1. Ko e heigoa e tau manako ne kua toka kehe he tokologa, ti ko e ha ne taute pihia e lautolu?

KUA totou miliona e tau tagata he Atua he vahā nei ne kua toka kehe e tau manako ha lautolu. Tokologa e matakainaga kua fifili ke nakai mau. Ko e tau hoa mau kua fifili ke nakai fanafanau mogonei. Ko e tau magafaoa kua tumau ke fakamukamuka e tau momoui ha lautolu. Kua taute e lautolu oti e tau fifiliaga nei ma e taha e kakano aoga​—manako a lautolu ke fekafekau katoatoa ki a Iehova. Fiafia a lautolu mo e falanaki to foaki e Iehova e tau mena oti kua lata mooli ma lautolu. To lauia kelea kia a lautolu? Nakai! Iloa fēfē e tautolu e mena ia? Taha kakano ha kua fakamonuina e Iehova a Aperahamo, ko e “matua kia lautolu oti kana kua tua.”​—Roma 4:11.

2. (a) Ia Heperu 11:8-10, 16, ko e ha ne makai a Aperahamo ke toka hifo a Uro? (e) Ko e heigoa ka fakatutala a tautolu ki ai he vala tala nei?

² Ne makai a Aperahamo ke toka hifo e moui hagahaga mitaki haana he maaga ko Uro. Ko e ha? Kakano kua tatali atu a ia “ke he māga kua fai fakaveaga” mooli. (Totou Heperu 11:8-10, 16.) Ko e heigoa e “māga” ia? Ko e heigoa e tau paleko ne fehagai mo Aperahamo he fakatali a ia ke talaga e maaga? Ti maeke fēfē a tautolu ke tuga a Aperahamo mo lautolu he vahā nei kua mumui ke he fakafifitakiaga haana?

3. Ko e heigoa e māga ne tatali a Aperahamo ki ai?

³ Ko e maaga ne tatali a Aperahamo ki ai ko e Kautu he Atua. Ko e Kautu ia kua ha ha i ai a Iesu Keriso mo e 144,000 e tau Kerisiano ne fakauku. Hagaao a Paulo ke he Kautu ko e “māga he  Atua moui, ko Ierusalema ha he lagi.” (Hepe. 12:22; Fakakite. 5:8-10; 14:1) Fakaako e Iesu e tau tutaki haana ke liogi ma e Kautu nei foki, he ole ke hoko mai ai ke eke e finagalo he Atua ke he lalolagi tuga ne eke ke he lagi.​—Mata. 6:10.

4. Ia Kenese 17:1, 2, 6, lahi fēfē e mena ne iloa e Aperahamo hagaao ke he maaga, po ke Kautu ne mavehe he Atua?

⁴ Iloa nakai e Aperahamo e tau vala tala ke he puhala ka fakatokatoka aki e Kautu he Atua? Nakai. Ke he loga e senetenari, ko e tau vala tala ia ko e “mena galo.” (Efeso 1:8-10; Kolo. 1:26, 27) Ka e iloa e Aperahamo to eke e falu hologa haana mo tau patuiki. Taute pauaki e Iehova e maveheaga ia mo Aperahamo. (Totou Kenese 17:1, 2, 6.) Malolō lahi e tua ha Aperahamo ke he tau maveheaga he Atua ti tuga kua kitia a ia ne Fakauku, po ke Mesia, ka Patuiki he Kautu he Atua. Kakano nei ne tala age a Iesu ke he tau Iutaia he vahā haana: “Ko Aperahamo ha mutolu a matua ne fiafia lahi a ia kia kitia ai haku a vaha, kua kitia foki e ia, mo e kolikoli ki ai.” (Ioane 8:56) Maaliali ai, iloa e Aperahamo to eke e falu he tau hologa haana mo vala he Kautu ka fakatū e Iehova, ti makai a ia ke fakatali ki a Iehova ke fakamooli e maveheaga ia.

5. Iloa fēfē e tautolu kua fakatali a Aperahamo ke he maaga ne eke he Atua?

⁵ Fakakite fēfē e Aperahamo kua fakatali a ia ke he maaga, po ke Kautu ne eke he Atua? Fakamua, nakai fai vala a Aperahamo ke he ha kautu he lalolagi. Tumau a ia ko e tagata nofo fano he fifili ke nakai fai kaina pauaki, mo e nakai lalago e patuiki. Lafi ki ai, nakai lali a Aperahamo ke fakatū e kautu ni ma haana. Ka e fakatumau a ia ke omaoma mo e fakatali ki a Iehova ke fakamooli e maveheaga Haana. He taute pihia, fakakite e Aperahamo e tua malolō lahi mahaki ki a Iehova. Kia kumikumi la tautolu ke he falu he tau paleko ne fehagai mo ia mo e kitia e fakaakoaga ka moua e tautolu mai he fakafifitakiaga haana.

