavo no kugara pamwepo no vashaishi. Vamweni vakona vakazova Makristu inga ndi Sauro wo Tarso.​—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Ruk 6:2; Mab 26:5.

• Vakaradhiya.

  Ivandhu vaigara paisongana murambo wa Tigre no Eufrate. Mu nguva jokutanga, dhorobha raisisira maningi mu nyika yo Vakaradhiya rainga Uri, dhorobha rakabarihwa Abhirahama.—Mab 7:4.

• Vamedhiya.

  Ava vainga vandhu vakavha ku mubarihwana wa Madhai, mwana wa Jafeti. Ivona vaigara mundharaundha ino matundhu aya akazodanijwaya kuti nyika yo Medhiya. Vandhu vo Medhiya vaingeyovo ku Jerusarema mu Pentekoste ya 33 K.A.​—Mab 2:9.

• Varindiri vo Nyumba ya Mambo.

  Cainga cikwata co masoca o Roma caingwarira mambo mukuru wo Roma. Masoca aya akapejisira ngo kuva no simba mu zvomatongehwe o nyika, pa kubesera kana pa kuparaja umambo.​—Vaf 1:13.

• Vasadhusi.

  Cikwata co manamatiro o Cijudha, cainga cakaumbwa ngo vakhupuki aristokrata no vapiri vanosimba maningi mubasa ro muthemberi. Ivona vairamba zvirovejeso zvakawanda zvaijijiswa ngo Vafarisi no zvaitendhwa ngo Vafarisi. Vainga vacikatendi kuti kuno rumuko kana kuti ngirozi jiriyo. Ivona vaiphikiza Jesu.—Mt 16:1; Mab 23:8.

• Vasamariya.

  Pakutanga zina iri raishandisihwa Vaiziraeri vo umambo wo kanjikazi wo majinja gumi na maviri. Asi Vasamariya pavakanyiswa ngo Vaasiriya mu gore ra 740 K.A.A., zina iri rakazoshandisihwavo ku vandhu vainga vakatohwa kuvha Asiriya. Mu njiku ja Jesu aricainangirazve vhumbo ro mundhu kana zvomatongehwe o nyika, asi rainangira cikwata co manamatiro co mundharaundha yo Vashekemu no Vasamariya. Vandhu vo manamatiro ava vainga no jijiso jakasiyana no jijiso yo Cijudha.​—Joh 8:48.

Z

• Zeu.

  Zeu wainga mwari mukuru-kuru wo Vagiriki vaitenda kuti kuno majimwari akawanda. Bharnabha wakafiningihwa kuti wainga mwari anodanwa kuti Zeu. Matahwa o kare akawanika ku Ristra aibhuyavo ngo pamusoro po “vapiri va Zeu” na “Zeu mwari wo zuva.” Piketi yakapakihwa ndi Pauro ecivha ku cirundu co Merite, yainga ino cithombe cakatahwa kuti “Vana va Zeu.” Izvo zvaireva kuti vana ava vainga manyambiri aidanijwa kuti, Kastori na Porushi.​—Mab 14:12; 28:11.

• Ziyoni, Dundhu ro Ziyoni.

  Iri izina ro dhorobha ro Vajebhu, dhorobha rakatendenejwa ngo mupfimbiji. Dhorobha iri rinowanika phedo no kumavhazuva ko Jerusarema. Dhavhidhi paakapera kurinyisa no kupera kuvaka nyumba jo umambo mu dhorobha iri, Ziyoni rakazodanijwa kuti “Dhorobha ra Dhavhidhi.” (2 Sam 5:7, 9) Dhavhidhi paakathuthisa arka kwenda kondhono, Ziyoni yakava dundhu rainga rakaceneswa pamberi pa Jehovha. Pa kufamba ko nguva zina ro kuti Ziyoni rakazobatanija ndau yo muthemberi no Dundhu ro Moriya. Nguva jimweni zina iri rinoshandazve ku dhorobha rese ro Jerusarema. Mu Matahwa o Cikristu o Cigiriki, kazinji rinoshandiswa mu njira yo kufananijira.​—Ndu 2:6; 1 Ped 2:6; Ap 14:1.

• Zvijito.

  Zvaisimihwa ngo masoca kuti ajijivirire pa hondo. Zvaibatanija cigoko, magwamba o simbi, bhande, cokujivirira ndicona mupambare no muthavo.​—1 Sam 31:9; Vae 6:13-17.

• Zvipo zvo Kupisihwa.

  Cipo co cinyama caipisihwa pa artari copihwa cese kuna Mwari; waiitaro cipo ici aacaisara no cipo co cinyameco (cin’gombe corume, civhuta corume, cikotokoto, cigovora corume kana cinjiva corume).​—Ex 29:18; Lv 6:9; Mr 12:33; Vah 10:6.

• Zvomujimu.

  Zvomujimu i jijiso inonanga kuti vandhu vakafa vaciri kurarama panofa muviri. Vanotendazve kuti mujimu wo vakafa unokwanisa kutobhuya no vandhu vari kurarama maningi-ningi pecishandiswa beze. Izvi zvinonyanya maningi kushanda kuna vaya vanotendera zvomujimuzvo. Gama ro Cigiriki rakasandujwa kuti “zvomujimu,” rinozwi phar·ma·kiʹa, gama ngo gama irona rinoreva kuti, “kukamba.” Gama iri rakazwiranisana no zvomujimu pa mukuwo wo kare ngokuti kukamba kwaishandiswa maningi simba ro madhimoni kuti vaite zvo uroi.—Vag 5:20; Ap 21:8.