6. Ko e maaga fēfē a Uro?

⁶ Ko e maaga ne toka hifo e Aperahamo kua haohao mitaki, ti lotomatala mo e monuina e tau tagata. Ne puipui ai he tau kaupā lalahi  mo e hala vai hokulo he tau faahi ne tolu. Makaka e tau tagata i Uro he tohitohi mo e tau mata numera. Ti tuga ko e lotouho e maaga ma e tau pisinisi; loga e tau tohi fakapisinisi ne moua i ai. Talaga e tau kaina he tau tagata aki e tau piliki; ti fakamomole e tau kaupā mo e fakahina ai. Falu he tau kaina nei ne 13 po ke 14 e poko ne takatakai he lotopā ne kua fakamomole.

7. Ko e ha kua lata a Aperahamo ke falanaki to puipui e Iehova a ia mo e magafaoa haana?

⁷ Lata a Aperahamo ke falanaki to puipui e Iehova a ia mo e magafaoa haana. Ko e ha? Manatu na toka hifo e Aperahamo mo Sara e kaina haohao mitaki mo e monuina he maaga ko Uro ke nonofo he tau fale ie he tau fonua i Kanana. Ti kua nakai puipui he tau kaupā lalahi mo e tau hala vai hokulo a ia mo e magafaoa haana. Kua tokanoa a lautolu mogonei ke totoko he tau fī.

8. Ko e heigoa ne tupu ki a Aperahamo he taha magaaho?

⁸ Taute e Aperahamo e finagalo he Atua, ka e fai magaaho ne taufetului a ia ke fagai e magafaoa haana. Ne tō e hoge lahi mahaki ke he motu ne poaki e Iehova a ia ke fano ki ai. Kelea lahi e hoge ia ti fifili a Aperahamo ke hiki fakakū e magafaoa haana ki Aikupito. Ka e i Aikupito ne uta e Farao ko e pule he motu e hoana ha Aperahamo. Manamanatu la ke he tupetupe ne logona hifo e Aperahamo ato fekau e Iehova a Farao ke liuaki a Sara ki a Aperahamo.​—Kene. 12:10-19.

9. Ko e heigoa e tau mena uka he magafaoa ne fehagai mo Aperahamo?

⁹ Uka foki e moui magafaoa ha Aperahamo. Nakai maeke e hoana fakahele haana ko Sara ke fai tama. Ke he loga e tau tau ne fehagai a laua mo e tuaga momoko ia. Fakamui, tuku atu e Sara e haana fekafekau fifine ko Hakara ki a Aperahamo ke fanau e ia e tau tama ma Aperahamo mo Sara. Ka e magaaho ne fatu a Hakara ia Isamaeli, kamata a ia ke fakateaga ki a Sara. Kelea lahi e mena ne tupu ti vega e Sara a Hakara mai he kaina.​—Kene. 16:1-6.

10. Ko e heigoa e tau mena ne tutupu ki a Isamaeli mo Isaako ne kamatamata e falanaki ha Aperahamo ki a Iehova?

¹⁰ Fakahiku ai, ne fatu a Sara ti fanau e tama taane mo e fakahigoa e Aperahamo a ia ko Isaako. Fakaalofa lahi a Aperahamo ke he tau tama taane haana ko Isamaeli mo Isaako. Ka e kelea e puhala ne taute e Isamaeli a Isaako ti poaki ki a Aperahamo ke fekau a Isamaeli mo Hakara ke ō. (Kene. 21:9-14) Loga e tau he mole, ne pehē a Iehova ki a Aperahamo ke foaki a Isaako mo poa. (Kene. 22:1, 2; Hepe. 11:17-19) He tau magaaho ua ia, lata a Aperahamo ke falanaki to fakamooli e Iehova e tau maveheaga Haana ke he tau tama taane ha Aperahamo.

11. Ko e ha ne lata a Aperahamo ke fakauka he fakatali ki a Iehova?

¹¹ He magaaho ia, lata a Aperahamo ke fakauka he fakatali ki a Iehova. Liga kua molea e 70 he tau haana he mogo ne toka hifo e ia mo e magafaoa haana a Uro. (Kene. 11:31–12:4) Kavi ke he taha e teau tau ne nofo a ia he tau fale ie mo e faifano he motu ko Kanana. Ne mate a Aperahamo he 175 e tau he moui. (Kene. 25:7) Ka e nakai kitia e Aperahamo a Iehova he fakamooli e maveheaga Haana ke foaki ke he tau hologa haana e motu ne faifano ai a ia. Ti nakai moui loa a ia ke kitia e maaga, ko e Kautu he Atua ne fakatū. Pete ia, ne talahau hagaao ki a Aperahamo kua mate a ia he “motua ni kua moui leva” mo e fiafia. (Kene. 25:8) Pete he loga e tau paleko ne fehagai mo Aperahamo, fakatumau e tua malolō haana mo e fiafia ke fakatali ki a Iehova. Ko e ha kua maeke a ia ke fakauka? Ha kua puipui e Iehova a Aperahamo mo e taute a ia ko e kapitiga  he moui katoa haana.​—Kene. 15:1; Isaia 41:8; Iako. 2:22, 23.

12. Ko e heigoa ha tautolu kua fakatali ki ai, mo e to fakatutala ke he heigoa?

¹² Tuga a Aperahamo, kua tatali atu a tautolu ke he maaga kua fai fakavēaga mooli. Ka e nakai fakatali a tautolu ke fakatū e maaga. Ne fakatū e Kautu he Atua he 1914 ti kua fitā he pule katoatoa ke he lagi. (Fakakite. 12:7-10) Ka e fakatali a tautolu ke pule katoatoa e Kautu ke he lalolagi. He fakatali a tautolu ki ai, loga e tuaga kua fehagai mo tautolu tuga ne tupu ki a Aperahamo mo Sara. Tokologa e fekafekau ha Iehova he vahā nei kua maeke ke muitua ke he fakafifitakiaga ha Aperahamo. Ko e tau tala ke he moui ne lomi he Ko e Kolo Toko, ne fakakite kua tokologa he vahā nei ne tua mo e fakauka tuga a Aperahamo mo Sara. To fakatutala a tautolu ke he falu he tau tala ia mo e kitia e fakaakoaga ma tautolu.

13. Ko e heigoa haau ne fakaako mai he tala he Matakainaga ko Walden?

¹³ Kia makai ke toka kehe e tau manako ha tautolu. Ka manako a tautolu ke tuku fakamua e maaga he Atua ko e Kautu he tau momoui ha tautolu, lata a tautolu ke tuga a Aperahamo ne makai ke toka kehe e tau manako haana ka e fakafiafia e Atua. (Mata. 6:33; Mare. 10:28-30) Mailoga e fakafifitakiaga he matakainaga taane ko Bill Walden. * He 1942, teitei tuai a Bill ke paase mai he univesitī i Amerika mo e tikulī enisinia talaga palana, ti kamata a ia ke fakaako mo e Tau Fakamoli a Iehova. Taha he tau porofesa ha Bill ne fakatoka e gahua ma Bill ka mole e paase mai he fakaakoaga, ka e nakai talia e Bill. Fakamaama e Bill kua fifili a ia ke fekafekau katoatoa ke he Atua ka e nakai talia e gahua tupe totogi lahi. Nakai leva, poaki ki a Bill ke fano he kautau. Ne nakai talia fakalilifu e ia ti ko e fua ne fakahala ai ke totogi $10,000 mo e tuku he fale puipui ke lima e tau. Fakatoka mai a ia he mole e tolu e tau. Fakamui, uiina a ia ke fina atu he Aoga Kiliata mo e fekafekau ko e misionare i Aferika. Ti mau a Bill ki a Eva mo e fekafekau tokoua i Aferika,  kakano ai kua lata ke toka kehe e tau manako ha laua. Fai tau he mole ne liliu a laua ki Amerika ke leveki e matua fifine ha Bill. Ke fakakū e tala ke he moui ha Bill, pehē a ia: “Melomelo e tau mata haaku ke tagi he manamanatu ke he lilifu lahi he fakaaoga e Iehova ke molea 70 e tau he fekafekauaga Haana. Fakaaue tumau au ki a ia he lagomatai au ke fakaaoga e moui haaku ke fekafekau ki a ia.” Maeke nakai a koe ke fifili e fekafekauaga mau mo gahua haau?

14-15. Ko e heigoa haau ne fakaako mai he tala he Matakainaga Taane mo e Matakainaga Fifine ko Apostolidis?

¹⁴ Ua amanaki to nakai fai lekua e moui haau. Fakaako e tautolu mai he fakafifitakiaga ha Aperahamo, ko lautolu foki ne foaki e tau momoui katoa ke fekafekau ki a Iehova kua fehagai agaia mo e tau lekua. (Iako. 1:2; 1 Pete. 5:9) Pihia e mena ne tupu ki a Aristotelis Apostolidis. * Papatiso a ia he 1946 i Greece, mo e he 1952 kua utavagahau a ia ke he matakainaga fifine ko Eleni ne tatai e tau foliaga mo e haana. Ka kua moua a Eleni he tuma e uhoulu. Ne utakehe e tuma, ka e fai tau he mole e mau ha laua, kua liu mai e tuma. Liu e tau ekekafo iihi a Eleni, ka e mate e faahi tino haana ti nakai maeke a ia ke vagahau tuga fakamua. Tumau a ia ko e fekafekau makutu pete e gagao haana mo e favale e fakatufono he magahala ia.

¹⁵ Ne 30 e tau he leveki e Aristotelis e hoana haana. He magaaho ia ne fekafekau a Aristotelis ko e motua, gahua he tau komiti he fonoaga, mo e lagomatai ke talaga e Fale he Toloaga. He 1987, ne pakia a Eleni he fano he gahua fakamatala. Nakai ala mo e lutu (coma) a ia ke he tolu e tau, ti mate a ia. Talahau fakakū e Aristotelis e mena ne tupu ki a ia: “He tau tau kua mole, ne loga e tau lekua haaku mo e falu ne tupu fakaofo ti lata au ke eketaha ke fakauka mo e nakai fakaatā ha mena ke fakalolelole au. Ka e foaki mai tumau e Iehova ki a au e malolō kua lata ke fahia ke he tau lekua nei.” (Sala. 94:18, 19) Fakaalofa mooli a Iehova ki a lautolu kua eketaha ke fekafekau ki a ia pete he fehagai mo e tau lekua!

16. Ko e heigoa e tomatomaaga mitaki ne tala age he Matakainaga ko Knorr ke he hoana haana?

 ¹⁶ Hagaaki ke he vahā i mua. Ne hagaaki a Aperahamo ke he tau palepale he vahā i mua ka foaki e Iehova ki a ia, ti lagomatai he mena nei a ia ke fahia ke he tau lekua haana he magaaho tonu ia. Ko e Matakainaga Fifine ko Audrey Hyde ne lali ke manamanatu tumau ke he amaamanakiaga haana ma e vahā i mua, pete ne mate e taane fakamua haana ko Nathan H. Knorr he kenesā, ti ko e taane haana ke uaaki ko Glenn Hyde ne moua he gagao Alzheimer. * Talahau e Audrey ne lagomatai a ia he taha mena ne tala age he Matakainaga ko Knorr ki a ia he falu faahi tapu ato mate. Pehē a ia: “Fakamanatu e Nathan ki a au: ‘Ka mole e mate kua moolioli e amaamanakiaga ha tautolu, mo e to nakai liu a tautolu ke matematekelea he mamahi.’ Ti fakamalolō e ia au: ‘Onoono ki mua, ha kua toka i mua e palepale haau.’ . . . Lafi e ia: ‘Eketaha tumau​—lali ke fakaaoga e moui haau ke taute taha mena ma e falu. To lagomatai he mena nei a koe ke moua e fiafia.’” Kua aoga mooli e tomatomaaga ia ke eketaha tumau ke taute e tau mena mitaki ma e falu mo e ke “fiafia ke he amaamanaki”!​—Roma 12:12.

17. (a) Ko e ha kua fai kakano mitaki a tautolu ke hagaaki ke he vahā i mua? (e) Lagomatai fēfē a tautolu he muitua ke he fakafifitakiaga ne fakamau ia Mika 7:7 ke moua e tau monuina he vahā i mua?

¹⁷ He mogonei kua loga atu e kakano ha tautolu ke hagaaki ke he vahā i mua. Ko e tau mena tutupu he lalolagi kua fakakite maaliali ko tautolu haia he vala fakahiku he tau aho fakamui he fakatokaaga nei. Kua teitei tuai ke nakai fakatali a tautolu ke he maaga kua fai fakavēaga mooli ke pule katoatoa ke he lalolagi oti. Taha he tau monuina loga ka moua e tautolu ko e kitia e tau fakahele ha tautolu ka liliu tu mai. He magaaho ia, to foaki e Iehova e palepale ki a Aperahamo ma e tua mo e fakauka haana he liuaki mai a ia mo e magafaoa haana ke momoui he lalolagi. To haia nakai a koe i ai ke fakafeleveia a lautolu? Maeke a koe ke haia i ai ke tuga a Aperahamo, he makai ke toka kehe e tau manako haau ke lata ma e Kautu he Atua, he tumau e tua haau pete e tau lekua, mo e he fakaako a koe ke fakauka he fakatali ki a Iehova.​—Totou Mika 7:7.